ماهنامه فرهنگ عمومی
شماره 37 (زمستان 1382)

ارزش ها و راهبردهای ترویج آن در فرهنگ عمومی عنوان سخنرانی آقای مسجد جامعی رییس شورای فرهنگ عمومی در همایشی است که با همین عنوان با مشارکت دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمان برگزار گردیده، ارائه شده است.

هر زمان که از ایثار و شهادت صحبت می شود اذهان به سوی دفاع مقدس کشیده می شود، حال آنکه نه تنها از ارزشهای دفاع مقدس است، بلکه از اصول ارزشهای اصل نظام است. بنابراین برای حفظ و بقای چنین ارزشی که ضامن عزت و شاخص ایمان خالص است باید فرهنگ سازی شود که در این باره با ججت الاسلام و المسلمین خاموشی عضو شورای فرهنگ عمومی گفتگو شده است.

ارزش ها، پایه و اساس بینش و کنش انسان را تشکیل داده و در انتخاب، گزینش و انجام کنش نقش داشته و اصول راهنمای فرد در زندگی و تعیین کننده رفتار و کنش اجتماعی هستند که در آداب و رسوم، قوانین و اعتقادات و اصول مقدس و شیوه های زندگی روزمره تجلی می یابند. ارزش ها از نظر اهمیتی که دارند، یکسان نبوده و در یک مجموعه جای دارند که «نظام ارزشی» نامیده می شوند. نظام ارزشی، سازمان پایداری از عقاید است که با شیوه های قابل ترجیحی که از کنش یا حالتهای غایی وجود ارتباط دارند و در پیوستاری که بر اساس اهمیت نسبی مرتب شد، قرار می گیرند. با توجه به وقوع انقلاب اسلامی و تغییرات ارزشی جامعه در سالهای پس از انقلاب و همچنین گسترش رسانه های چمعی در سالهای اخیر که سبب آشنایی بیشتر افراد با ارزش ها و هنجارهای جوامع دیگر شده است، بررسی ساختار و اولویت های ارزشی افراد جامعه ضروری به نظر می رسد. در این مقاله که برگرفته از تحقیق انجام شده می باشد تلاش گردیده تا پرتو اندکی بر این مساله افکنده شود.

انقلاب ها در عین اینکه بسیاری از ارزش های نظام پیشین خود را در هم می ریزند، بلکه ارزشهای ویژه خود را به همراه دارند و انقلاب اسلامی هم در پرتو تعالیم زندگی بخش کلام خدا و رهبری امام (ره) ارزش های ویژه خود را به همراه داشت. مقاله ای را که پیش رو دارید، منتخبی است از بخش هایی از کتاب انقلاب، مطبوعات و ارزش ها نوشته آقای دکتر محسنیان راد که طی آن به بررسی ارزش های انقلاب اسلامی پرداخته شده است.

علیرغم مفاهیم و تعاریف ارائه شده از هنجار و ناهنجاری، واقعیت اجتماعی موجود در کشور گویای نابسامانی و تقاطع هنجاری است که تهدیدی برای روتد رفتاری و فرهنگی است و باید بدان پرداخت. جامعه ای که با شکل گیری انقلاب تحول عظیمی را تجربه نمود و با تحمل سختی های جنگ و فرآیند تحمیلی آن تجاربی نو آموخت و در کنش و واکنشهای سیاسی - اجتماعی و اقتصادی فراوانی قرار گرفت که توافقات اجتماعی و ارزشی آن را تحت تاثیر قرار داده است. از طرفی جوانی ساختار جمعیتی و شرایط متحول این سن نیازمند تغییرات و تحولات در رفتارها و کردارها است. و در عین حال تحولات جهانی و انعکاس آن در فضای کشور با وجود تفکرات قابل ملاحظه و متفاوت نخبگان وضعیت جدیدی را در جامعه به وجود آورده که ضرورت پایبندی به ارزشها و اعتقادات اصیل از یکسو و روزآمد و کار آمد نمودن آنها اجتناب ناپذیر است. اما با توجه به فضای پیش گفته پارادوکس و چالش های فراوانی را پیش روی روند اجتماعی قرار داده و اقتضای آن تقویت هنجارهای جامعه است. نویسنده در این مقاله در جهت تلاش برای شناسایی آسیب های هنجاری و ارایه راه کارهایی برای اخذ سیاستهای تقویتی هنجارهای مثبت است.

