فصلنامه ره آورد نور
سال یازدهم شماره 40 (پیاپی 57، پاییز 1391)

علم در دوران ما از جهتی بسیار «تند» و از جهتی هم بسیار «کند» به پیش می‌رود؛ «تند» از این جهت که برآیند تغییرات و تحولات علمی و تاثیر آن در روزگار ما، بسیار خودنما است و به جزء ضروری تحولات پیرامون ما، و بلکه به عامل آن، تبدیل شده است. «کند» هم از آن جهت که هر یک از کنشگران عرصه علم و فناوری، اولا نقش محدودی در به حرکت درآوردن چرخ علم دارند و ثانیا این نقش را در دل نقش دیگران و همگام با آنها ایفا می‌کنند و ثالثا این‌که سال‌ها مرارت هر یک از اصحاب در یکی از گرایش‌های عرصه‌های علم و فناوری، گاهی در بهترین حالت، صرفا به بهبود یا تغییر در گوشه‌ای از یکی از فرایندهای نرم‌افزاری، مدیریتی و طبی و یا آموزه‌های روان‌شناختی، فلسفی یا اقتصادی منجر می‌شود. مشارکت جمعی و به دنبال آن، کوچک شدن نقش عالمان در پیشبرد فرایندهای علمی و تحقیقی و دیگر عوامل دخیل در این عرصه، پرسش از «مالکیت» یک ایده، محصول و یا فرایند و همین‌طور «اصالت» آن را به پرسشی حساس و البته کم‌سابقه تبدیل کرده که در پاسخ به آن باید طیفی از تلاش‌ها، گاهی هم گستره‌ای از تخصص‌ها و در عین حال، تنوعی از افراد و افکار را دخیل دانست؛ پاسخی که سرشتی بسیار مشاع دارد و مالکیت و اصالت را در عرصه علم و فرهنگ، به امری سهم‌پذیر و چندجانبه تبدیل کرده است. در پاسخ به این نیاز و برای دوری از آنارشی و بی‌نظمی در این عرصه است که فرایندی به نام «استناددهی» و دانشی مرتبط با آن شکل گرفته است و زنجیره‌ای از استنادها را تا منبع یا منابع اصلی و نخست یک ایده، متن، محصول، طرح و فرایند پی می‌گیرد و بر نظام‌مند کردن این زنجیره، به مثابه یک ارزش در عرصه علم و فن و فرهنگ، تاکید دارد. از طرفی، خود این سلسله فخیمه استناد هم، گاهی به یک روایت برمی‌گردد، گاهی به قطعه‌ای از یک فیلم، گاهی به شعری از یک دیوان، گاهی به یک نثر فلسفی و گاهی هم به نسخه‌هایی که احتمالا هویت طبع و نشرشان نامعلوم است و البته هم گاهی به صفحه‌ای از یک پایگاه اینترنتی با نویسنده‌ای معاصر؛ اما فرسنگ‌ها دورتر از مولف. این همه، یعنی محصولات و فرآورده‌های علمی، فنی و فرهنگی، علاوه بر تنوع موضوعی، به اعتبار رسانه و حامل پیام هم عمیقا گوناگون و گسترده‌اند. عالمان، محققان و دانشمندان علوم انسانی و اسلامی، بیش از عالمان عرصه‌های دیگر، با «سخن» و فرآورده‌های زبانی سروکار دارند. مهندسان و عالمان علوم تخصصی، بخش مهمی از مفاهیم مورد اهتمامشان را به مدد نمادها و علایم بیان می‌کنند. پزشکان و فیزیولوژیست‌ها گاهی بالینی یاد می‌دهند و یاد می‌گیرند، گاهی تصاویر را دست‌مایه آموزش و درمان قرار می‌دهند و البته خیلی وقت‌ها هم مثل همه عالمان، از الفاظ و کلمات برای تفهیم و بیان منظور خویش بهره می‌برند. هنرمندان هم با «مضمون»ی سروکار دارند که گاهی آن را بازی می‌کنند، گاهی می‌نوازند، گاهی آن را می‌کشند و گاهی هم آن را می‌سرایند. مهم این است که همه این‌ها در مقام عرضه تولیدات، آموزه‌ها و یافته‌های خویش، نیازمند روشی معهود و توافق‌شده برای استناد هستند که در عین حال، قواعد و فرایندهایش، به شکل حداکثری، سازگار با نظام علمی‌شان و حامل‌های پیامی باشد که به دیگران عرضه می‌دارند. بنابراین، مدیریت این فضای متنوع و رنگارنگ، امروزه به سامانه‌های نرم‌افزاری سپرده شده که عالمان، محققان و مولفان را در گذاردن حق اسلاف خویش یاری می‌کند و می‌توانند به کمک آن، «استناد» به محصولات علمی، فنی و فرهنگی دیگران (اعم از متنی، غیرمتنی، دیداری و شنیداری) را اولا بر پایه شیوه‌ها و نظام‌های از پیش تدوین‌شده و ثانیا به گونه‌ای پایدار و آسان‌یاب انجام دهند. اما تاکنون در فضایی به سر برده‌ایم که هیچ ابزار استناددهی کاملی با قابلیت‌های فارسی عرضه نشده است و از سویی، اصحاب علوم انسانی و دینی ما بیش از دیگران با «سخن» و دیگر فراورده‌های زبان‌محور سروکار دارند و نمونه‌های بیرونی این دست نرم‌افزارها به دلایل متعدد پردازشی، زبانی و حتی علمی، چندان کمکی به آن‌ها نکرده و نمی‌کند. از این رو، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) بر آن شده تا نرم‌افزاری را به منظور ساماندهی و تسهیل فرایند استناددهی محققان این عرصه تولید و عرضه کند که هم نیازهای زبان‌محور آنان را برآورد، هم بتواند با تکیه بر شیوه‌های استنادی معتبر داخلی و بیرونی در علوم مختلف، این خدمت را به مخاطبان فارسی‌زبان و بهره‌برداران از متون و اقلام اطلاعاتی چندزبانه عرضه بدارد و هم این‌که ضرورت داشتن این قبیل ابزارها را از رهگذر عرضه نمونه‌ای از آن‌ها به مخاطبان خویش یادآور شود. «پژوهیار»، نخستین گام در این عرصه است که اندیشه تولید آن در «نور» شکل گرفت، توسعه یافت و اکنون نخستین نسخه نرم‌افزاری آن با محوریت استناددهی و با شعار «استناددهی، سازماندهی و مجموعه‌سازی» از تمام اقلام اطلاعاتی که یک محقق در مسیر تحقیق و نگارش یافته‌های خویش به آن‌ها نیازمند است؛ به بار نشسته است. فرایندهای سه‌گانه‌ای که در ساده‌ترین وجه خویش، مولف یا پژوهشگر را به شکل مکانیزه یاری می‌کند تا به مخاطب خویش نشان دهد که اصالت کدام بخش از اثرش متعلق به او است و کدام بخش‌ها متعلق به دیگران و پیشینیان. آنچه در این شماره از فصلنامه تخصصی ره‌آورد نور، پیش روی شما است، علاوه بر بیان کارآیی چنین نرم‌افزاری، اساسا مروری است بر مهم‌ترین مبادی و نتایجی که به طور مستقیم و غیرمستقیم، «نور» را به اهمیت و ضرورت تولید و پشتیبانی چنین نرم‌افزاری رسانده است. ضمن تقدیر و سپاس از زحمات و تلاش‌های همه دست‌اندرکاران تولید این نرم‌افزار کاربردی و پژوهشی، امید است که در این مسیر نسبتا طولانی، همچون گذشته، از یاری و همفکری خوانندگان و پژوهشگران ارجمند بهره‌مند باشیم. (إن شاء الله)

