فصلنامه معماری و فرهنگ
پیاپی 49 (پاییز 1391)

طبیعت، به عنوان بستر فعالیت های انسانی، در طول زندگی دستخوش تغییرات زیادی بوده است که این تغییرات وابسته به مکان ها و زمان های مختلف، گاه همساز با آن و گاهی در جهت تقابل با آن بروز کرده است. آنچه در مباحث مربوط به طبیعت همیشه به عنوان سوال وجود داشته است، این است که شرایط مطلوب طبیعت کدام اند؟ آیا طبیعت زیبا، طبیعتی است که به لحاظ دیداری دارای تمامی شاخص های زیبایی شناختی باشد و انسان تماشاگر از دیدن آن لذت ببرد؟ و یا طبیعتی است که از لحاظ تعادل زیستی پایدار باشد و ملاحظات محیط زیستی در آن به طور کامل برقرار باشد؟ این دیدگاه ها در گذر زمان هرکدام با غلبه بر دیگری، سبب بروز دیدگاه های مختلفی نسبت به طبیعت شده است که تاثیرات متفاوتی را در پی داشته اند. در این میان، حرفه معماری به عنوان علم بروز توانایی های انسان در طبیعت، در دوران های مختلف بر پایه هرکدام از این دیدگاه ها بیشترین اثرات را بر محیط های طبیعی داشته است. از قرن نوزدهم همزمان با پیدایش تمدن مبتنی بر فن آوری، معماری نیز با تاکید بر عملکرد و فاکتورهای زیبایی شناختی بصری، از طبیعت جدا شده و به سوی پدید آوردن ساختارهایی مجزا و غالب بر آن پیش رفته و از این طریق تغییرات گسترده ای را در بستر طبیعی ایجاد کرده است. ساخت و سازهای بی رویه، از بین رفتن منابع طبیعی و فرهنگی و آلودگی های زمین، تهدیداتی است که نتیجه جدا انگاشتن انسان از محیط های طبیعی است. از این رو باید در کلیه تخصص های مرتبط با محیط، رویکردی نوین شکل گیرد که به سمت هماهنگی بیش تر با شاخصه های طبیعی پیش رود و بتواند همزمان ابعاد فرهنگی و علمی محیط های طبیعی را مورد بررسی قرار دهد. رویکرد طراحی محیط و منظر، فصلی نو در تلفیق مجدد معماری و طبیعت است که با اولویت قرار دادن هر دو جنبه طبیعی و فرهنگی به یک اندازه، تکنیک هایی را ارائه می کند که منظر را به سوی پایداری هرچه بیش تر پیش برد. این تخصص با استفاده از روش های منطبق با قوانین طبیعت و پویایی آن، اقدام به طراحی می کند. این مقاله با نگاهی تاریخی به رابطه انسان و طبیعت، به بررسی بروز مقوله منظر و تعاریف متفاوت از آن می پردازد و سپس با اشاره به نیاز جوامع امروز، تخصص طراحی محیط را معرفی می کند. این تخصص، با تلفیق ساختارهای انسان ساز و بستر طبیعی، راهکارهایی در جهت حفاظت، ترمیم و باززنده سازی و بهبود کیفی زیستگاه های انسانی طبیعی، نقش محوری برای توسعه ای پایدار را ایفا می کند. در این راستا شماری از طرح های دانشجویان طراحی محیط و یک نمونه جهانی ارائه شده است.

در عصری که یافته ایم همه چیز نسبی است و فضا و ماده ثابت نمی ماند، برای بیان فضای معمارانه، هر دو شکل سنت و نوآوری از ضروریات است. ممکن است طرح های ابداعی معماران به ویژه در منظر فضاهای عمومی، بیگانه و نامانوس جلوه کند، اما تحول در طراحی منظر معماری به طور موثر می تواند کالبد فیزیکی را با هدف تغییر ذهنیت ساکنان و شهروندان، سامان بخشد، زیرا مجموعه ساختمان هایی که طراحی و ساخته می شوند، به وجود آورنده منظر فرهنگی خواهند بود که در ذهن و خاطره مردم تاثیرات خود را بر جای می گذارد و از تفکرشان، مجموعه فرهنگ آن بخش به وجود می آید.

