فصلنامه محیط شناسی
سال بیست و نهم شماره 2 (پیاپی 32، زمستان 1382)

به منظور نیل به طراحی اکولوژیکی، قبل از هر گونه اقدام به طراحی، تشریح و ارزیابی وضعیت محیط و منابع ضروری است. از آنجا که محدوده طراحی در حاشیه رودخانه جاجرود و در پارک ملی خجیر واقع شده است،ارزیابی توان اکولوژیک (ارزیابی اکوسیستمی) این محدوده جهت یافتن پهنه های مناسب برای تفرج متمرکز و گسترده انجام شد.
به منظور تکمیل ارزیابی اکوسیستمی و در نظر گرفتن ارتباطات عرضی بین اکوسیستمها، عناصر ساختاری منظر (لکه ها و دالانها) مورد بررسی و شناسایی قرار گرفتند و الگوهای ناشی از آرایش فضایی گیاهان رود کناری و الگوهای مصنوع (ناشی از دخالتهای انسانی است) استخراج شدند. سپس با استفاده از نتایج حاصل از ارزیابی اکوسیستمی و تفسیر الگوی تکرار لکه های گیاهی در فرمی مشابه، بهترین مکان به منظور طراحی تفرجگاه انتخاب گردید.
در پایان با استفاده از اصول اکولوژی منظر و یافته های ناشی از الگوهای ساختاری منظر در محدوده طراحی، راهکارهایی به صورت توصیه های طراحی مبتنی بر اکولوژی و زمینه منظر، ارایه شدند. برخی از این توصیه های طراحی برای محدوده مورد نظر و مناطق مشابه، شامل برقراری ارتباط و اتصالات اکولوژیکی (Connectivity) بین لکه ها و دالان های منقطع، تلفیق لکه های کوچکتر (Unification)، رعایت آرایش فضایی گیاهان، چیدمان کاشت آنها (spacing) و استفاده از نیروی طبیعت به عنوان سرآغازی برای احیای مناطق تخریب شده میباشد.

جهت بررسی برخی از ویژگی های اکولوژیکی گونه Artemisia sieberi در مراتع استان اردبیل، با توجه به نقشه پراکنش تیپ های رویشی و بازدید صحرایی، محدوده ای در ارتفاع 20 الی 1900 متری از سطح دریا انتخاب شد. در این محدوده در 30 رویشگاه که معرف کل منطقه می باشد، نمونه برداری انجام گردید. جهت نمونه برداری در هر رویشگاه، سه ترانسکت طولی 20متری در امتداد شیب استقرار یافته و بر روی هر ترانسکت، 4 پلات 1 متر مربعی مستقر گردید. علاوه بر بررسی شرایط زیستگاهی، جایگاه گونه در توالی و تواتر گیاهی، خصوصیات گیاه شناسی از قبیل وضعیت ریشه، فنولوژی و ترکیبات شیمیایی گیاه بررسی شد. نتایج نشان می دهد که با توجه به تنوع منطقه از لحاظ عوامل اکولوژیکی، این گونه دامنه بردباری وسیعی داشته که توانسته خود را با شرایط منطقه سازگار کند، ولی بیشترین تراکم گونه مذکور در اراضی با بافت رسی و عمیق که در شیب های ملایم شرقی قرار گرفته باشد، مشاهده می شود.

آنچه در این تحقیق مدنظر قرار گرفته، شناسایی عواقب مثبت و منفی ناشی از اجرای پروژه جاده کنار گذر انزلی بر اکوسیستم حساس تالاب انزلی است تا ضمن بررسی عوامل تاثیر گذار در این خصوص پیشنهاد عملی جهت بهبود وضعیت محیط زیستی، ارایه شود. در این تحقیق از روش ماتریس ساده به عنوان یکی از روش های متداول ارزیابی آثار توسعه در ایران استفاده شده است. تحقیق به عمل آمده براساس اولویت با بیان هدف پروژه، تعیین محدوده پروژه، شناسایی آثار ممکن، ارزیابی آثار، جمع بندی و گزینه های اصلاحی و ارایه پیشنهادها صورت پذیرفته است. جدول ماتریس طراحی شده شامل 59 ریز فعالیت پروژه و 76 عامل محیط زیستی میباشد که از این میان 54/52 % میانگین ها کمتر از 1/3- در ستون ها و32/51 % میانگین ها کمتر از 1/3- در ردیف هاست. بنابراین طرح مذکور با توجه به عبور جاده 16 کیلومتری از محدوده حفاظتی تالاب و همچنین نتایج به دست آمده از روش ماتریس مردود است. ادامه طرح فقط در صورت توجیه اقتصادی برای اصلاح گزینه ها (میانگین ها کمتر از 1/3- در ستون ها) و ارایه طرح های بهسازی (میانگین ها کمتر از1/3- در ردیفها) ممکن خواهد بود.

