فصلنامه لسان مبین (پژوهش ادب عرب)
پیاپی 6 (زمستان 1390)

در این گفتار به بررسی دیدگاه های ملک الشعراء بهار (متوفای1330ش) و جمیل صدقی الزهاوی (متوفای 1932م) در باب استعمار ستیزی در اشعار آنها پرداخته می شود. با توجه به این که دو شاعر در یک زمان زندگی می کرده اند، اشتراک های زیادی میان افکار آنها دیده می شود.
روابط متقابل میان ملل عالم به خصوص ملل هم جوار، از دیرباز مرسوم و متداول بوده است. در این میان رابطه ی فرهنگی و ادبی ملت ایران و عراق در طول تاریخ، بیش از هر ملت دیگری بوده است. در واقع ادبیات هر ملتی منعکس کننده ی اوضاع سیاسی- اجتماعی آن ملت است و تشابه افکار و مضامین ادبی علاوه بر تاثیر و تاثر شاعران و نویسندگان از یکدیگر، می تواند نشان دهنده ی نیازها و معضلات یکسان جوامع بشری باشد.
این مقاله به روش کتابخانه ای نوشته شده که در ابتدا از مطالب مورد نیاز فیش برداری و طبقه بندی گشته و سپس به نگارش مطالب به صورت توصیفی – تحلیلی پرداخته شده است.
در این مقاله، پس از بحث مختصری پیرامون ادبیات و اوضاع سیاسی – اجتماعی در ایران و عراق و زندگی دو شاعر، به بررسی استعمارستیزی و مخالفت با دخالت بیگانگان در نگاه آن دو پرداخته و اشعاری مناسب به عنوان شاهد آورده می شود. یکی از مهمترین فواید این پژوهش ها علاوه بر نشان دادن پیوند نزدیک ادبیات با اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی، درک بهتر تعامل ادبی و فرهنگی ادبیات فارسی با کشورهای عربی است.

هر چند عین القضات تفسیری مستقل از قرآن مجید از خود به یادگار نگذاشته است، اما سراسر آثار او مزین به آیات قرآن و تفسیر و تاویل آنست. او مراتب فهم قرآن را در چهار مرحله خلاصه می نماید:الف- مشاهده ی کلمات به شکل حروف متصل ب- عرضه ی جمال قرآن به شکل حروف منفصل ج- تحول حروف به نقط د- محو نقط و قرائت بیاض قرآن در فهم این مراتب، درک معنی و جایگاه حروف و نقط از دیدگاه عین القضات اهمیت خاصی دارد. در این مجال برآنیم تا فهم و دریافت خود را از مجموع عبارات پراکنده ای که عین القضات درباره ی مفهوم حروف، به ویژه حروف مقطعه و نیز نقط در آثار خود عرضه داشته، بیان کنیم و ببینیم آیا نگاه او در باب حروف و نقط و نیز تاویل هایش از حروف مقطعه با آنچه مفسران و عرفای پیش از او بیان کرده اند، مرتبط است یا آنچه گفته است حاصل یافته ها و دریافته های خود اوست.

مما لاشک ان لهذه القصیده بین القصائد العربیه مکانه رفیعه التراث العر، لانها انشدت حضره النبی(ص) وبها نال کعب بن زهیر العفو بعد ان اهدردمه، إن هذا الشرح ا «بانت سعاد» لابن هشام الانصاری، صاحب کتاب «المغنی» القیم من اجود ما خلفه فی العربیه. لانه قام بشرح هذه القصیده التی تشتمل علی سبعهوخمسین بیتا بالتفصیل و استشهد بالآیات القرآنیه و الاحادیث النبویه و الشواهد الشعریه و امثال العرب،و له نظرات صرفیه و بلاغیه إضافه إلی نظراته النحویه و اللغویه و استعمل آراء النحاه الآخرین.هذا المقال نظره عابرهإلی شخصی هابن هشام العلمیهولاسیماالنحویهومنهجه شرح القصیده.

بررسی های آوایی زبان عربی در نیمه ی قرن دوم هجری همراه با تالیف کتاب «العین» به دست خلیل بن احمد تبیین گردید. مقاله ی حاضر، پژوهشی است در حوزه ی توصیف واج های عربی و اندام های صوتی بر اساس اندیشه های آواشناختی خلیل بن احمد و با تاکید بر این نکته که این ادیب برجسته ی نحوی به مثابه ی بنیان گذار دانش آواشناسی زبان عربی به طرح مباحثی پرداخته که تجوید پژوهان در قرون پسین، همگی تحت تاثیر اندیشه های وی بوده و با استمداد از دیدگاه های او به آواشناسی توصیفی پرداخته اند. نتیجه اینکه دانش تجوید قرآن در بستر زبان شناسی عربی تکون یافته است.