آب در همه ادیان، باورها و دیدگاه ها مقدس است و مایه زندگی. بدون آب، زندگی در هیچ کجای جهان قابل تصور نیست، هم چنان که ملاک وجود نشانه های حیات در دیگر کرات آسمانی، تنها آب است. آدمی از سپیده دم حیات خود، آب و مناظر گوناگون آن را با خانه و محیط زندگی اش تلفیق کرده است، از این رو آب در تاریخ معماری جهان، یک عامل تفکیک ناپذیر محسوب می شود. در این مقاله، ظرفیت های بی پایان و نقش آب در طراحی محیط و معماری منظر براساس یافته های پژوهشی و تاریخی به ویژه در بخش معماری بررسی شده است.

بسیاری از شهرهای معروف و تاریخی جهان در کنار رودخانه ها ساخته شده اند. همجواری با آب، انگیزه نیرومندی برای پدید آمدن بسیاری از سکونتگاه های بشری بوده است، با توسعه شهرها و شهرنشینی، رودخانه ها به گونه ای از هارمونی پیشین با فضای مسکونی دورافتاده اند. نوشته حاضر در برگیرنده راه و روش های سازگاری برای استفاده بهینه از اراضی واقع در حاشیه رودخانه ها در راستای توسعه پایداری و بهبود هوای شهرهاست.

در اندیشه های فرهنگی معنوی شرق دور، موضوع طبیعت، احترام به آن و درس گرفتن از طبیعت از دیرباز مدنظر بوده است. در این ارتباط، و در بررسی سیراندیشه های معماری و شهرسازی در غرب و به خصوص در زمینه تفکرات طبیعت گرایانه به نظریات بزرگانی چون فرانک لوید رایت نیز بر می خوریم. این گونه تشابهات و همفکری در قالب طرح پردیس دانشکده معماری دانشگاه موکوگاوا به وضوح متبلور شده است. در این مقاله به اختصار از طریق تحلیل محتوای متون ادبی و مشاهدات میدانی، به تفسیر و تشریح تبلور تلاقی اندیشه های شرق و غرب در فرم معماری منظر در مجتمع دانشکده معماری موکوگاوا در شهر نیشینومیا ژاپن پرداخته شده است.

در عصر ارتباطات الکترونیک، شیوه انتقال پیام های آموزشی، فرهنگی و سایر رشته ها، دگرگون شده است و روی آوری به روش های کهن پاسخگوی چنین نیازی نیست. از جمله روش های نوین و سازگار با نیاز جوامع کنونی، احداث پارک های موضوعی است که در کنار جذب گردشگران به آنها فرصت می دهد، از یافته های پژوهشی نمایشگاهی و موضوعات مورد علاقه مردم در جهت افزایش آگاهی آنها از رخدادهای تاریخی، استفاده کنند. این پارک ها به سرعت در سراسر جهان رو به افزایش هستند و به گونه ای، جای خود را در حوزه ارتباطات اجتماعی عصر حاضر پیدا کرده اند. در مقاله حاضر همین موضوع بررسی شده است.

