مجله جلوه هنر
سال سوم شماره 2 (پاییز و زمستان 1390)

فرهنگ، هنر و ادبیات غنی و گسترده فارسی، منبع اقتباس ارزشمندی برای فیلم های پویانمایی (انیمشین) است. بررسی 30 فیلم پویانمایی ایرانی نشان داد که اقتباس اندیشمندانه از متن و محتوای اثر ادبی، در برخی از این فیلم ها، نوعی تحول ایجاد کرد. شکل گیری کتاب فیلم در بخش سینمایی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، در سال 1368 نیز دلیلی بر نیاز مبرم پویانمایی ایران به انواع قصه و روایت ادبی بود. این پژوهش شیوه های مختلف اقتباس ادبی در پویانمایی ایران را نقد و بررسی می کند و مواردی را نشان می دهد که اقتباس مناسب و آگاهانه از فرهنگ و هنر ایران، بنیان فیلم پویانمایی با هویت ایرانی را پی ریزی کرده است

هدف اصلی این پژوهش، بررسی و مطالعه نقوش به کاررفته در منسوجات قرون اولیه اسلام از قرن اول تا اواخر دوران سلجوقی است. ضمن اینکه نگارندگان به تاثیرپذیری نقش مایه های بافته شده روی پارچه ها از آیین نوین اسلام و ایران قبل از اسلام در دوره مهمی از تاریخ، یعنی زمان تداخل آیین اسلام با فرهنگ باستانی این سرزمین توجه کرده اند. در این دوران، هنرمندان ایرانی اصالت خویش را در به کارگیری نقش مایه های باستانی ایران بر مصنوعات حفظ کردند و به گرمی پذیرای اسلام و فرهنگ اسلامی شدند. ازاین رو، در منسوجات این دوران نیز شاهد روند پیشرفت و تکامل پارچه بافی ساسانی با مضامین مشابه و استفاده از نقوش ظریف تر با جزئیات بیشتر هستیم که به دیدگاه هنر اسلامی در باب پرکردن فضاهای خالی جامه عمل می پوشاند. بنابراین، در این مقاله سعی شده است انواع نقش مایه های بافته شده روی پارچه ها تقسیم بندی و بررسی شود و میزان تاثیر و تاثر نقش مایه های قبل و پس از اسلام به دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. روش این تحقیق، اسنادی است. نتایج نشان می دهد نقش مایه های حیوانی و گیاهی روی پارچه های مورد بحث اغلب، متاثر از هنر و باورهای ساسانیان است و وجه تمایز آن ها با منسوجات ساسانی، پرداختن به برخی ریزه کاری ها و نقوش جزئی و پرکننده، ضمن القای مفاهیم عمیق عرفانی- اسلامی با به کارگیری خط نگاره هاست.

هر سال مقادیر قابل توجهی فرش دست باف در مراکز قالی بافی کشور ازجمله استان همدان تولید می شود که بخشی از آن به مصرف داخلی می رسد و بقیه به کشورهای خارجی صادر می شود. تحقیقات علمی درباره فرش دست باف در ایران محدود است. ازاین رو، پژوهش در این زمینه گام موثری در شناخت، حفظ و گسترش این میراث هنری خواهد بود. این تحقیق با روش پیمایشی و با هدف شناخت فرش امروز همدان انجام شده است. نخست با بررسی اسناد و منابع موجود، پیشینه قالی بافی در استان همدان بررسی شد. در ادامه، با مراجعه به مراکز مختلف، از فرش های بافته شده و نیز قالی های نیمه بافت روی دار قالی نمونه گیری به صورت تصادفی و خوشه ایانجام شد. نتایج پژوهش در قالب جدول های آماری و منحنی ارائه شده است.
بر اساس نتایج پژوهش، در استان همدان دو روش اصلی بافت قالی بر مبنای شیوه پودگذاری وجود دارد: شیوه تک پودبافی و دوپودبافی. اغلب قالی های همدان با گره ترکی، گلیم باف فارسی، تار و پود پنبه ای و پرز پشمی بافته می شود. شیرازه پیچی قالی ها از نوع متصل است و با روش گردشی، قسمت بافته شده به پشت دار قالی می چرخد. قالی های دوپود اغلب نقوش گردان دارند و قالی های تک پود هم نقوش هندسی و شکسته.