هدف از این مقاله، بررسی نظری مفهوم ارزش و ارزش شناسی به عنوان یک مقوله فلسفی است. در راستای این هدف، ابتدا از دیدگاه ها و نظریه های رایج سخن به میان آمده است. آن گاه گزاره ها و یا قضایای ارزشی و غیر ارزشی مورد بحث و مداقه قرار گرفته و با ذکر نمونه هایی ، تفاوت بین آنها برشمرده شده است. سپس به مساله حسن و قبح عقلی پرداخته و جایگاه آن در دو طرز تفکر شیعی و سنی بیان شده است. پس از آن به ارزشهای دینی و مبانی احکام شرع اشاره نموده و بر نیاز انسان به سرچشمه وحی الهی تاکید شده است. این مقاله خطر جابه جایی ارزشها را آن چنان که در حادثه جانسوز عاشورا اتفاق افتاد، محتمل دانسته و اظهار امیدواری کرده است تا با بیداری و هوشیاری از انقلاب شکوهمند اسلامی و ارزشهای متعالی و انسان ساز آن محافظت شود.

دوگانه سازی سنت و مدرنیسم، الگوی غالب بحث در باب ارزشهای اجتماعی است. بر حسب این الگوهای غالب، مشکلات و ناهنجاری های اجتماعی به ناسازگاری میان ارزشهای سنتی و ارزشهای مدرن نسبت داده می شود. در این چنین دوگانه سازی ارجحیت ارزشهای مدرن و کاستن از اقتدار سنت، پیشاپیش منظور شده است. در مقاله ای که پیش رو است، نگارنده درکی پیچیده تر از ناسازگاری های ارزشی به دست می دهد. به جای روایتی تک ذهنی از سنت، آن را حاوی ارزشهای بنیادین ناسازگار می یابد؛ در نهایت سنت را اصلی ترین منب انتشار ارزشها می خواند. اما صراحت افراط بخشیدن به ارزشها را که در حیات روزمره مردم جریان دارند و روشنفکران بدان اشتغال دارند بعضا خطر آفرین می خواند.

ایثار نمادی است که حاصل ارزش های فرهنگی می باشد و برای اشاعه فرهنگ ایثار از مکانیزم های جامعه پذیری بهره برد. این مقاله که برگرفته از مطالعه ای با همین عنوان می باشد، در طی آن نویسنده ضمن طرح مطالبی پیرامون فرهنگ به فرهنگ ایثار و راه های اشاعه آن پرداخته است.

هشت سال دفاع مقدس یادآور دفاع جانانه و پایداری ملتی است که توانستند با بهره گیری از فرهنگ ناب اسلامی و باورهای دینی و اقتدار به سیره ائمه معصومین علیه السلام و به ویژه عاشورای حسینی و رهبری حضرت امام (ره) کارنامه درخشانی را از خود به جای بگذارند. آقای دکتر رضا شیرزادی در این مقاله در چهار بخش باورهای دینی، آموزه های اخلاقی، دفاع مشروع و مقدس و یاد خدا، رمز پایداری به تبیین موضوع دفاع مقدس به عنوان تجلی گاه ارزش ها پرداخته است.

آنچه در این مقاله می آید بخشی از یک تحقیق است. هدف اصلی این تحقیق بررسی کمیت و کیفیت تعارض بین ارزشهای مذهبی و کنش های اجتماعی در میان نوجوانان و جوانان می باشد. به نظر می رسد (براساس تحقیقات قبلی) جوانان و نوجوانان ما به لحاظ نظری گرایش مثبت قوی به ارزشهای مذهبی دارند. آنچه مساله اصلی است انجام کنش های متعارض با ارزش های مذهبی است. این مساله اجتماعی تحت شرایطی قرار دارد که در این مقاله به پاره ای از آنها پرداخته شده است.

