فصلنامه علوم حدیث
سال شانزدهم شماره 4 (پیاپی 62، زمستان 1390)

بنا بر روایتی در کتاب الکافی، قرآن بر سبیل قاعده تفسیری «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره» نازل شده است. طبق این روایت _ که متن آن از یک ضرب المثل عربی گرفته شده_ مخاطب واقعی قرآن غیر از مخاطب ظاهری آن است. تعداد زیادی از مفسران فریقین، این قاعده را تنها در آیات خطاب به پیامبر، جاری می دانند و البته این آیات را خلاف شان ایشان تشخیص می دهند. روایاتی نیز در تعدادی از منابع روایی شیعه وجود دارد که همه آیات «عتاب» را از باب «ایاک اعنی» معرفی می کند. بررسی سندی این روایت ها به روشنی نشان می دهد که اسناد مخدوشی دارند و از نظر متنی نیز با مشکلاتی مواجه هستند. به نظر می رسد گر چه خطاب، به روش کنایی، در مواردی که قرینه قطعی بر آن وجود داشته باشد، عقلایی است؛ اما اگر بخواهیم این دسته احادیث را مبنای فهم کلیه آیاتی قرار دهیم _ که به گمان مفسر خلاف شوون پیامبر است _ با مشکل مواجه خواهیم شد.

محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، مشهور به شیخ صدوق، یکی از فقی هان و محدثان بزرگ امامیه در قرن چهارم هجری است که با توجه به صبغه روایی اغلب آثار وی، در زمره محدثان قرار گرفته و حال آن که یکی از ابتکارهای مهم وی ایجاد پیوند بین قرآن کریم و احادیث معصومان علیهم السلام است. یکی از مصادیق این پیوند، دیدگاه وی درباره نزول دفعی قرآن کریم مبتنی بر روایتی از امام صادق علیه السلام است. این دیدگاه از ناحیه بزرگانی همچون شیخ مفید، سید مرتضی و ابن شهرآشوب _ که تنها نزول تدریجی قرآن کریم را پذیرفته اند _ به شدت مورد نقد قرار گرفته است. بررسی ادله و شواهد این دانشمندان و پاسخ به آنها _ که هدف عمده این نوشتار است _ نشان می دهد که آن ادله تنها دلالت بر اثبات نزول تدریجی قرآن داشته و هیچ گونه دلالتی بر نفی نزول دفعی آن ندارد. از سوی دیگر، در برابر اشکال اصولی مخالفان، مبنی بر عدم حجیت خبر واحد، بزرگان دیگری همچون شیخ طوسی، علامه حلی، سید بن طاوس و علامه مجلسی بر حجیت خبر واحد ادعای اجماع کرده اند که شواهد و قراین بسیاری _ که شیخ انصاری بیان نموده _ صحت این اجماع را تایید می کند. علاوه بر آنچه گفته شد، بررسی سندی و دلالی روایت مورد استناد شیخ صدوق و بررسی احتمال تقیه در صدور آن _ که از مباحث دیگر این نوشتار است _ بیانگر صحت استدلال روایی شیخ صدوق در باب نزول دفعی قرآن کریم است.

شبر3 در کتاب مصابیح الانوار فی حل مشکلات الاخبار، با استفاده از راهکارهای گوناگون به شرح روایات مشکل و حل وجوه غامض آنها پرداخته است که از آن جمله می توان از بهره گیری از لغت، صرف و نحو، تاریخ، علوم طبیعی، توجه به فنون و آرایه های ادبی، مراجعه به قرآن و حدیث، کوشش در حل تعارض اخبار و نقد محققانه و عالمانه شروح گذشتگان نام برد. مولف مصابیح الانوار، علاوه بر این، به تاثیر عناصر تصحیف، تقیه، تفاوت نقل راویان و اسباب صدور احادیث، در دست یابی به مفاد و مضمون روایات توجه داشته است.