در سال 1843 Luciobarbus mystaceus، Heckel را توصیف نمود و اختلافات آن را با Barbus barbulus شرح داد. اما تا سالهای اخیر جایگاه این دو گونه درعلم طبقه بندی آشکار نگردید. Berg (1945) آن را با Luciobarbus scheich و Cyprinus mystaceus، Pallas (1814) و Barbus rajanorum مترادف دانست. همچنین Cyprinus mystaceus، Berg (1945) را نیز به عنوان گونه مستقل و مترادف با B.mystaceus ندانست.
Barbus mystaceus، Karaman (1971) را باBarbus barbulus، Barbus rajanorum، Luciobarbus scheich مترادف دانسته است.
Barbus mystaceus، Almača (1983)را زیر گونه ای از B.barbulus قلمداد کرد. و برای آن دو زیر گونه معرفی کرد. بعدها این محقق این گونه را به عنوان یک گونه مستقل به رسمیت شناخت.
در آثار مکتوب جهانی یادداشتهای کوچکی درباره:Cyprinus mystaceusیا Barbus (Luciobarbus) mystaceus موجود است، اما درباره وجود این گونه ماهی در ایران تاکنون گزارش معتبری ارایه نشده است. در فهرستهایی که توسط Coad (1995) ارایه گردیده وجود این گونه ماهی در ایران با علامت سوال مشخص شده بود.
بنابراین دیدگاه روشنی درباره B. mystaceus و اختلاف آن با B.barbulus همچنین حضور این ماهی در ایران وجود ندارد. هدف این مقاله آشکار نمودن این اختلافات و نقطه عطف برای حل این تناقضات میباشد. زمینه لازم برای تحقیقات بعدی فراهم خواهد شد. همچنین درباره محلهای صید این ماهی توضیح داده می شود.

در حال حاضر آب شرب شهر تهران عمدتا از منابع آب سطحی شامل رودخانه های کرج و جاجرود تامین می شود. در مورد غلظت یون فلوراید در منابع مختلف تامین آب شرب شهر تهران، اطلاعات دقیق و مستندی وجود ندارد. این تحقیق به منظور تعیین غلظت یون فلوراید در منابع اصلی تامین آب شرب شهر تهران انجام شده است. به این دلیل 8 ایستگاه در رودخانه کرج و 5 ایستگاه در رودخانه جاجرود انتخاب گردید و در یک دوره 8 ماهه در چهار مقطع زمانی 2 ماهه در هر ایستگاه نمونه برداری انجام گرفت و در آزمایشگاه به روش اسپادنس (SPADNS) مقدار یون فلوراید در آنها اندازه گیری شد. داده های به دست آمده نشان می دهد که غلظت یون فلوراید در آب رودخانه های جاجرود و کرج به ترتیب در محدوده 28/0 تا 52/0 و 15/0 تا35/0 میلی گرم در لیتر بوده است. غلظت بهینه فلوراید به شرایط آب و هوایی و مقدار آب مصرفی بستگی دارد. بر اساس استاندارد آب ایران، مقدار بهینه ان در ماه های سرد سال 2/1 میلی گرم بر لیتر و در ماه های گرم سال 7/0 میلی گرم بر لیتر است. بر این اساس مقدار کمبود یون فلوراید در رودخانه های کرج و جاجرود به ترتیب در ماه های گرم سال حدود 45/0 و 3/0 میلی گرم در لیتر و در ماه های سرد سال حدود 1 و 85/0 میلی گرم در لیتر است. بدین ترتیب تنظیم غلظت یون فلوراید آب شرب در حد استاندارد یا تامین فلوراید مورد نیاز بدن به روش های دیگر (خوراندن قطره فلوراید به کودکان) ضرورت دارد.