بسیاری از نقوش متن قالی حاوی اطلاعاتی نمادین هستند. در بین این نقوش، آنهایی که با الهام از طبیعت در فرش طراحی شده اند، معنای اسطوره ای وسیعی می یابند. شیر یکی از نقش هایی است که با اسطوره ها ارتباط دارد و با گذشت زمان، نماد بسیاری از ویژگی های بارز انسانی شده است (آیین مهر، میترائیسم، نماد سلطنت، شجاعت، قدرت و...).
نقش شیر از مهم ترین عناصر صحنه های شکار، گرفت وگیر و طرح های حیوانی بوده؛ در آثار هنری (نظیر نقش برجسته، مجسمه سازی، فلزکاری، نقاشی و به ویژه فرش بافی) نیز از مهم ترین موضوع ها به شمار می ر فته است. فرش ایران نیز در حیات هنری اش از مفاهیم و معانی اساطیری یا عرفانی- که برای تفسیر و فهمشان به بررسی و تطبیق مفهومی آنها نیازمندیم- غنی بوده است. شناسایی و معرفی نقش شیر به کار رفته در فرش ایران، به ویژه در دوران تعالی آن، یعنی دوره صفویه، می تواند در خلق آثار هنری هر دوره، راهکار روشنی برای هنرمندان باشد. این مقاله در یکی از درخشان ترین فرش های دوره صفوی (قالیچه ابریشمی موزه متروپولیتن)، نقش شیر و انواع آن را در موقعیت ها و حالت های قرارگیری متفاوت بررسی کرده، با مقایسه و تطبیق، دو نمونه مشابه در فرش های این دوره را معرفی می کند.
پرسش هایی که در این مقاله مطرح می شود، عبارت اند از: در این فرش، چند نوع شیر و در چه حالت ها و موقعیت هایی ترسیم شده است؟ آیا نقوش شیر در هنر دوران قبلی، بر نقوش شیر این دوره تاثیری داشته است؟ آیا مفاهیم و معانی نمادین شیر، در نقوش فرش نیز دلالت دارد؟
فرض بر این است که استفاده از نقش شیر در فرش نیز پیشینه ای تاریخی داشته، در اسطوره ها ریشه دارد. در دوران اسلامی، به نقوش ملهم از دوران قبل از اسلام مفاهیم جدیدی افزوده شده است. این نقوش در دوران صفوی نیز تحت تاثیر سایر هنرها، به ویژه نگارگری، قرار می گیرد. نقش شیر در این فرش، هم به صورت واقع گرایانه و با الهام از طبیعت، هم به صورت تخیلی ترسیم شده است: 1. نقش شیر به صورت منفرد؛ 2. نقش شیر در صحنه های گرفت وگیر.

در آخرین صفحه های نسخه چاپ سنگی خمسه نظامی- که از سال 1264 ه. ق به جا مانده است و در کتابخانه ملی تهران نگهداری می شود- نگاره ای تحسین شدنی از میرزا علی قلی خویی، استاد چاپ سنگی دوره ناصری، وجود دارد. این نگاره که «چاپخانه» نام دارد، مراحل آماده کردن کتاب را از ابتدا تا آخرین مرحله که چاپ سنگی آن است، به طور مفصل نشان می دهد. این نگاره، از نظر ساختار بصری، بیان محتوایی و ترکیب بندی خطی، به نگاره «کاخ خورنق»، اثر کما ل الدین بهزاد (مکتب هرات، 899 ه. ق) شباهت چشمگیری دارد. نگاره بهزاد نیز در نسخه خمسه نظامی که در موزه بریتانیا، در لندن نگهداری می شود، موجود است.
هدف از تنظیم این مقاله، مطالعه تطبیقی ویژگی های بصری این دو نگاره از نظر ساختار های مشابه بصری، مضمونی، کارکردی و عناصر تجسمی است. فرض بر این است که مشابهت های بصری با آگاهی ایجاد شده و میرزا علی قلی خویی از ارزش و اعتبار نگاره کاخ خورنق آگاه بوده است. به همین دلیل، از آن تاسی جسته و ساختار کارش را با الهام از آن پایه گذاری کرده است.
نکته قابل توجه در نگاره چاپخانه، لطایفی است که در ترکیب بندی و تصویرسازی شخصیت های آن به کار رفته است. به طور قطع، این نگاره با تکیه بر پشتوانه غنی سنت های کتاب آرایی و مصورسازی نسخه های خطی شکل گرفته است. در نگاه اول به این اثر، وی‍ژگی های نقاشی قاجار خودنمایی می کند. اما با کنکاش در ساختار بصری و با توجه به تاکیدی که نگاره چاپخانه بر رعایت اصولی مثل ریتم، توازن، حرکت و... دارد، می توان بین آن و نگاره کاخ خورنق مشابهت های فراوانی یافت.

در هر دوره ای، هنر برای بیان کردن، زبان و شیوه ای خاص داشته است. در طول تاریخ، با وجود تنوع در بیان های هنری، بین آثار هنری اشتراک ها و شباهت هایی نیز وجود داشته است. با بررسی تاریخ هنر و آثار هنری، درمی یابیم آثار در امتداد یکدیگر و به مقتضای زمان، برای تکامل و پیشرفت هنر به وجود آمده اند. با توجه به این نکته، بررسی و تطبیق آثار هنری دوره های مختلف، می تواند ما را با شباهت ها، تفاوت ها، علت های عرضه و بیان خاص آثار هر دوره آشنا کند. در این مقاله، دو اثری که در دو زمان مختلف ولی با موضوعی واحد (یکی اثری است از «یان وان ایک» و متعلق به دوران رنسانس و دیگری اثری است از «مارک شاگال» و متعلق به دوران مدرن) خلق شده اند، بررسی شده، ویژگی های آنها با یکدیگر مطابقت داده می شود. در مباحث مورد نظر، ابتدا به معرفی و شناخت دو هنرمند، و گرایش های فکری و هنری آنها پرداخته شده است. در ادامه، موارد ساختاری و معنایی دو اثر بررسی و تطبیق داده شده است. در انتهای مقاله نیز برای درک آسان و سریع تر مباحث، جدولی از خلاصه مطالب درج شده است.