در سال‌های اخیر، مکررا شاهد انتشار خبرهایی با موضوع تقلب در پژوهش‌های دانشگاهی بوده‌ایم و روایت‌های متفاوتی در گوشه و کنار جهان درباره سوء استفاده تعدادی از پژوهشگران از کارهای پژوهشی دیگران (خسروی، 1385؛ کونگ (1) و همکاران، 2010؛ برلینک، (2) 2011؛ گادالهاک، (3) 2011؛ باتلر، (4) 2009) شنیده می‌شود. جدای از بحث کاهش رعایت اخلاق در پژوهش‌های عصر حاضر، عده‌ای افزایش پدیده تقلب را در محیط‌های دانشگاهی به عنوان پیامدی از پیشرفت فناوری در نظر می‌گیرد (گیبسون و چستر - فانگمن، (5) 2011، ص 132). بی‌اخلاقی‌هایی که در محیط‌های دانشگاهی و پژوهشی رخ می‌دهد، از لحاظ چگونگی ارتکاب، میزان تقلب، نوع فریبکاری و از دیدگاه‌های دیگر، به انواع متفاوتی تقسیم می‌شوند و شاید به همین دلیل متنوع بودن، با عناوین کلی متفاوتی نظیر: نادرستی دانشگاهی، کج اخلاقی دانشگاهی، بداخلاقی پژوهشی، سوء رفتار پژوهشی و... مطرح می‌شوند. به نظر می‌رسد علی‌رغم این تعدد واژگان، با توجه به زیر پا گذاشتن اصول رفتارهای اخلاقی، همگی بر مفهوم یکسانی اشاره می‌کنند. در مقاله حاضر، عبارت سوء رفتار پژوهشی برای انواع تخلفات، بی‌اخلاقی‌ها و قانون‌شکنی‌های حوزه پژوهش استفاده می‌شود و بعد از مرور مفاهیم علم اخلاق، اخلاق حرفه‌ای و اخلاق حرفه‌ای پژوهش، به تعریف سوء رفتار پژوهشی پرداخته می‌شود و انواع آن معرفی خواهد شد.

