نشریه حوزه
سال بیست و نهم شماره 1 (پیاپی 166، پاییز و زمستان 1391)

در این نوشتار، سخن از مبانی فقهی و اصولی سید کاظم یزدی، صاحب کتاب»عروه الوثقی» است. نخست اندیشه و تفکر به دو دسته روش مند و نا روش مند تقسیم گردیده است وشاخصه روش مندی در استوار بودن تفکر بر اصول و قواعد دانسته شده است. پس از بیان این که اصول وقواعد می تواند فلسفی، متافیزیکی، دینی، علمی و... باشد، مبانی اندیشه های سیاسی و اجتماعی صاحب عروه درقالب و سیمای قواعد فقهی و اصولی، شناسایی و تبیین می شود. و بر اساس کاربرد دائمی و یا اکثری در سه گروه سیاسی، اجتماعی، ومشترک اجتماعی - سیاسی، در اندیشه های سید، کاوش شده است.

سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، از مراجع بزرگ و دارای مقبولیت عام در جهان تشیع است. او در مدیریت بحرانها و تحولات مهم سیاسی واجتماعی عصر خویش، پرتلاش و اثر گذار ظاهر گردید: بحران واگذاری امتیازها و حراج درآمدهای داخلی، از سوی پادشاهان قاجار، بحران سیاسی در انقلاب مشروطیت و اشغال کشورهای اسلامی در جنگ جهانی اول.
از آن جا که راهبردهای گذر از بحرانها در جهان تشیع، بر اساس صلاحدید و تصمیم گیری نهاد مرجعیت استوار بود، سید محمد کاظم یزدی در جایگاه مرجعیت، راهبردهایی اثرگذار برای برون رفت از این بحرانها به کار بست: راهبرد حمایت از کار و تولید داخلی، اعلام ضمنی عدم مشروعیت نظام حکومتی قاجار، صدور حکم جهاد و قیام علیه یورش و دست اندازی های خارجیان به سرزمینها و کشورهای اسلامی و راهبرد وحدت اسلامی درمدیریت بحرانها.

سید محمد کاظم یزدی از مراجع بزرگ در یک صد سال اخیر، با توجه به پنجاه سال تدریس پیاپی و تربیت شاگردان بسیار و تدوین متن اثرگذار فقهی عروه الوثقی و دیگر خدمات علمی و سیاسی، میراث فراوانی را برای حوزه های علوم دینی فراهم آورده است که می تواند با نگاهی تازه، کاربری های نو داشته باشد. این نوشتار، می کوشد تا تکاپوهای گوناگون علمی - حوزوی ایشان را در یک نظم منطقی گزارش کند و رهیافتهایی نو برای امروز حوزه ها از آنها بیرون آورد.

نهضت مشروطه، از تحولات مهم تاریخ معاصر ایران است که ابتدا، از سوی عالمان دینی و با شعار»عدالت خواهی» بنیان گذارده شد و در ادامه، شعار»مشروطه خواهی» به جای آن نشست. در نهضت یاد شده، جریان اجتهادی شیعه با دو برداشت: الگوی»مشروطه» و»مشروعه» فعالیت چشم گیری داشته است. مرجع تقلید جریان مشروطه خواه، آخوند خراسانی و نظریه پرداز آن، علامه نایینی و مرجع تقلید جریان مشروعه خواه، آیت الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی و نظریه پرداز آن، آیت الله شیخ فضل الله نوری بوده اند. سیر تحولات نهضت مشروطه، بویژه پس از اعدام شیخ فضل الله نوری به سمت و سویی رفت که بسیاری از رهبران دینی مشروطه خواه، از دیدگاه خود مبنی بر حمایت از مشروطه طلبان غیردینی، پشیمان شدند و در این زمان، اقبال عمومی مردم به مرجعیت سید یزدی صورت گرفت. شکست نهضت مشروطه باعث شده تا فرایند تحقیق و پژوهش در این خصوص همواره به گونه ای پیش رود که از جریان مشروعه دفاع شود و جریان مشروطه به بوته نقد گذاشته شود. این در حالی است که ضمن اذعان بر»حقانیت» دیدگاه مشروعه، بویژه در ظرف تاریخی نهضت مشروطه، به نظر می رسد»اصالت» دیدگاه مشروطه به مثابه یک ملاک و قاعده برای حرکت در تاریخ، بیش تر از دیدگاه مشروعه باشد. بررسی تحولات تاریخ معاصر در سده پس از نهضت مشروطه، به خوبی نشان می دهد که کارآمدی دیدگاه مشروطه در این دوره بیش تر از کارآمدی دیدگاه مشروعه بوده است.

در آغاز جنگ جهانی اول، سید محمد کاظم یزدی، فتوایی مبنی برضرورت عقب راندن نیروهای استعماری غرب صادرکرد وجمع زیادی از علما وعشایر، از شهرهای عراق به جبهه های جنگ رفتند. اشتباه فرمانده عثمانی و بدرفتاری نیروهای عثمانی با شیعیان ودرگذشت سید محمد سعید حبوبی، سبب شکست آنان شد. علمای نجف، به سال 1917، عثمانیان را از این شهر بیرون و حاکمیت مستقلی را در شهر اعمال کردند وبا دخالت انگلیسی ها، مبارزه کردند. پس ازدرگذشت سید محمد کاظم یزدی، مردم عراق نهضت خود را به رهبری میرزامحمدتقی شیرازی، علیه استعمار بریتانیا و اشغال گران انگلیسی ادامه دادند. مبارزات در سال1920/1339م به سرعت به همه نقاط عراق سرایت کرد و ثوره العشرین نام گرفت. و در پی شکست آن، عراق به اشغال نیروهای انگلیسی در آمد. این امر سبب تبعید و مهاجرت علما به ایران شد. مهاجرت علما، احساسات ضدانگلیسی را در ایران و عراق افزایش داد و این رویداد، به تشکیل کمیته ضداشغال گری در ایران و اعتراض به تروریسم انگلیس در عراق انجامید.