سرزمین های عربی در دوره ی انحطاط، زیر سلطه ی حاکمان تاتاری و ترک بوده و ویژگی بارز این حکومت ها در ستم و بیداد،آزار و اذیت، دسیسه و آشوب خلاصه می شده است. جامعه درچنین اوضاعی، پیوستگی و استواری خود را از دست داده بود و هر لحظه رو به فروپاشی پیش می رفته است. افزون بر این، عصبیت های قومی و رقابت های سیاسی - دینی بار دیگر اوج گرفته بود و نوشته های ادیبان، رو به سستی نهاده و سروده های شاعران سست و بی مایه شده بود. این ناتوانی ادبی و نابسامانی اجتماعی و اقتصادی، نتیجه ی اوضاع سیاسی- اجتماعی آن روزگار بوده است که مغولان، ترکان و مملوکیان برای سرزمین های عربی به ارمغان آورده بودند. یافته و فرضیه ی اساسی این جستار که در چارچوب های نقد جامعه شناختی ادبی نگاشته شده است، چنین است که شعر دوره ی انحطاط، یکی از منابع راستین شناخت اوضاع اجتماعی آن دوره به شمار می آید. در این پژوهش، براساس معیارهای جامعه شناختی ادبی، به بررسی، تحلیل و بازتاب موضوع های اجتماعی همچون: رخدادهای اجتماعی، وضعیت طبقات اجتماعی، نقد و شکایت از اوضاع جامعه،گرایش توده های مردم به ادبیات، فقر و اوضاع نامناسب اقتصادی، اخلاق اجتماعی، مالیا ت های سنگین، حسرت و اندوه بر اوضاع گذشته، باده نوشی و باده سرایی، گرایش به زهد و تصوف و توسل به پیامبر(ص) در شعر شاعران برجسته ای همچون: بوصیری، الشاب الظریف، بهاءالدین الزهیر، ابن نباته، صفی الدین حلی و... پرداخته شده است.
محورهای اساسی این پژوهش عبارتند از:الف)پیشگفتاری درباره ی جامعه شناختی ادبی و اوضاع اجتماعی عصر انحطاط.
ب)پردازش و تحلیل موضوع های اجتماعی در شعر این دوره بر اساس معیارهای جامعه شناختی ادبی.

هر چند اصطلاح بینامتنی در دهه های اخیر مطرح شده است، اما این پدیده با همه ی انواع خود از دیرباز در ادبیات اسلامی کاربرد داشته است. شایع ترین نوع این پدیده، کاربرد آیات، واژگان و معانی قرآنی یعنی اقتباس در آثار ادبی است. ادیبان و شاعران معاصر نیز به این امر بی توجه نبوده اند. یکی از شاعران معاصر عرب که از مضامین و واژه های قرآنی بسیار سود جسته و جایگاه ویژه ای را در این عرصه به خود اختصاص داده است، بدوی جبل شاعر سوری، متولد 1903م است. از جمله دلایل جایگاه ویژه ی وی، می توان به آشنایی او با قرآن کریم در کودکی و تسلط بر آن اشاره کرد. البته این تنها دلیل استفاده ی وی از واژگان و مضامین قرآنی نیست؛ شاید عامل اصلی، آن باشد که وی خواست تا در جو خفقانی که می زیست، حقایق را با استفاده از آیات قرآنی به صورت رمز و نماد روشن سازد و به علاوه، آن معنویت از دست رفته را به جامعه بازگرداند و شعر خود را با بهترین واژگان که همان واژه های قرآن است، مزین نماید. این تحقیق بر آن است تا ضمن تعیین موارد کاربرد واژه های قرآنی، این موارد را نیز بررسی و تحلیل نماید. قابل ذکر است که در این خصوص مطالعاتی صورت گرفته و به چاپ رسیده است و این تحقیق می تواند تکمله ای برای آن مطالعات یا نگرشی دوباره و جدید به موضوع باشد.

