فصلنامه پژوهش در تاریخ
سال دوم شماره 8 (پاییز 1391)

جنوب شبه جزیره عربستان(یمن) پیش از ظهور اسلام به سبب وجود تمدن های درخشانش شناخته شده است. از میان چهار تمدن مهم جنوب عربستان؛ معین، قتبان، سباء و حضرموت، سرزمین و تمدن قتبان بیش از همه ناشناخته و گمنام مانده است.این موضوع را می توان از لابه لای تحقیقات جدید راجع به عربستان پیش از اسلام به وضوح مشاهده کرد و تنها اندکی از مورخان جدید به آن پرداخته اند. عدم وجود منابع و اطلاعات قبل از کشفیات باستان شناسی اخیر دلیل این امر می تواند باشد، زیرا تنها با کشف آثار باستانی و پیدا شدن سنگ نوشته های قتبانی تا حدودی راز و رمز تمدن درخشان قتبان بر ما آشکار شده است. در این جستار تلاش شده با منابع اندکی که در دسترس بوده، به برخی عناصر و ویژگی های تمدن قتبان از جمله سرزمین و ملت قتبان، ساختار حکومت آن ها، اقتصاد و معیشت و آثار برجای مانده از تمدن قتبان، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

بعد از شهریور 1320 و اشغال ایران از سوی نیروهای متفقین مشکلات زیادی به لحاظ سیاسی و اقتصادی در کشور ایجاد شد و انتظار می رفت با توجه به اعلامیه مشترک کنفرانس تهران، دول متفق نیروهای خود را حداکثر پس از ششماه از پایان جنگ خارج سازند. با وجود آنکه آلمان در 17 اردیبهشت ماه 1324 تسلیم شد و جنگ در اروپا به پایان رسید ولی متفقین زمان پایان جنگ را تسلیم ژاپن در روز 11 شهریور 1324 قرار دادند. هنوز یک روز از پایان جنگ جهانی نگذشته بود که فرقه دمکرات در 12 شهریور تشکیل شد و اعلام خودمختاری کرد. فرقه دمکرات از سوی دولت شوروی مورد حمایت سیاسی و نظامی بود و در واقع مساله آذربایجان در فضای جنگ سرد قرار گرفت. به همین دلیل حل مساله آذربایجان احتیاج به یک دیپلماسی فعال و حساب شده داشت. درباره ی بحران آذربایجان پژوهشهای شایانی صورت گرفته است و بیشتر این پژوهش ها با تاکید بر دوره ی دولت قوام بوده اما این نوشته در پی آن است، بحران آذربایجان در دوره ی دولت حکیمی را مورد بررسی قرار دهد که این دولت در رفع بحران آذربایجان چه اقداماتی را انجام داد و چه موانعی را پیش رو داشت و اقدامات دولت حکیمی با توجه به فضای سیاست داخلی و خارجی چه نتایجی را در پی داشت. انجام این تحقیق نشان می دهد که بحران آذربایجان در فرآیند آزمون های سیاسی متفاوت قرار گرفت که بخشی از این فرآیند در دوره ی دولت حکیمی انجام شد و وی موفقیت هایی در این زمینه داشت.

مناسبات ایران و آلمان به گذشته های بسیار دور بر می گردد اما پس از ورود اسلام به ایران، در دوره تیموری با سفر ماجراجویانه یوهانس شیلت برگر این روابط در قالب فرهنگی آغاز و در دوره صفوی اوج گرفت. هر چند روابط اقتصادی به ویژه روابط تجاری اروپا در دوران صفویه در پس مناسبات سیاسی جهت مقابله با دشمن مشترک یعنی امپراتوری عثمانی صورت پذیرفت لیکن امپراتوری هابسبورگ تا حدی از این امر مستثنی بود و بیشتر هدف های تجاری- فرهنگی را دنبال می کرد. این مناسبات چه در حوزه تجارت و چه فرهنگ در دوران شاه عباس اول افزایش چشمگیری یافت که اروپاییان خاصه آلمان ها در این موقع به دنبال خرید ابریشم به عنوان یک ماده خام از ایران بودند تا با تبدیل آن به کالا سود بیشتری از آن خود سازند و همچنین اوج سفرنامه نویسی و شناخت فرهنگ ایرانی به صورت گسترده و بازتاب آن در اروپا در عصر صفوی آغاز شد که این امر در شناخت روحیات و سنن ایرانی به عنوان یکی از جوامع سنتی شرق و استثمار آن در قرون بعدی موثر واقع شد.