استناد و استناددهی، یکی از معیارهای نگارش متون گوناگون است و از زمان‌های دور مورد توجه بسیاری از علماء و قدماء بوده، تا کنون نیز این اهمیت جایگاه خاص خود را از دست نداده است. در این مقاله سعی شده است که تعاریفی از استناد و استناددهی ارایه شود. دلایل استناددهی، استناددهی از دیدگاه علم کتابداری و اطلاع‌رسانی که به نوعی ویژه با استناددهی درگیر است، توضیح داده شده و در پایان، به معرفی استناد و استناد در دنیای الکترونیک در غرب و نیز اسلام پرداخته می‌شود تا ذهن مخاطبان را با مفهوم استناددهی آشنا سازد.

انجام هر فعالیت علمی، نیازمند آگاهی از فعالیت‌های مرتبط پیشین است؛ به عبارت دیگر، تعمق در آثار دیگران و استفاده از اندیشه‌های پویا و ارتباط آن‌ها با قلمرو فکری خود، به گونه‌ای که جنبه‌های مختلف آن را بهتر و دقیق‌تر تحلیل کنیم و از این طریق، نسبت به میراث فکری خویش غنی‌تر و عمیق‌تر بیندیشیم، از جمله وظایفی است که هر محققی باید به انجام آن اهتمام ورزد. استنادها، یکی از عناصر شاخص نگارش‌های علمی است و نقش بارزی در تولید و نشر اطلاعات دارد. فهرست کردن ارجاع‌ها در مقالات و انتشارات، یک سنت مرسوم بین دانشمندان برای اعتباربخشی یا تایید ارزش آثار پیشین است. از نظر پایو، کار استناد، برای اطلاع‌رسانان مقیاسی مناسب و آسان از ارتباط موضوعی فراهم کرده است. موضوع دقت در استناد، در برخی رشته‌ها حساس‌تر از سایر رشته‌ها است؛ به عنوان مثال، محققان رشته حدیث که از اهمیت ویژه‌ای در میان سایر علوم اسلامی برخوردار است، نسبت به صحت نقل‌های حدیثی نگرانی بیشتری دارند. 