ارزش های دفاع مقدس در جامعه اسلامی ما نوعی ارزش اجتماعی تلقی می شوند که در مقطع زمانی خاصی به سطح ارزش ملی - مردمی رسیده اند و اینک نگرانی حفظ آنها مساله ای اجتماعی است؛ مساله ای که لزوم برخورد مناسب با آن، حاملان این ارزش ها و برنامه ریزان فرهنگی را ناگزیر از آشنایی با ساز و کار نظام فرهنگی و شرکت فعالانه در جریان «اشاعه فرهنگی» می کند. این مقاله راهکارهای مؤثری را برای ارتقای ارزش های دفاع مقدس بر می شمرد که عبارتند از: 1- جلوگیری از تنزل این ارزش ها از سطح ملی - مردمی به سطح ارزشهای گروهی از طریق شکستن حصر ارزش ها و منحصر ندانستن آنها به گروهی خاص. 2- زمینه سازی برای اهمیت یافتن این ارزشها از طریق تبیین مبانی عقلانی آنها. 3-باورپذیری کردن ارزشهای دفاع مقدس از طریق اجتناب جدی از تبلیغاتی کردن آنها و در نظر گرفتن مخاطبان این ارزشها. 4- استفاده از نمادهای بدیل به منظور بازآفرینی فرهنگی ارزشهای دفاع مقدس در عین حفظ روح کلی آنها. 5- اعطای نقش های فرهنگی به ایثارگران به مثابه واسطه گران جامعه و رابطه های میان مردم و حکومت. 6- تقویت و هدایت مؤثر فرآیند کنترل اجتماعی به سود دفاع از ارزشها.

در این مقاله، که به منزله مقدمه و درآمدی بر مبحث سنجش ارزشها تلقی می شود، ابتدا با ارائه دو تعریف روان شناختی و جامعه شناختی از ارزش ها و نیز بیان خصوصیات و کارکردهای آنها، فضای مفهومی ارزش ها مشخص شده است. سپس تا حدودی تجزیه و تحلیل تعاریف مربوطه به ارزش، نظام ارزشی و ضد ارزش ها مد نظر قرار گرفته است. همچنین عمده ترین روش های سنجش اززش ها، شامل مشاهده، مصاحبه، تحلیل محتوا و پرسشنامه معرفی، و در هر یک از این روش ها به مهمترین، برجسته ترین و احتمالا کاربردی ترین مقایسها و سنجه های تهیه شده برای آزمون ارزشها که پژوهشگران و اندیشه گران در مطالعات خود به کار گرفته اند، همانند مقیاس «آلپورت»، مقیاس ارزشی «روکیچ» مقیاس «شوارتز» و مقیاس «اینگلهارت» اشاره شده است.علاوه بر این، مهمترین نمودهای ارزش ها نظیر گرایش ها، اهداف، ایده آل ها، آرزوها و ترجیحات به منزله شیوه های مختلف کشف ارزش ها بررسی شده اند. بخش پایانی مقاله به نتیجه گیری اختصاص یافته است.

ارزشها از عناصر فرهنگ بوده و یک نوع درجه بندی امتیازبندی و طبقه بندی پدیده هاست. در هر فرهنگی ارزشها تعیین کننده اعمال اشخاص بوده و امتیازات اجتماعی بر اساس نزدیکی یا دوری از ارزشها تعیین می شوند. ارزشها مفاهیم جمعی هستند که تعیین می کنند که چه چیزی برای جامعه درست یا نادرست است. ارزش ها بر رفتارها و نگرش ها تاثیرگذار بوده و زمینه را برای رشد و تعالی انسانها فراهم می سازند. امروزه معیار نیل به توسعه نیز از درون ارزشها مشخص می شود. ارزش به کار، نوع دوستی، تعاون، ایثار و صلح دوستی نیز از ارزشهایی هستند که در جامعه معاصر توجه فراوانی بدان شده و زمینه ساز رشد و بالندگی ملتها می باشد. این مقاله سعی دارد با مروری بر تعاریف و مفاهیم ارائه شده در این زمینه به یک جمع بندی در نظام های ارزشی دست یابد.