فصلنامه ره آورد نور
پیاپی 4 (بهمن ماه 1382)

گنجینه میراث فقهی تشیع، با گذشت قرون و اعصار گسترده شد و منابع و کتب فقهی بی شماری به نگارش در آمد. فقها در طول زمان، به رغم رویارویی با شرایط دشوار و مشکلاتی که گریبانگیرشان بوده، از تدوین اندیشه ها و آرای خود دست بر نداشته و آثار سرشار از مباحث نفیس و ارزشمند فقهی را فراهم آورده اند. اما میراث گذشتگان هر چند فاخر و غنی باشد، به تنهایی برای ماندگاری فقه کافی نیست. نیازهای روزافزون انسان ها، مسایل نوپیدا و ظهور و بروز آنها در گردونه زندگی، ضرورت دگرگونی در ساحت فقاهت را بیش از هر زمانی در کانون توجه قرار داده است.

میراث گرانبهای فقیهان و عالمان بزرگ شیعه همواره روشنی بخش اندیشه فرزانگان علم و دانش بوده است و در این میان، کتب ارزشمند فقهی موجبات شکوفایی علوم دینی را فراهم آورده و به تحکیم احکام الهی اسلام کمک شایانی کرده است. خاصه اینکه پژوهشگران و محققان، پیوسته  بدین آثار ماندگار نیازمند بوده و جهت ساماندهی امر تحقیق ناگزیر از پژوهش و دقت نظر در کتب گرانقدر گذشتگان می باشند.
یکی از مشکلاتی که به هنگام کاوش در فقه اسلامی و رجوع به منابع اصیل و قدیمی وجود دارد، مشکل مراجعه به مصادر متعدد و منابع مختلف فقهی است؛ زیرا این متون به گذشته دور مربوط هستند و کثرت آنها و یا در دسترس نبودن بسیاری از آن کتب، همواره برای نویسندگان و پژوهشگران سختی های عدیده ای را در روند تحقیق به وجود آورده است. از این رو، نرم افزار درختواره فقه که مجموعه ای از نسخه های معتبر قدیمی و اصیل فقهی را در خود جای داده، با امکانات پژوهشی و جدیدترین روش های جستجوی نوین از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به پژوهندگان علم و فقاهت ارایه می گردد. محور اصلی این برنامه نمودار درختی 58 باب فقهی بر اساس متون کتب علمای قبل از شیخ طوسی - قدس الله سرهم - است.
در این برنامه، محتوای کتب فقهی با دسته بندی دقیق و منطقی ارایه شده است و نمایه های مکمل آنان همچون: اصولی، رجالی، تاریخی، ادبی و تفسیری استخراج و دسته بندی گردیده است و با تعیین ادله و اقوال مطرح شده در هر فرع فقهی و ایجاد سیستم های جدید ارجاعی و ارتباطی
 بین عناوین مربوط به ابواب فقهی، فصل نوینی در پژوهش های فقهی و تولید نرم افزارهای اسلامی گشوده است.

طراحی و تولید نرم افزاری که توانایی ارایه مشاوره فقهی به مجتهدان را در فرآیند استنباط حکم شرعی داشته باشد، یکی از بایسته ها و بلکه آرزوهای طراحان نرم افزارهای اسلامی است. در چنین نرم افزاری باید سیستمی به عنوان مشاور فقیه ایجاد گردد که منابع استنباط حکم را بشناسد و با عرضه هر پرسشی اولا سوال را بفهمد و ثانیا در مسیر درک و استنباط حکم با توجه به مبانی خاص آن فقیه، مشاوره فقهی لازم و دانش ذخیره شده خود را به نمایش گذارد. سیستم پس از تصمیم گیری نهایی فقیه نیز باید قابلیت تصحیح و افزایش دانش خود را داشته باشد.
سیستم خبره پیشنهادی به دو گونه قابل تصور است:1. سیستم مشاور که به عنوان ابزاری در خدمت فقیهی خاص قرار می گیرد و تا مراحل خاصی توانایی کمک و ارای-ه مشورت های لازم راجع به مورد درخواستی فقیه را دارد؛ مشاوری که با کار بیشتر با آن کامل تر و دقیق تر می شود.
2. سیستم تصمیم گیرنده که جانشین فقیه می شود و همانند فقیه به استنباط حکم می پردازد. این قسم دوم، مراد و مقصود ما نمی باشد.
در این نوشتار اهمیت و چگونگی طراحی چنین نرم افزاری بررسی می گردد تا بستری برای طرح نظرات جدید در این باب باشد.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، تهیه نرم افزار «نور الفقاهه 3» در دستور کار قرار داده است. در این نرم افزار برای نخستین بار همگام با روش های لفظی و موضوعی از روش «درختواره» نیز استفاده شده است به همین منظور گفتگویی با حجهالاسلام برکتین مسیول بخش فقه و اصول معاونت تحقیقات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ترتیب دادیم تا نکات بیشتری درباره این روش جدید اطلاع رسانی و تحلیل داده های فقهی دریابیم توجه شما را به این گفتگوی علمی جلب می کنیم.