تحقیق و پژوهش، همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و نوشتن صحیح و مناسب یک مقاله، رکن اساسی برای چاپ مقالات علمی می‌باشد. در تهیه مقاله از منابعی استفاده می‌شود و ذکر این منابع به شیوه‌ای مطلوب، بسیار حایز اهمیت است. چگونگی ارجاع به این منابع و نوع مستندسازی، به رشته تخصصی دانشگاهی، سلیقه ناشران و نویسندگان، و نیازهای یک اثر خاص بستگی دارد. شیوه‌های استناددهی متنوعی وجود دارد که هر یک برای هدفی خاص و متناسب با نیازهای پژوهشگران شکل گرفته‌اند. در ایران نیز نویسندگان و مولفان برای منبع‌دهی در مقالات خود از این شیوه‌نامه‌ها بهره می‌گیرند. اما متاسفانه باید گفت هیچ یک از این شیوه‌نامه در ایران شکل نگرفته است.

در گذشته، امر استناد به‌گونه‌ای معمول بوده؛ ولی ضوابطی مدون که بتوان آن‌ها را مبانی نظری چنین امری تلقی کرد، نداشته است. در اسلام، تنها حوزه‌ای که این امر را به طور جدی مورد ملاحظه قرار داده، علم‌الحدیث است که سابقه آن به قرون اولیه هجری می‌رسد. به سبب نقش حساسی که حدیث در انعکاس سخن معصوم دارد، اسناد هر حدیث به زنجیره ناقلان (سلسله سند) عنصر اساسی تشخیص صحت و اعتبار احادیث شمرده می‌شود. این علم، با گذشت زمان چنان وسعت یافت که تبدیل به حوزه‌ای مستقل شد و کم و بیش با همین تعبیر امروزی استناد به‌کار می‌رفت. شهید ثانی «سند» را آنچه مورد اسناد قرار گرفته یا زنجیره ناقلان می‌داند و «متن»، بنا به تعبیر ابن‌جماعه، بیانی است که آخرین راوی ارایه می‌کند. در حوزه حدیث، متنی که بر مبنای نام افراد مورد استناد تدوین می‌شد، «مسند» نام داشت.

با توجه به اهمیت بسیار بالای معتبر و موثق بودن اطلاعاتی که در نوشته‌های علمی ارایه می‌شوند، مولفان و پژوهشگران، نیاز به ابزارهایی توانمند دارند که آن‌ها را در فرایند گردآوری، سازماندهی و بهره‌گیری از اطلاعات خود یاری رساند. در حقیقت، در این عصر با توجه به افزایش روزافزون منابع چاپی و الکترونیکی پژوهشگران نمی‌توانند مدیریت منابع علمی را که برای انجام تحقیقات در اختیار دارند، به‌تنهایی به عهده گیرند. بسیاری از منابع اطلاعاتی مورد نیاز پژوهشگران، حتی مقاله‌های فارسی، به صورت الکترونیکی قابل دسترسی هستند و فایل‌های این مقالات و کتاب‌ها در رایانه‌های مولفان غیر قابل کنترل هستند. نرم‌افزارهای مدیریت استناددهی، در این راستا پژوهشگران را یاری می‌کنند. با استفاده از این نرم‌افزارها می‌توان تمامی منابع مورد نیاز را با یک کلیک در کتابخانه دیجیتال شخصی ذخیره کرد و در هر زمان به آن‌ها دسترسی داشت. این نرم‌افزارها شامل یک پایگاه داده‌اند که در آن ارجاع‌های کتاب‌شناختی وارد می‌شود. در این مقاله سعی شده است که برخی از این نرم‌افزارها معرفی شده و ویژگی‌ها و قابلیت‌های آن‌ها بیان شود. 