ترکیبات آلی فرار (VOSs) به طور گسترده ای در محصولات مورد استفاده در منازل نظیر: رنگ ها، لاک الکل، چسب ها، مواد شوینده و ضد عفونی کننده کاربرد دارند. همچنین سوخت های فسیلی از ترکیبات آلی تشکیل شده اند و هنگامی که در منازل و اماکن ذخیره می شوند می توانند هیدروکربورهای فرار متصاعد نمایند. ترکیبات BTEX در بین ترکیبات آلی از اهمیت ویژه ای برخورداند. تاثیر این ترکیبات بر روی سیستم تنفسی و ریه انسان هنگام مجاورت افراد با ترکیبات BTEX به اثبات رسیده است. در این تحقیق میزان ترکیبات BTEX در داخل اماکن مورد سنجش قرار گرفته و نتایج به دست آمده با استانداردهای موجود مقایسه شده است. اطلاعات حاصل از سنجش ترکیبات آلی فرار از نظر پیش بینی میزان تاثیر مجاورت با ترکیبات منتشره در محیط های بسته قابل توجه است. نتایج این تحقیق می تواند در جهت کاهش میزان ترکیبات آلی فرار با انتخاب ساختمانهای مناسب و بکارگیری لوازم و محصولات مصرفی مناسب در منازل و اماکن عمومی، حایز اهمیت باشد.

با توجه به رشد روز افزون جمعیت کشور در دهه های اخیر و وابسته بودن اقتصاد کشور به تولیدات نفتی و عدم وجود نظام مدیریت منطقی و افزایش مصرف سوخت های فسیلی، محیط زیست و آبهای زیرزمینی در قطب های صنعتی به طور جدی مورد تهدید قرار گرفته است. مجموعه تاسیسات پالایشی و پتروشیمی، انبارهای نفت و فرآورده ها، خطوط لوله، نیروگاه در منطقه شازند اراک از آبهای زیرزمینی استفاده نموده و طی فرایند تولید و انبار فرآورده های نفتی، در اثر تخلیه پسابها و نشت مواد آلاینده، منابع آب، خاک و هوای دشت شازند را مورد تهدید قرار می دهند. بر این اساس در فاصله زمانی بهار 1378 لغایت زمستان 1378، نسبت به نمونه برداری فصلی پنج ایستگاه از آبهای زیرزمینی در محدوده پالایشگاه اراک اقدام شد و نمونه در شرایط استاندارد به آزمایشگاه انتقال یافته و ترکیبات نفتی و روغنی، ترکیبات فنلی، ترکیبات هیدروکربنی چند حلقه ای آروماتیک، COD، TOC آنها مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت.
میانگین غلظت ترکیبات نفتی و روغنی، TOC، COD به ترتیب برابر 0.81، 7.13، 1.9 میلی گرم در لیتر بوده و همچنین میانگین غلظت ترکیبات فنلی و ترکیبات هیدروکربنی چندحلقه ای آروماتیک نیز 0.76، 12.2 میکرو گرم در لیتر است.
در مقایسه با مقادیر مجاز، ترکیبات فنلی و ترکیبات هیدروکربنی چند حلقه ای آروماتیک در آب شرب که به ترتیب 0.5، 0.2 میکروگرم در لیتر میباشد، بیشتر بوده و ترکیبات یاد شده ازمقادیر مجاز ترکیبات نفتی و روغنی، برای مصارف کشاورزی و آبیاری که به ترتیب 1/10 و 200 میلی گرم در لیتر است، کمتر می باشد.

با توجه به رشد جمعیت، ارتقای سطح زندگی و کاهش سرانه آب و از سوی دیگر محدود بودن منابع آبی، دسترسی به منابع آبی جدید ضروری است. از آنجایی که تصویه پساب نسبت به سایر روش های تهیه آب شیرین، مقرون به صرفه می باشد و از سوی دیگر جهت حفظ محیط زیست ملزم به تصفیه فاضلاب برای تخلیه به محیط زیست است، به منظور جلوگیری از بیهوده شدن مفهوم تصفیه، بهتر آن است که این پساب مورد مصرف مجدد قرار گرفته و به هدر نرود.
از جمله موارد استفاده مجدد از پساب تصفیه شده می توان به مصارف شهری، کشاورزی، تفریحی، آبزی پروری، تغذیه آبهای زیرزمینی و شرب اشاره کرد. در این مقاله امکان استفاده مجدد از پساب تصفیه خانه فاضلاب اکباتان براساس طرح مدیریتی ارایه شده بررسی گردید. در این راستا، علاوه بر بررسی کیفیت خروج به لحاظ عوامل فیزیکی، شیمیایی و میکربی موارد دیگر از قبیل عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز در نظر گرفته شده اند و در نهایت آنالیز هزینه - فایده در مورد گزینه مصرف مجدد انتخابی انجام شده است.