توجه به بسیاری مشکلات و گرفتاری های روحی و جسمی در جوامع بشری شهرها و کمرنگ بودن این معضلات در زندگی روستایی حاکی از اهمیت در اختیار داشتن مواهب طبیعی در زندگی روزانه نوع بشر و ضرورت تامل در نحوه برنامه ریزی زیستگاه است. از این رو عرصه های طبیعی شهرها و امکان ایجاد فضاهای شهری نظیر پارک ها، فضاهای عمومی و غیره در مجاورت آنها، از بهترین فرصت های تعامل با گستره های طبیعی در شهر است. حوزه های شهری مجاور آب در عرصه خصوصی و عمومی نقش منحصر به فردی در شکل گیری فضاهای کیفی ایفا خواهند کرد و بررسی فرصت ها و محدودیت های مطرح در خصوص آنها، در برنامه ریزی قابلیت های فضایی معماری و شهرسازی اهمیت زیادی دارد. بر اساس موقعیت جغرافیایی و شرایط توپوگرافی زمین برخی شهرها دارای اندام واره های طبیعی از جمله رود دره ها و یا اراضی مجاور رودخانه، دریاچه ها و موارد مشابه هستند. کلانشهر تهران نیز مانند بسیاری از شهرها با وجود رود دره هایی که از حوزه های شمالی تا بافت های مرکزی شهر پیش رفته اند، از مواهب طبیعی مسیل ها در بافت های شهری بهره مند است.
مقاله حاضر ضمن تاکید بر حفظ و ابقاء حوزه طبیعی لبه های مجاور آب در شهر ها و فراهم آوردن امکان استفاده از ظرفیت ها و امکانات ویژه آنها در فضاهای شهری، به مطالعه بعد کیفی فضاها در چگونگی تلفیق بافت شهری و لبه های آبی و بررسی چند نمونه موردی خواهد پرداخت.

تلفیق طبیعت با دست ساخته های بشر و چگونگی قرار گیری این دو عنصر در کنار یکدیگر چشم اندازهایی به عنوان منظر شهری ایجاد می کند که توجه به این چشم اندازها به ویژه پس از بروز مشکلات ناشی از انقلاب صنعتی در غرب و احداث کارخانه ها و تاثیر آنها بر سیمای شهر بیش تر مطرح شد. به تعبیری می توان گفت سیمای شهری همان تصویر ذهنی است که از تجسم عینی چشم اندازهای پیرامونی در خاطر ناظر نقش می بندد. خواه تجسم عینی یک منظر شهری برگرفته از هویت تاریخی، طبیعی یا معماری آن باشد و خواه وابسته به رخدادهای اجتماعی و خاطرات جمعی بازدید کنندگان.

معماری محیط و منظر دارای سابقه ای طولانی به بلندای عمر بشر است، انسان گذشته همواره با گشت و گذار و ایجاد تغییر در محیط های طبیعی، باغ ها و جنگل ها نیازهای زیبایی شناختی و آرامش طلبی خود را تامین می کرد و به این ترتیب قدم در راه ارضاء نیازهای خود نهاده است، اما با ماشینی شدن زندگی انسان و ورود به عصر فناوری های جدید و کم شدن فضاهای طبیعی و زمین، نیاز به دانشی در احیاء و درک ارزش ها و زیبایی طبیعت، به شیوه نوین و با ارائه قابلیت ها بیش تر شده است، این واقعیت که شهرها و فضاهای زیست و کار نیازمند فضاهای سبز هستند، واقعیتی غیرقابل تردید است، حال این سوال مطرح می شود که این فضاهای مصنوع که از آن با نام محیط و منظر یاد می شود باید دارای چه خصوصیات و طراحی هایی باشند که پاسخگوی نیاز روانی انسان باشند. این مقاله در جهت پاسخگویی به این سوال در بعد تئوری، و به شیوه پدیدار شناسی و زیبایی شناختی سعی در شفاف سازی عوامل دخیل در ایجاد منظر در محیط دارد.

کاخ چهلستون یکی از عمارت های حکومتی دوره صفویه است که نسبت به سایر کاخ های صفویه آسیب کم تری دیده و تا کنون با دگرگونی های اندکی که درآن پدید آمده، باقی مانده است. هدف از انجام این بررسی، شناخت و معرفی ویژگی های کاخ چهلستون است. پرسش اصلی این پژوهش این است که کارکرد اصلی این بنا چه بوده و خصوصیات مهم معماری آن چیست؟ از روش تحقیق توصیفی و تحلیلی برای بررسی ها استفاده شده و داده ها به صورت میدانی و اسنادی گردآوری شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد که کارکرد اصلی این کاخ، جنبه تشریفاتی حکومتی داشته و بیش تر برای آداب و مراسم رسمی حکومتی از آن استفاده می شده است. الگوی طراحی آن نیز بر اساس طرح کهن در این سرزمین بوده است.