یکی از شاخه های علوم دینی که موجب تحکیم و گسترش هر چه بیشتر شریعت الهی و فقاهت اسلامی را فراهم ساخته، «اصول فقه» است که در واقع، از درسهای زنده و اساسی حوزه های علمیه به شمار می رود؛ زیرا این علم به فهم و استنباط دقیق احکام شرعی کمک شایانی نموده و از پایه های اصلی و زیر بنای اساسی فقه اسلامی محسوب می شود.
«کتابخانه اصول فقه» نخستین نرم افزار اصولی است که جهت سامان بخشیدن به امر تحقیق و پژوهش در زمینه مباحث اصولی به علاقه مندان ارایه گردیده است و شامل مهمترین منابع شیعه در مورد اصول فقه؛ یعنی در بردارنده 75 عنوان از اساسی ترین کتب اصولی در 176 مجلد از 51 نویسنده بزرگ می باشد. قابلیتهای کارآمد و امکانات چشمگیری که در این لوح فشرده وجود دارد، موجب گشته تا پژوهشگران با استفاده از آثار برگزیده و گرانقدری که در این خصوص نگاشته شده است، تحقیقات اصولی و فقهی خود را با عمق و وسعت بیشتری به انجام رسانند.

گنجینه کتاب های فقهی در طول تاریخ یک هزاره خود سرشار از ده ها اثر و تالیف گران سنگ و بی مانند است و از ویژگی های نمایان این دوران میراث فرهنگی، ظهور اندیشه های ناب و ریشه دار است. این نوشته ها دربردارنده نظریه ها، گرایش ها و روش های متنوع فقهی و مشتمل بر مطالب علمی فراوانی است.
اما این میراث فرهنگ اسلامی، در حصار تقلید باقی ماند و در هاله ای از کهنگی پوشیده شد و فقه از حرکت چرخه نوین بیان، روش و شیوه های نوین نگارش بازماند و یا پسرفت داشت، این امر موجب گردید تا در نتیجه فقه به صورت اندیشه های متراکم و انباشته ای درآید که در کتابخانه های قدیمی و تاریخی نگهداری شود و به جز شمار اندکی فرهیخته و فقیه، کسی به سراغ آن نرود.
زنده نگه داشتن میراث فرهنگ کهن فقه و بازآفرینی آن و هم تراز قراردادنش با دانش های دیگر، کار سترگی است و به ثمر نشاندن آن فقط با تشکیل همایش و گردهمایی علمی یا کارهای سریع و زودگذر میسر نمی شود؛ بلکه نیازمند کار سترگ تاریخی است که تلاشی پیوسته و خستگی ناپذیر به دنبال داشته باشد تا از این طریق بتوان غبار کهنگی سده های گذشته را زدود و نظریه های روشمند نهان در میان کتاب های غبارآلود را بیرون کشید. از مهم ترین طرح های بزرگ و تاریخی، تدوین و نگارش دانشنامه ها و دایرهالمعارف ها است که امروزه بسیار مورد توجه و عنایت است. شیوه دایره المعارف نویسی از شیوه های ارزنده ای است که در نشر فرهنگ و دانش در سطح گسترده مورد توجه است؛ زیرا به علت فراوانی و گسترش و تحول سریع علوم، آگاهی از آن ها برای هر کسی آسان نیست. از این رو، فایده تدوین علم فقه بر اساس شیوه نوین الفبایی دانسته می شود.