پا به پای تکوین بلاغت در زبان عربی و پارسی و با این قصد که چیرگی و مهارت در صناعات و محسنات ادبی نموده شود و قدر و قربی برای شاعر فراهم آورد، گروهی از شاعران ایرانی و عرب طرح سرودن قصیده هایی را ریختند که شاعر در هر بیت از آن، آوردن یک یا چند صنعت بدیعی در معنای عام و شامل، عناصر دانش بیان و تا حدی معانی را بر خود التزام می کرد و در واقع فرهنگ مختصری از بلاغت را با سروده ی خود عرضه می داشت. این قصیده ها که بعدها به «بدیعیه» موسوم شدند، نخست در شعر پارسی و کمی پس از آن در شعر عربی رواج یافت. قصاید بدیعیه در هر یک از این دو زبان ویژگی ها و مشخصه هایی دارند که آن ها را از بدیعیات دیگر باز می نمایاند. این مقاله، ترجمان بدیعیه سرایی در دو زبان پارسی و عربی، سیر تاریخی و بیان تفاوت ها و تشابهات آن هاست.

عبدالعزیز بن سرایا الحلی ملقب به صفی الدین از شاعران بزرگ شیعی قرن هفتم است که در انواع قالب های شعری طبع آزمایی کرده است. از ویژگی های شعری او، روانی لفظ و زیبایی سبک است. او بعد از بوصیری، اولین کسی است که در بدیع شعر سروده وآن را در قالب یک فن در آورده است. حماسه های او شهرت بسیار دارد. علت کثرت اشعار حماسی در دیوان شاعر و شهرت آن، روحیه ی جنگاوری وی و نیز مرگ مظلومانه ی دایی اش بوده است. محور اصلی این حماسه ها، فخر به خود و قومش است. وی در حماسه ها و فخریاتش سخت تحت تاثیر متنبی است و در سایر مضامین نیز از شاعران گذشته تقلید کرده است. می توان گفت حماسه ها و فخریات شاعر از یکدیگر تفکیک ناپذیر است. شاعر در حماسه های خود از آیات و قصه های قرآنی بهره برده و تا حد زیادی مسائل مختلف جامعه ی آن روزگار را در شعر خود به تصویر کشیده است.
این مقاله به بررسی و کنکاش در بخشی از دیوان او یعنی حماسه ها پرداخته است.

درباره ی جوانب مختلف نهج البلاغه، پژوهش های شایسته ای صورت گرفته، ولی در مورد یکی از ابعاد مهم بلاغی آن، یعنی«اسلوب قصر»، تاکنون مقاله ای نگارش نیافته است. این درحالی است که عرب برای بیان اهمیت مضمون جمله ای، از روش های تاکیدی گوناگونی بهره می گیرد که مهمترین و موکدترین آنها، «اسلوب قصر» است. «قصر» یعنی«تخصیص چیزی به چیزی و نفی ماسوای آن به روشی مخصوص». وجه تاکید قصر، آن است که دو جمله در یک عبارت کوتاه فشرده می شوند. روش های رایج و مشهور آن نیز شش نفی و «الا»، «ضمیر فصل»، «انما»، «تقدیم»، «بل، لکن ولا» و «ال جنس» است که در نهج البلاغه نیز استعمال شده اند. این مقاله برآن است تا پس از توضیح کوتاهی درباره ی ویژگی های فنی و زیبایی شناختی اسلوب قصر، حساس ترین دغدغه های فکری امام علی (ع) را در حوزه ی قدرت، حکومت و سیاست با توجه به این اسلوب، به عنوان قوی ترین شیوه ی تاکید سخن مورد بررسی قرار دهد. آن حضرت به این شیوه، مضامین مهمی را چون: نگاه ابزاری به قدرت و حکومت برای تحقق عدالت، امنیت و گسترش آگاهی، ویژگی های حکومت حق همچون: حق محوری، بی اعتنایی حاکمان به دنیا و قدرت، صداقت درگفتار و کردار، انتقادپذیری و فروتنی مدیران، آگاهی آنان بر ابعاد دین، انتخاب مشاوران امین، توجه به آسایش و رفاه عمومی و اجتناب از استبداد، ظلم، خدعه و فشار مالیاتی و... مورد تاکید قرار داده اند.