کاربرد EIA از سطح پروژه آغاز شده است. با وجود سودمندی های کاربرد EIA در این سطح، به دلیل ماهیت آثار محیط زیستی اقدامات متنوع انسانی که اغلب تجمعی، القایی و سینرژیک می باشند،EIA در مقطع پروژه که تمرکز اصلی آن بر بررسی فعالیت های انفرادی با مقیاس وسیع است، قادر به تجزیه و تحلیل جامع این گونه آثار نمی باشد افزون براین EIA مقطع پروژه، در طراحی پروژه ها به صورت فعال برخورد نمی کند، بلکه تنها طرح های پروژه های مورد نظر را پس از تصویب، مورد بررسی قرار میدهد و صرفا نقش تعدیلی ایفا میکند. حال آنکه، رفع بحران های محیط زیستی مستلزم تدابیر راهبردی فعال و پیش بینی های به هنگام در سطوح خط مشی گذاری، طرح ریزی و برنامه های عملیاتی است. زیرا ظرفیت برد محیط، متاثر از تمام فعالیت های خرد، کلان، تکراری و متنوع می باشد نه صرفا فعالیتهای بزرگ توسعه ای. نقایص EIA مقطع پروژه، ضرورت ارتقای کاربرد EIA را در سطوح مختلف نظام برنامه یزی اعم از خط مشی گذاری، طرح ریزی و برنامه های عملیاتی مطرح نموده است و به دنبال آن یکی از رویکردهای مهم گسترش یافته، ارزیابی راهبردی محیط زیست (SEA) میباشد.

ظاهرا بسیاری از مشکلات محیط زیستی از کمبودها، آلودگی ها و تخریبهای ناشی از استفاده بی رویه انسان از منابع طبیعی و بی توجهی به پیامدهای مختلف صنعتی و اقتصادی است که البته نظر کاملا نادرستی نیز به نظر نمی رسد، ولی ریشه اصلی معضلات را در حذف توجه به معنویت، در بی توجهی به معنای طبیعت و عناصر آن که در فرهنگ ها تعریف شده اند می باید جست و جو نمود. تفکر کمیت گرای دوران معاصر همچنان که معماری، ساختمان و شهر را یک ماشین می پندارد، طبیعت را نیز به مثابه ماشینی قلمداد می نماید که حداکثر بهره کشی اقتصادی از آن مدنظر می باشد. برای پژوهش در فرضیه تاثیر ارتقا و احیای فرهنگ معنوی بر حفاظت از محیط زیست و عناصر طبیعی، «فرهنگ ایرانی»، «آب»، و «ایران زمین» (به عنوان مصادیق «فرهنگ»، «عناصر طبیعی» و «مکان» مورد نظر این وجیزه) انتخاب شده اند. نگرش مکانیکی به عالم هستی سبب می شود تا آب نیز (همچون قطعه ای از ماشین هستی) صرفا برای ادامه حرکت فیزیکی و مادی مدنظر قرار گیرد. این در حالی است که با توجه به ساحت های متعدد حیات انسان و اهمیت دو ساحت معنوی و روانی او، حتی اشیای بیجان نیز واجد معنایی می باشند که آگاهی به آن حین تماس با طبیعت می تواند ضمن غنا بخشیدن به زندگی معنوی انسان، در زمینه های کمی و مادی نیز او را یاری و هدایت کند. مقاله حاضر سعی بر آن دارد تا به مبانی موضوعات مرتبط با آب در فرهنگ ایرانی پرداخته و ضمن بیان اجمالی از نقش آن در تلطیف محیط زندگی ایرانیان، راه های امکان بهره گیری از تجارب گذشتگان را معرفی نماید، تا در کنار استفاده از فواید مادی آب و رفع تنگناهای موجود، زمینه معنادار شدن زندگی را نیز فراهم آورد.

در این مقاله نکات مهم زیر مطرح شده است:الف:1- تکامل تدریجی جهات قانونی سیستم برنامه ریزی شهر در انگلیس که برنامه ریزان را به عنوان تولید کنندگان برنامه ها و کنترل کننده توسعه شهری تعیین میکند.
2- از طریق موازین قانونی، از سال 1909 تا 1986 برنامه های شهر سازی انگلیس تکامل یافته و به دو نوع برنامه اصلی انجامیده است:- برنامه ساختاری - برنامه محلی این دو نوع برنامه به جای طرح های جامع شهری در انگلیس به کار گرفته شده است.
ب:در ایران، ما هنوز همان طرح های جامع شهر قدیمی را به کار می گیریم و مشکلاتی در امر تهیه، تصویب و اجرای طرح های جامع در ایران مطرح است و قوانین شهر سازی که در سالهای قبل تنظیم شده اند همچنان پابرجا هستند و هیچ گاه وزارتخانه های مربوطه نسبت به اصلاح و تجدید نظر در آنها اقدامی نکرده اند.