جستجو، گردآوری و سازماندهی منابع اطلاعاتی، تحقیقاتی و پژوهشی از یک سو و استناددهی به منابع مورد استفاده قرار گرفته از سوی دیگر، همواره یکی از مسایل مهم و ضروری پژوهشگران بوده است. به موازات رشد و توسعه فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، کتابخانه‌ها، دانشگاه‌ها، مراکز اطلاع‌رسانی، علمی و پژوهشی، به ابزارهای ذخیره و بازیابی اطلاعات مناسب و سودمند مجهز شدند و همچنین، ایجاد و توسعه شبکه وب و اینترنت جهانی، منجر به دسترسی پژوهشگران به منابع بی‌شمار اطلاعاتی شد. به این ترتیب، چالش اولیه پژوهشگران در زمینه چگونگی دسترسی به منابع اطلاعاتی تا حد زیادی برطرف شده است. اما چالش دوم، یعنی چگونگی استناددهی و ارجاع به منابع اطلاعاتی استفاده‌شده، همچنان مشکلاتی را برای پژوهشگران ایجاد می‌کرد. نوشتار حاضر، با مروری کلی به برخی چالش‌های موجود در زمینه استناددهی به منابع علمی، به معرفی نرم‌افزار پژوهیار، به عنوان اولین نرم‌افزار فارسی‌زبان مدیریت استناددهی و ارجاعات می‌پردازد، ویژگی‌ها و قابلیت‌های آن را در همه مراحل جستجو، ذخیره و بازیابی اطلاعات برمی‌شمارد و امکانات آن را در زمینه مدیریت استناددهی معرفی می‌کند. 

نرم‌افزار پژوهیار، نسخه تغییریافته‌ای از نرم‌افزار زوترو است که امکانات مورد نیاز کاربران فارسیزبان به آن افزوده شده است. این نرم‌افزار، دو کاربرد اصلی دارد؛ کاربرد اول، ذخیره مشخصات مراجع و درج خودکار استنادها و کتابنامه منطبق بر شیوه‌نامه مورد نظر پژوهشگر است. کاربرد دوم، ذخیره و طبقه‌بندی همه اطلاعاتی است که محقق در جریان پژوهش به دست می‌آورد. برای انجام این دو منظور، نرم‌افزار از ابزارها و فنونی بهره می‌برد که در این مقاله به صورت خلاصه معرفی شده‌اند. مخاطبان این مقاله افرادی هستند که با پژوهیار آشنایی داشته و علاقه‌مند به اطلاعات فنی مربوط به ساختار این نرم‌افزار هستند. با وجود این، در بعضی قسمت‌ها توضیحات مختصری درباره قابلیت‌های پژوهیار نیز ارایه شده است.

پژوهشگران هنگامی که از پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف استفاده می‌نمایند و دایره منابع خود را برای نگارش و تحقیق گسترده می‌بینند، ذهن آن‌ها درگیر شده و دچار سردرگمی می‌گردد. پس دو مساله برای آن‌ها به وجود می‌آید؛ اول اینکه کدام پایگاه اطلاعاتی در این گزارش، پایگاه‌های مرتبط با مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) و پایگاه‌های دیگری که توسط نرم‌افزار پژوهیار به عنوان نرم‌افزار سازماندهی و استناددهی منابع پشتیبانی می‌شود، معرفی می‌گردد تا با آشنایی آن‌ها بستر اطلاعاتی به دست آمده منظم و در نهایت، رشد دانش را نتیجه داشته باشد. این گزارش همچنین با پایگاه‌هایی که توسط نرم‌افزار پژوهیار پشتیبانی می‌شوند، آشنا خواهید شد.

در صورتی که شما پایگاه اینترنتی یا وبلاگی دارید، می‌توانید با دنبال‌کردن چند گام ساده پایگاه خود را با نرم‌افزار پژوهیار سازگار نمایید. با این کار، بازدیدکنندگان پایگاه شما می‌توانند به‌سادگی آن را مورد استناد قرار دهند و به این ترتیب، نه تنها حقوق معنوی محتوای آفریده‌شده توسط شما کمتر در معرض تهدید قرار می‌گیرد، بلکه تعداد بازدیدکنندگان شما نیز به تبع مورداستنادقرارگیری افزایش می‌یابد. در این نوشتار، به شکل ساده و کوتاه شما را با مناسب‌ترین شیوه‌های درج اطلاعات اسنادی در پایگاه اینترنتی آشنا می‌سازیم. انتظار می‌رود خواننده ابتداء مقالات مربوط به آشنایی با پژوهیار را مطالعه نموده و با خود برنامه نیز کمی کار کرده باشد.