مرکز تحقیقات فقهی و حقوقی قوه قضاییه به منظور ارایه منابع معتبر و اصلی فقهی و حقوقی در حال طراحی یک پایگاه اطلاعاتی در شبکه اینترنت است. با راه اندازی این سایت، امکان مطالعه مباحث حقوقی، قوانین کشوری و مستندات فقهی آنان فراهم می آید. چنین اقدامی که برای نخستین بار در کشور صورت می گیرد، بستر مناسبی را برای گسترش مطالعات فقهی و حقوقی به وجود می آورد.
لازم به ذکر است که عملیات تحلیل و طراحی و پیاده سازی این پایگاه با پیشرفته ترین روش های موجود توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی صورت گرفته است.
در این شماره، با مدیر پایگاه ناجح، حجه الاسلام و المسلمین محمدهادی مفتح گفتگویی را ترتیب داده ایم تا اطلاعات بیشتری از امکانات، محتوا و ساختار این سایت دریابیم. با هم این گفتگو را می خوانیم.

مشهورترین و با ارزش ترین اثر فقهی قرن سیزدهم، کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام» می باشد. این کتاب که توسط امام المحققین، محمد حسن بن شیخ باقر بن شیخ عبدالرحیم نجفی (1196 - 1266 ق) به رشته تحریر در آمده است، از نظر وسعت تتبع و جمع آوری و احاطه بر اقوال و دلایل نظریات فقهی علما، بر تمامی کتب فقهی برتری دارد. همچنین از نظر توجه و روی آوردن اهل علم و بزرگان از فقهای شیعه، کمتر کتابی مانند جواهر الکلام توفیق داشته است.
موسسه دایره المعارف فقه اسلامی که با هدف تدوین و نشر دایره المعارف فقه اهل بیت علیهم السلام تاسیس شده است، در پی گزینش یک عنوان پایه و فراگیر فقهی برای تهیه فهرست الفبایی مباحث فقهی، کتاب ارزشمند «جواهرالکلام» را برگزید و با تهیه فهرست جامعی از مباحث آن، کتاب گرانسنگ «معجم فقه الجواهر» را پدید آورد. از آنجا که استفاده کنندگان از این کتاب، بی نیاز از مراجعه مکرر به متن جواهرالکلام نبودند، موسسه یاد شده به منظور برآوردن برخی از نیازهای تحقیقی فقه پژوهان و سهولت بهره مندی از این مجموعه ارزشمند، به تهیه نسخه نرم افزاری آن اقدام نمود.
برنامه نویسی و انجام امور فنی و آماده سازی اطلاعات این نرم افزار، توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی انجام شده است. در این برنامه، آخرین دستاوردهای علمی و فنی در زمینه مهندسی نرم افزار و شیوه های برنامه سازی(Dop)به کار رفته است. به کارگیری بهینه از قابلیت های کتابخانه نرم افزار نور(Noor Lib)نظیر: موتور جستجو(Noor Search Engine)، نمایش، چاپ و دیگر امکانات فنی، از مهم ترین ویژگی های این نرم افزار به شمار می رود.

امروزه پیشرفت علوم و تکنولوژی با سرعت هر چه بیشتر به پیش می تازد و با روند رو به رشد خود، زندگی و روابط انسان ها را در همه ابعاد اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی متحول می گرداند و به دلخواه و تمنای کسی آثار و مسیر خود را تغییر نمی دهد. علوم و فناوری ارتباطات، فاصله ها را از میان برداشته و دیگر دور دستی سرزمینی ها مانع دستیابی به فرهنگ ها نمی گردد و در این بین، اینترنت و پایگاه های جهانی اطلاع رسانی و امکانات جانبی آن همچون پست الکترونیکی تاثیر بسزایی در گسترش روابط انسانی و فراهم آوری زمینه تعامل فرهنگ ها و اندیشه ها دارد. یکی از آثار این ابزار نوین ارتباطی، تاثیراتی است که در فرآیند پاسخگویی به سوالات شرعی از خود به جا می گذارد. این نوشتار به بررسی تاثیر پست الکترونیکی در مورد استفتای پردازد و ضرورت ایجاد تغییرات مناسب در نحوه پاسخگویی را یادآورات مقلدان می شود.