کاستی عقل زنان در منابع حدیثی اهل سنت و شیعه با شمار قابل توجهی گزارش شده است. مصادر کهن و معتبر شیعی، همچون کتاب الکافی، کتاب من لایحضره الفقیه و نهج البلاغه آن را با سندهایی مرسل و ضعیف گزارش کرده اند. وضعیت سندها به گونه ای است که هیچ نوع خبر مستفیضی، حتی مستفیض معنوی، شکل نمی گیرد. این گروه از روایات در کتاب های صحیح البخاری، صحیح مسلم و دیگر منابع معتبر حدیثی اهل سنت گزارش شده اند و از منظر آنان صحیح به شمار می روند، اما با توجه به گستره موضوع و اهمیت آن و با توجه به وضعیت سندی و متنی گزارش های موجود از آنها حجیت را لازم برای استناد به شارع ندارند. از سوی دیگر، دلالت روایات نیز با ابهام مواجه است؛ برخی آنها را قضایای خارجی و ناظر به اشخاص خاص در دوره صدور دانسته اند، برخی نیز از واژه عقل به کار رفته در این روایات عقل تجربی را برداشت کرده اند و برخی دیگر روایات را ناظر به عقل نظری و یا عقل ابزاری دانسته اند. اما به نظر می رسد که این روایات ناظر به تفاوت زن و مرد در آفرینش باشد؛ یعنی تفاوت فطری آنها در حاکم بودن روح تعقل یا روح احساس در حیطه امور مربوط به اداره جامعه و خانواده، و لحن نکوهش آمیز و یا همراه با تحقیر در برخی روایات نیز می تواند ناظر به قرار گرفتن زن در جایگاه مرد باشد.

هدف این نوشتار، آن است که مولفه های احساس سعادتمندی را بر اساس احادیث مشخص سازد. پرسش این است که سعادت به چه معناست و احساس سعادتمندی از چه مولفه هایی تشکیل می شود. این پژوهش از نوع کتابخانه ای است که در آن، با استفاده از روش مفهوم شناسی معنای سعادت به دست آمده و سپس با روش تحلیل محتوا و تحلیل عقلانی، سعادت و مفاهیم مرتبط با آن بررسی و مولفه های تشکیل دهنده احساس سعادتمندی به دست آمدند. نتیجه این بررسی نشان داد که سعادت ترکیبی از خیر و سرور است، و احساس سعادتمندی ترکیبی از احساس رضامندی و نشاط است و در مرتبه بعد، رضامندی خود به مولفه های جزئی تری مانند شکر در خوشایند، صبر بر ناخوشایند، رغبت به طاعت و کراهت از معصیت؛ و نشاط نیز به نشاط مادی و معنوی تحلیل می شود.

این پژوهش به مطالعه نامه های دعوت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می پردازد. با یک نگرش کلی به تمام نامه های دعوت، مواردی چون؛ تعداد نامه ها، زمان ارسال نامه ها، مخاطبان، مفاهیم اصلی و متون اختلافی مورد مطالعه قرار گرفته است. همچنین مصادر طولی و عرضی نامه ها، مساله امی بودن پیامبر صلی الله علیه و آله و فلسفه ارسال پیام کتبی نیز بررسی شده است. در بخش دیگری از این پژوهش، تحلیل فراوانی نامه های دعوت بر اساس سال های پس از بعثت، تحلیل فراوانی نامه ها از حیث مخاطبان، مولفه های مهم نامه ها و میزان تکرارشان مورد توجه است. در پایان این نوشتار، ادبیات نامه ها و عوامل تاثیرگذار بر نامه ها، مورد بررسی قرار گرفته است.

نقل است که خلیفه اول، در پایان عمر، از انجام دادن و... برخی امور اظهار پشیمانی کرده است. این مقاله به بررسی محتوا، اسناد، منابع، نقل ها، طرق نقل، نتایج و پیامدهای صحت حدیث، تعیین صحت و سقم و تطور نقل آن مشتمل بر حذف و تغییر و ابهام و کاستی و افزونی های این حدیث بر اساس منابع فریقین پرداخته است. هم چنین نظر رجالیان و محدثان و مورخان درباره سند و محتوای آن، نقل، بررسی، در آن نقد و مطرح شده است. نتیجه مقاله آن که این نقل تاریخی نقلی صحیح بوده و مورد پذیرش و یقین است.

سنت در مباحث اسلامی محور اساسی اندیشه و علم را تشکیل می دهد. همگام سازی اندیشه های دین مداران در این دو حوزه از اهمیت و تاثیر بالایی برخوردار است. در حوزه قرآن کریم و جایگاه متمایز آن در اندیشه تقریب میان اندیشمندان اسلامی بحث های بسیار ارائه شده است، اما به حوزه حدیث شاید کمتر توجه شده است. حال آن که حدیث به عنوان دومین رکن اساسی اندیشه اسلامی جدای از اهمیت ویژه از قابلیت های بالایی در این حوزه برخوردار است. این مختصر به پی جویی حوزه ای از حدیث که کمتر مورد دید عموم قرار می گیرد؛ یعنی «متون مشترک حدیثی» پرداخته تا با تبلور آن، جایگاه، نقش و کارکرد حدیث در مباحث تقریب جدی تر دیده شود. در این تحقیق، تحلیل متون مشترک حدیثی، انواع متون مشترک، جایگاه آن، و تاثیرات شگرف این متون در حوزه تقریب و بالاتر از آن، در پیشبرد اندیشه اسلامی مورد دقت قرار گرفته است.