فرقه کیسانیه اولین فرقه انشعابی بود که شش سال پس از شهادت امام حسین(ع) از شیعه راستین به وجود آمد. پیروان این فرقه به مهدویت و امامت محمد بن حنفیه به عنوان امام چهارم قائل بودند، و معتقد به اینکه وی نمرده بلکه در کوه رضوی پنهان است و روزی ظهور خواهد کرد. مختار با مشروعیتی که از جانب محمد بن حنفیه کسب کرده بود توانست قاتلان امام حسین(ع) را قصاص کند. محمد بن حنفیه دارای یک شخصیت کاریزماتیک بود و به عنوان یک نخبه(برگزیده) محسوب می شد. برخی افراد که عمدتا می توان آنها را جز عوام طبقه بندی کرد و از منظر روانشناسی نقش توده منفعل را ایفا می کردند به محمد بن حنفیه پیوستند. بررسی خاستگاه کیسانیه و علل پیدایش آن مساله این نوشتار است. در این مقاله از روش کتابخانه ای و تحلیل تاریخی بهره جسته ایم.

کرمان یکی از مناطق مهم ایران به حساب آمده و در دوره های مختلف تاریخی نقش محوری داشته است. بررسی و مطالعه بر روی تاریخ نگاری محلی هرچند مدتی است به آن پرداخته می شود اما باز هم نیاز به کار دارد. در این تحقیق سعی شده تا تاثیر سلسله ها و حکام محلی منطقه و شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم برآن، طی دوران اسلامی، بر روند تاریخنگاری منطقه مورد بررسی شود. این کار درضمن شناسایی و نقد ومعرفی آثار انجام گرفته است. دستاورد حاصله ازاین پژوهش این است که تاریخ نگاری کرمان با روی کارآمدن حاکمان و حکومت های مستقل محلی آغاز شد. این حاکمان از دلایل اصلی رو نق تاریخ نگاری محلی جنوب شرق بوده اند. سلسله های محلی سلجوقیان و قراختایان کرمان نقش اساسی در تدوین و نگارش این گونه از آثاردر جنوب شرق را داشته ا ند. درمواقعی که حکومت های محلی رو به ضعف بودند و منطقه نا امن می شد، روند کندی بر نوشتن این نوع آثار حاکم می شد. از عصر قاجاریه به بعد و اهمیت یافتن منطقه جنوب شرق ایران، آثار متنوع و متعددی از تواریخ محلی، در آنجا شکل گرفت. این آثار جدید ضمن مطالب سیاسی، حاوی مطالب بسیاری در زمینه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم منطقه بودند. این درصورتی بود که در دوره های پیشین عمده مطالب منابع محلی روی مسایل سیاسی بود. این به دلیل ارتباط تنگاتنگ نویسندگان این نوع از منابع با حکام و سلسله های محلی بود.