کتابخانه «الینابیع الفقهیه» بخشی از لوح فشرده نور الفقاهه(2) می باشد. این لوح فشرده، حاوی پنج برنامه معجم موضوعی در فقه و اصول می باشد که عبارت اند از:1. شرح اللمعه الدمشقیه، شهید ثانی قدس سره
2.  العروه الوثقی، سید کاظم یزدی قدس سره
3. المکاسب، شیخ انصاری قدس سره
4. کفایه الاصول، آخوند خراسانی قدس سره
5. فراید الاصول، شیخ انصاری قدس سره
این 5 عنوان کتاب در سال 1374 در لوح فشرده نور الفقاهه(1) عرضه شده بود. در سال 1377 که تصمیم به تولید مجدد لوح فشرده نور الفقاهه گرفته شد، کتابخانه الینابیع الفقهیه که مراحل نهایی تولید را می گذرانید، به تناسب موضوع آن؛ یعنی سنخیت یکسان در فقه و اصول، به آن ضمیمه گردید تا اینکه نور الفقاهه(1) به انضمام کتابخانه الینابیع الفقهیه، لوح فشرده نور الفقاهه(2) را به وجود آوردند.
آنچه در این مقال می آید توضیح کلیات لوح فشرده نور الفقاهه(2) و بررسی قسمت کتابخانه الینابیع الفقهیه می باشد. در مورد معجم موضوعی و ماهیت آن باید مقاله جداگانه ای نگاشته شود.

آشنایی با دستاوردهای جدید پژوهشی در عرصه فناوری، نقش بسزایی در ساماندهی امر تحقیق داشته، مسیر علم و اندیشه را برای پژوهشگران علوم اسلامی هموار می سازد. در این شماره، فهرستی از مهم ترین نرم افزارهای فقهی و اصولی شیعه و اهل سنت که تاکنون از سوی مراکز و موسسات گوناگون علمی - تحقیقاتی تولید شده، در دسترس خوانندگان عزیز قرار می گیرد. گفتنی است که اطلاعات ارایه شده در این نوشتار، براساس آخرین بروشورهای منتشر شده از سوی مراکز مذکور تهیه و تنظیم شده است.

معجم فقهی با دارا بودن 3000 جلد کتاب، عنوان شایسته بزرگ ترین کتابخانه نرم افزاری جهان اسلام را به خود اختصاص داده است. این نرم افزار با ارایه کتب مورد نیاز پژوهشگران و امکانات مناسب توانسته است نگاه بسیاری از فقه پژوهان را به خود جلب کند. در این شماره، گزارشی از آخرین نسخه معجم فقهی را که توسط مرکز معجم فقهی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) تهیه شده است، می خوانیم.

امروزه در شرایطی که از یک سو نظام مسلط بر جامعه بین الملل، فرهنگ مورد نظر خود را در شیون مختلف زندگی بشری، بر جوامع تحمیل می کند و از سوی دیگر، دشمنان اسلام نابودی فرهنگ اسلام به خصوص فرهنگ شیعی را در راس اهداف خود قرار داده اند و در زمانی که نظام اسلامی انگیزه پیاده کردن احکام نورانی اسلام را دارد، بیش از هر زمان دیگری نیازمند ترسیم الگوی جامع دینی در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هستیم. بی شک برای رسیدن به چنین هدفی، پژوهش و اطلاع رسانی مناسب در شاخه های گوناگون علوم دینی ضرورتی انکارناپذیر است. اما از آنجا که نظام اسلامی در عرصه عمل، بر فقه اسلامی تکیه دارد، تحقیق و اطلاع رسانی در فقه اسلامی ضرورتی دو چندان می یابد.
از این رو، تدوین «فرهنگ فقه» به وسیله موسسه دایره المعارف فقه اسلامی در کنار تدوین «موسوعه الفقه الاسلامی»، به عنوان نخستین فرهنگ فقه شیعی به زبان فارسی، گامی موثر در تحقق اهداف و ضرورت های یادشده است.
فرهنگ فقه با بیش از شش هزار عنوان فقهی و نیز پشتوانه علمی بیش از 200 منبع معتبر فقهی، فرهنگی جامع، موثق و مستند با نثری ساده و روان و مطالب دسته بندی شده است که علاوه بر اهل فن برای عموم فقه پژوهان نیز قابل استفاده است. هدف از تدوین این مجموعه سترگ، در گام نخست تسهیل و تعمیق در پژوهش های دینی در حوزه فقه شیعی و سپس زمینه سازی برای جامع نگری در تدوین قوانین و برنامه های نظام اسلامی است.