موضوع این مقال، بیان باور سید یزدی به ولایت عامه فقیه و در ضمن پاسخ به پاره ای از شبهه ها در این باره است. سید یزدی در اندیشه ها و آثار فقهی که از خود به جای گذارده، ولایت عامه فقیه را به خوبی نمایانده است، و آن را در ابواب گوناگون فقه باز تاب داده است که در عروه الوثقی، رساله سوال و جواب و حاشیه هایی که بر پاره ای از رساله های مراجع پیش از خود دارد، این مطلب را می توان به دست آورد. وی، در جای جای فقه، ارجاع به حاکم شرع و فقیه جامع الشرایط می دهد. اصل نیابت و ولایت عامه فقیه در نزد او، اصلی مفروغ عنه بوده است. به باور وی اختیارات حاکم و فقیه جامع الشرایط، بسیار فراتر از فتوا، قضا و حتی امور حسبیه به معنای حداقلی آن است. در منظومه فکری وی، حاکم شرعی، حکم به رویت هلال می دهد، مقام قضا را بر عهده می گیرد، حدود و تعزیرات، دیات و قصاص را به اجرا می گذارد، امور سفی هان، قاصران و موقوفات را بر عهده می گیرد. قبض فقیه جامع الشرایط، قبض امام معصوم است. از این رو، تصرف در اموالی که در زمان امام معصوم، شان مقام امامت بود، در روزگار غیبت، زمام آن به دست حاکم و نایب عام امام است. در کتاب خمس و زکات، در بسیاری از مسائل، با توجه به نیابت و ولایت فقیه فتوا داده است.
در پایان، با عنوان: ولایت کدام حاکم، به برخی از مسائل مرتبط با ولایت فقیه از نگاه سید پرداخته شده است.

در این مقال، ابتدا، موضوع تخصص در فقه طرح می شود و محور و مدار این بحث، دیدگاه حاج شیخ عبد الکریم حائری، موسس حوزه علمیه قم، قرار می گیرد.
و این که چرا، به این مساله، با همه نیازی که به آن بوده توجه نشده و مورد کالبد شکافی قرار نگرفته است، از بعد سیاسی نگاهی اجمالی به آن افکنده می شود.
سپس دو مبنای: تجزی و اجتهاد مطلق، مورد واکاوی قرار می گیرد که تخصص بر اساس این دو مبنی، چه حکمی دارد و فقی هان در این باره چه مشی دارند که پس از بحث و بررسی، این نتیجه به دست می آید: تخصص در فقه را فقی هان روا می دانند و نظر متجزی متخصص را حجت برای دیگران.
آن گاه، بحث محوری دیگری که در ارتباط با تخصص در فقه مطرح است، تعریف اعلم است که بر اساس دیدگاه صاحب عروه، پی گرفته می شود. و دلیل اصلی مراجعه به اعلم، که همانا سیره عقلا باشد، در کانون بررسی قرار می گیرد و دیدگاه عالمان و فقی هان دراین مساله بازگو می شوند.
بحث دیگری که پس از بیان ادله مراجعه به اعلم، مجال طرح می یابد، موضوع تبعیض در تقلید است و بیان دیدگاه صاحب عروه که قائل به تبعیض در تقلید است و نقل فتوای محشین عروه الوثقی. به روشنی بیان می شود که بسیاری از فقی هانی که ذیل فتوای سید یزدی، فتوای خود را طرح کرده اند، نظر سید صاحب عروه را در تبعیض تقلید پذیرفته اند.
که این، در حل مشکل تقلید بر اساس تخصص در فقه، راه گشا شناسانده و معرفی می شود و در این فرایند، هرکس، در هر رشته ای، می تواند به متخصص همان رشته فقهی، که اعلم نامیده می شود، مراجعه کند.

سیره عملی سید محمد کاظم یزدی، در مراحل گوناگون زندگی سیاسی وی، بیان گر باور عمیق و قاطع ایشان به ولایت عامه فقیه است. در این نوشتار، با اشاره به چند نکته: چگونگی حکم حکومتی، تمایز حکم و فتوا، تعبیرهای گوناگون از حکم حکومتی و... نشان خواهیم داد که ایشان با صدور احکام ولایی بسیار، ولایت عامه فقیه را به نمایش گذاشته است: حکم به تعطیلی موقت حج، حکم به تادیب و عزل مسیو نوژ بلژیکی، حکم جهاد علیه انگلیس، روس و ایتالیا به هنگام اشغال جنوب و شمال ایران و طرابلس، رهبری نهضت عراق، تعیین جانشین برای نهضت و ده ها حکم ولایی دیگر که به نمونه هایی از آن در مقاله اشاره شده، بیان گر آن هستند که ایشان نه تنها به ولایت عامه فقیه باور داشته، بلکه آن را نیز، اعمال کرده است.