خلیج فارس به عنوان یک شاهراه بزرگ تجاری، از گذشته های دور تا کنون مورد توجه ایرانیان بوده است. مدارک باستان شناسی و متون تاریخی گواهی بر این ادعاست که ایرانیان در دوران باستان، در دریانوردی و تجارت دریایی مهارت زیادی داشتند و سیطره دریایی خود را در خلیج فارس گسترش داده-اند. چنا نکه ایران در تمام طول دوره هخامنشی مالک مطلق خلیج فارس و حوزه اقیانوس هند بود. آشنایی ایرانیان با دریانوردی و سکونت آنان در سواحل خلیج فارس باعث گردید تا آنان به اهمیت تجارت دریایی پی ببرند. در این دوران اقداماتی در جهت تسهیل تجارت دریایی انجام گرفت. و با سقوط هخامنشیان و روی کار آمدن سلوکیان و اشکانیان، رفت و آمد ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس دچار فراز و نشیب هایی شد. چنانکه در دوران سلوکیان قدرت دریایی ایران در خلیج فارس تا حدودی روبه تحلیل رفته بود از اینرو پارتیان تلاش نمودند با استحکام پایه های قدرت خود، تجارت دریایی ایران در خلیج فارس را گسترش دهند. این پژوهش، پژوهشی نظری (توصیفی-تحلیلی) بوده و مبتنی بر روش کتابخانه ای می باشد که از منابع متقدم و پژوهش های معاصر (جدید) نیز استفاده شده است. هدف از این پژوهش بررسی تجارت دریایی خلیج فارس در دوره هخامنشیان، سلوکیان. پارتیان می باشد.

مدیریت و اداره شهر توسط مردم، یکی از نتایج بزرگ انقلاب مشروطیت بود. شهر به عنوان مسقط-الراس تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران عصر قاجار، نقش مهمی را در فرآیند انقلاب مشروطیت ایفا کرد. بنابراین با ورود ایران به جمع کشورهای دارای حکومت قانون، طرح و برنامه ای که بتواند امورهای شهر را در حیطه اختیارهای مردم قرار دهد، در اولویت برنامه های نمایندگان مجلس قرار گرفت. شهر رشت از جمله شهرهایی بود که هم در شکل گیری انقلاب مشروطیت و هم در اعاده آن پس از استبداد محمد علی شاهی نقش مهمی بازی کرد. بر این اساس از همان آغاز شکل گیری مشروطیت به تاسیس نهادهای مدنی بر طبق قانون برآمد. یکی از این نهادهای مدنی انجمن بلدیه(شورای شهر) بود که وظیفه مهمش، حفظ منافع شهر و ایفای حوائج شهرنشینان بود. انجمن بلدیه با ایجاد قوانین شهری همچون آزاد سازی فروش برخی اقلام، سنگفرش کردن خیابان ها، تعیین نرخ ارزاق، تنظیفات شهری و... به بهبود اوضاع نابسامان شهری و آسایش شهروندان شهر رشت پرداخت

یکی از جنبه های سیاسی تاریخ ساسانیان که از سوی برخی از مورخین نادیده گرفته شده است، اهمیت دیپلماسی در سیاست های این شاهنشاهی بوده است. در تاریخ این سلسله، تدبیرگران بسیاری وارد عرصه ی سیاست شدند که هر یک کوشش کردند تا از منافع ملی ایرانیان پاسداری کنند و به حل مشکلات سیاسی بدون استفاده از مرد جنگی و سپاه بپردازند. نیمه ی دوم سده ی ششم پیش از میلاد مسیح، نقططه ی اوج تقابل شاهنشاهی ساسانی با قدرت هایی در شرق و غرب ایران می باشد. در این زمان تجارت ابریشم به مهمترین عامل اختلاف میان ایران از یک سو و بیزانس و امپراطوری تورکیوت ها از سوی دیگر بدل شده بود. این 2 رقیب ایران به منظور وارد آوردن فشار بیشتر به شاهنشاهی ساسانی با یکدیگر متحد شده بودند. این اتحاد جز با رایزنی های گسترده ی دیپلمات های ایرانی بی اثر نشد. در این جستار کوشش می شود تا با بهره گیری از منابع بیزانسی به ویژه «مناندر پروتکتور»، زوایای تاریک یکی از حساس ترین برهه های تاریخ ساسانی را آشکارتر کنیم.