با وجود پیشرفت سریع در حوزه تولید علم، یکی از خلاهای عمده در عصر موسوم به «عصر انفجار اطلاعات»، مدیریت اطلاعات است؛ بدین معنا که بدون طبقه بندی صحیح منابع علمی، نمی توان از این همه اطلاعات عرضه شده، استفاده بهینه کرد. بی تردید، یکی از کارهای ارزشمند در جهان امروز این است که افرادی با استفاده از فناوری اطلاعات، زمینه بهره برداری کارآمد از محصولات علمی را فراهم کنند. طبقه بندی درست منابع علمی و اطلاعاتی و عرضه آنها از طریق اینترنت، نمونه ای از این کار با ارزشمند است. اهمیت این گونه فعالیت ها در برخی از کشورها از جمله ایران، چندان شناخته شده نیست. به همین دلیل، موسسات و مراکز علمی به ندرت حاضرند بخشی از فعالیت های خودشان را به وسیله اینترنت گسترش دهند. با این حال، در چند سال اخیر فعالیت های چشمگیری صورت گرفته برخی مراکز از جمله مراکز علوم اسلامی، فعالیت را ازسوی گرفته است. از کارهای لازم در این زمینه، معرفی روشمند تحقیقات انجام شده است. این مقاله سعی دارد نخست به معرفی تعدادی از پایگاه های مربوط به فقه و اصول پرداخته و در ادامه، از کارهای انجام شده یک ارزیابی کلی داشته باشد.

برای موسسات و مراکز رایانه ای فعال در زمینه معارف اسلامی و فرهنگ دینی، نمایشگاه سالانه قرآن کریم در ماه مبارک رمضان رویدادی مهم و اتفاقی تاثیرگذار در تقویم سالانه فعالیت آنها محسوب می گردد. این امر با توجه به اهتمامی که در برگزاری نسبتا گسترده و با شکوه نمایشگاه و شرکت صدها فعال قرآنی و مراجعه هزاران بازدید کننده مشتاق و نیز تبلیغات و اطلاع رسانی قابل قبول رسانه ها، چندان غیر طبیعی نیست. این همه باعث می شود از نگاه بسیاری از تولید کنندگان نرم افزارهای اسلامی، نمایشگاه بین المللی قرآن کریم فرصتی مغتنم برای عرضه بهترین محصولات و ارتباط بهتر با تعداد بیشتری از مخاطبان شمرده شود و بسیاری از محصولات، نخستین بار در این نمایشگاه به بازار عرضه شوند.
  در این شرایط، شرکت در رقابت کسب عنوان «خادم القرآن» که به نوعی هدف غایی و گل سرسبد این رویداد محسوب می گردد، اهمیتی مضاعف داشته و غیر قابل چشم پوشی است. اعتباری که یک موسسه به طور عام، و محصول برنده به طور خاص به دست می آورد و همچنین، ارزشی که نزد همکاران و فعالان این رشته حاصل می گردد و شناختی که از این راه در جامعه مخاطبان و مصرف کنندگان ایجاد می شود، آن قدر مهم هست که از دید هیچ تولید کننده ای، به ویژه تولیدکنندگان بخش خصوصی مخفی نمی ماند.