نقد روانشناختی اساسا اثر ادبی را به عنوان بیان حالات ذهن و ساختار شخصیتی نویسنده که در یک قالب داستانی ارائه شده است، بررسی می کند. این رویکرد در دهه های نخستین قرن 19 پدید آمد و بخشی از جریانی بود که طی آن رویکرد بیانگرانه ی ماهیت ادبیات، جایگزین دیدگاه های رمانتیک و نگرش های پیشین مبتنی بر تقلید و کاربردی بودن ادبیات گردید. در سال 1827، «تامس کار لایل» بیان کرد که مساله ی معمول نزد بهترین منتقدان ما در عصر حاضر سوالی است اساسا روانشناختی که باید با کشف و تعریف مشخص ماهیت منحصر به فرد شاعر از روی شعرش پاسخ داده شود. در طول تاریخ نظریه های فروید و یونگ هماره از اصلی ترین نظریات در خصوص روانکاوی و روانشناختی تلقی شده اند. این دو تصورات گوناگونی از ضمیر ناخود آگاه داشته و نظریات بسیار مهمی در این ارتباط بیان کرده اند. در این مقاله سعی گردیده که با توجه به سیر انفسی طرفه بن عبد در یکی از قصیده هایش(الغزل و الفخر) ردپاهای شاعر از سفر درونی اش تجزیه و تحلیل گردیده و همچنین با تطبیق این نشانه ها با آموزه های روانکاوی فروید و یونگ،موقعیت شاعر در هر بیت مشخص شده و نقدی روانشناختی بر کل شعر صورت گیرد.

ابوالحسن محمدبن اسماعیل لامعی گرگانی، از شعرای بنام اواسط قرن پنجم هجری است که در اشعارش تابع همان سبک و روش شاعران دوره ی اول غزنوی است و گاه بعضی از قصاید آنان را جواب گفته است. اشعار لامعی در وصف طبیعت و مدح بزرگان عصر خویش را بحقیقت می توان گلچینی از سه دیوان فرخی و عنصری و منوچهری دانست. تشبی هات گوناگون و اوصاف او از بیابان و اسب و رسوم و مظاهر مختلف طبیعت، خواننده را به یاد منوچهری می اندازد؛ اما جرات او در به کاربردن لغات مهجور عربی در برخی از قصاید از منوچهری نیز بیشتر است. او در مدح ابوالحسن علی بن محمد لامیه ای 56 بیتی سروده که تا حدی شبیه لامیه ی معلقه ی امروالقیس با 82 بیت است. ساختار کلی قصیده ی لامعی؛ همچون شاعر جاهلی با ایستادن بر اطلال و آثار خانه ی محبوب و گریستن شروع شده و پس از تغنی به یاد روزگاران خوش و گریستن بر رنج فراق و حسرت ایام وصال، قصد رحیل می کند و در نهایت، به مدح ممدوح می پردازد.
از آنجا که معلقه ی امروالقیس دارای سه بخش اساسی است: توقف شاعر بر اطلال و آثار خانه ی محبوب و یاد ایام وصال و گریستن او، وصف ماجراهای عاشقانه ی خود مخصوصا در روز داره جلجل و وصف آنچه به هنگام آوارگی و بی خانمانی دیده است، نگارنده سعی دارد تا در این مقاله اشعار لامعی را از نظر ساختار و مضمون و تصویر با معلقه ی امروالقیس مقایسه نماید و وجوه تشابه و تفارق آنها را تبیین کند.

بی تردید در بین زبانهای مختلف دنیا، زبان و ادبیات عرب بیشترین تاثیر را بر ادب فارسی نهاده است. پس از ورود اسلام واژه های عربی کم کم به زبان فارسی راه پیدا کرد. این امر در آغاز نوعی مبادله ی واژگان محسوب می گردید؛ به گونه ای که اعراب بسیاری از واژگان و اصطلاحات را از ایرانیان اخذ نموده و بعضی لغات را به ایرانیان می دادند. اما این روند در طول سالهای بعد تغییر یافت و کم کم ورود اصطلاحات، ترکیبات، مضامین و مفاهیم شعری زبان عربی به فارسی افزونی یافت. ابن معتز عباسی، شاعر معروف اواسط قرن سوم هجری، در میان شاعران عرب در زمینه ی وصف، یکی از تاثیرگذارترین شاعران بر سروده های پس از خود است. وی از بزرگترین شاعران وصاف ادبیات عربی است که به چیره دستی در تشبیه شهرت یافته و در هر یک از زمینه های دهگانه ی فخر، غزل، مدح، معاتبات، طردیات، وصف، خمریات، رثاء، زهد و هجا، قطعات و قصایدی سروده است. امیر معزی نیشابوری، شاعر معروف قرن پنجم هجری از شاعرانی است که با شعر ابن معتز آشنایی کامل داشته و بسیاری از مضامین و تشبی هات شعری وی را در شعر خود به کار برده است. این پژوهش بر آن است تا با رویکردی تطبیقی به بررسی مضامین مشترک شعر امیرمعزی و ابن معتز بپردازد.