در پژوهش، «استناد» امری ضروری است. استنادها باید با شیوه‌ای منظم و استاندارد مرتب شوند. شیوه‌های استناد، رویکردهای استاندارد برای استناد به منابعی هستند که مولف در تدوین اثر خود از آن‌ها بهره گرفته است. این شیوه‌ها، راهکارهایی را برای استناد درون‌متن - استناد به صفحه یا صفحه‌های دقیق از متن اصلی پژوهش - و برون‌متن - اطلاعات تکمیلی هر یک از استنادهای متنی در بخش پایانی که با عنوان فهرست منابع ذکر می‌شود - ارایه می‌دهند. شیوه‌های استناد، قوانینی برای حروف‌چینی، املاء، استفاده از حروف درشت و کوچک، نقطه‌گذاری و مواردی از این دست هستند. اغلب شیوه‌های استناد، مبتنی بر مقتضیات رشته‌ای تدوین شده‌اند. در این شیوه‌نامه‌ها، همچنین نوع ماده اطلاعاتی (کتاب، مقاله، پایان‌نامه، پایگاه اینترنتی و...) از نظر جنس و نوع استناد مورد توجه قرار می‌گیرد. در این میان، استناد به کتب آسمانی از جمله قرآن کریم که در بسیاری از پژوهش‌های حوزه اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد، حایز اهمیت است. شیوه ترتیب قرارگیری هر یک از اجزای متون مقدس در استناد درون‌متنی و برون‌متنی، یکدستی در سازمان‌ها و پژوهش‌های خاص، مساله‌ای است که سعی می‌شود در این مقاله مورد بررسی قرار گیرد.

همزمان با تولید نرم‌افزار مدیریت استناددهی پژوهیار از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، برخی از پایگاه‌های خبری و اطلاع‌رسانی به معرفی این محصول پژوهشی اقدام نمودند. در ذیل، اخبار مربوط به این موضوع را در بعضی پایگاه‌ ها مرور می‌کنیم.

کتاب‌شناسی، نخستین گام از مراحل گوناگون یک پژوهش است؛ به دیگر سخن، شناخت منابع تحقیق به عنوان ابزار مطالعه، برای هر پژوهشگر امری بدیهی و ضروری است. در این راستا و برای افزایش دانش و توسعه علوم، کتاب‌شناسی، ماخذشناسی و منبع‌یابی، خود یکی از فنون پژوهش است. این نوشتار نیز یک کتاب‌شناسی توصیفی است و جستاری است در معرفی منابع و تازه‌های نشر که از نظر علمی و نظری پشتوانه نرم‌افزار استناددهی پژوهیار بوده است. ابتداء سه کتاب را که در زمینه استناددهی در ایران مشهور هستند، معرفی نموده‌ایم و در نهایت، به فهرست سایر منابع دسترسی خواهید داشت.

جستجو، سازماندهی منابع اطلاعاتی، استناددهی در مقالات و پایان‌نامه ها، همواره یکی از مسایل مهم و ضروری پژوهشگران است. امروزه استفاده از نرم‌افزارهای استناددهی، فرآیند پژوهش را تسریع و تسهیل کرده‌اند. متخصصان حوزه‌های علوم مختلف می‌توانند به کمک نرم‌افزار پژوهیار به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی، منابع مورد نیاز خود را جستجو، ذخیره و سازماندهی کنند و به آن‌ها استناد دهند. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) با هدف معرفی پژوهیار به عنوان اولین نرم‌افزار استناددهی فارسی‌زبان، آشنا نمودن جامعه علمی کشور با شیوه‌های استاندارد استناددهی، معرفی قابلیت‌های مختلف پژوهیار از جمله: مجموعه‌سازی، سازماندهی و استناددهی، و نیز آموزش نرم‌افزار در کشور، اقدام به برگزاری کارگاه‌های آموزشی نرم‌افزار پژوهیار کرده است. در ذیل، گزارشی مختصر از هر یک از کارگاه‌های برگزارشده در این باره آمده است.