نشریه خردنامه صدرا
پیاپی 70 (زمستان 1391)

خانواده بعنوان خاستگاه و نخستین مرحله» زندگی اجتماعی از جایگاه مهمی در حکمت عملی برخوردار است. فلاسفه اسلامی نیز بتناسب زمانه خود توجه ویژه یی به این موضوع داشته اند و دستورالعملهایی برای چگونگی مدیریت خانواده و جایگاه آن و نیز نقش والدین و فرزندان ارائه داده اند. حکیم صدرالمتالهین گرچه شاید از نظر حجم و ظاهر، مباحث چندانی در اینباره نداشته است اما براساس چارچوب و روش فکری حکمت متعالیه و نیز مباحث پراکنده خود وی و پیروان و شارحان او، میتوان نظام و دستورالعملهایی کارآمد درباره مدیریت زندگی و خانواده استنباط و استخراج کرد. در این نظام که آنرا وجودشناسی فلسفی خانواده مینامیم، خانواده مثلثی است که نقش و جایگاه هریک از اعضای آن و خداوند بعنوان قانونگذار و قاضی آن، بدقت و بدان سیاق ترسیم شده است که ایفای آن کمال آدمی را درپی می آورد.

در آیات و روایات متعددی بیان شده است که هستی بخاطر انسان خلق شده (اول ما خلق الله نوری، نور محمد (ص)) و از سویی، هدف از خلقت انسان قرب به خدا تعیین شده است؛ یعنی خدا آنچنان بزرگ است که قرب به او نیز بس عظیم بشمار می آید و انسان چنان بزرگ است که با هدف تقرب به خدا خلق شده است. اما پرسش این است که مگر انسان چه دارد که در میان همه موجودات، شایسته کنیه شاهکار خلقت و خلیفه خدا شده و چنین جایگاهی پیدا کرده است؟ به نظر میرسد برکت وجودی او چنین غوغایی در هستی بپا کرده است. ابعاد وجودی انسان، پیچیدگی در ساختار او، فاعل شناسا بودنش، توصیه ادیان الهی و روایات درباره او، اینکه شناخت او سبب شناخت خدای هستی است و اینکه حل معمای وجود انسان، حل همه معمای هستی است، به این سوال انجامیده است که «انسان چیست، کیست و چه میکند؟» ببیان قرآن، این پرسش و پاسخ در ساحت ربوبی از جانب فرشتگان نیز صورت گرفته است و این دال بر این است که گویی شناخت انسان همه هستی و همه مشغله آفرینش است. بنام این انسان و بدست او، جنگها بپا می شود و بهمت وی مفاهیم بلندی چون آزادی، صلح، عدالت، حقوق بشر و... شکل میگیرد، دین معنا پیدا میکند، پیامبران اعزام میگردند، مدارس و حوزه ها و دانشگاه ها بپا میشوند و...؛ شگفتتر اینکه نه فقط ابعاد تکوینی وجود این موجود شگفت انگیز است که بعد اکتسابی او هم مسئله ساز شده است؛ چنانکه نه فقط وجود و حیات انسانها که فقدان آنها نیز متفاوت میگردد و فقدان انسان مکتسب کمال، ضربه یی سخت به انسانیت بحساب می آید.
از اینرو، نه فقط حکمت نظری که حکمت عملی نیز جایگاهی شایسته در نظام فکری و تربیتی ملاصدرا دارد. بنابرین، نه همه ساله که همه روزه نیز پژوهشدر این مقوله تازگی دارد. اما روشن است که جان و نفس و روح انسان است که ممتازش ساخته و شگفتی آفریده است، و البته جسم انسان نیز بدان سبب که مرکب و آبستن روح و نفس است، مهم و ویژه خواهد بود؛ بویژه با مبنای صدرایی که نفس انسانی جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا است، یعنی از یکسو ارتباطی ناگسستنی با طبیعت دارد و از سوی دیگر اتصال معناداری با خالق هستی. زهره نفس از زمین جسم متولد و بالنده گشته و به روحانیت ارتقاء می یابد. اما پرسش اساسیتر این است که آیا این موجود شناختنی است و چرا شناخت وی ضرورت دارد؟ این مقاله بر آنست تا در چارچوب و بر مبنای تفکر صدرایی به این پرسش پاسخ گوید.

مسئله وجود در هستی شناسی اسلامی نقش محوری دارد و یکی از مهمترین احکام آن، تشکیک در وجود است. هر چند تشکیک در وجود بمعنای خاص آن در فلسفه ملاصدرا مطرح می شود و از آن به تشکیک خاصی وجود نام میبرند لیکن پیشینه آن در فلسفه ابن سینا قابل پیگیری است و میتوان در دو مرتبه منطقی و مابعدالطبیعی در نظام فلسفی ابن سینا از آن سخن گفت. تشکیک منطقی که میراث نظام فلسفی ارسطو است، در حد مقولات و مشکک بودن مفهوم وجود میان جوهر و عرض باقی میماند، لیکن تشکیک مابعدالطبیعی از این فراتر رفته و با معنایی از وجود مطرح میگردد که براساس تقسیم موجود میان واجب و ممکن در فلسفه ابن سینا و اشتراک معنوی وجود معنا می یابد. ابن سینا علاوه بر اشتراک وجود در این دو قسم، از اختلافی نام میبرد که میتواند مبنای اختلاف تشکیکی میان این دو قسم باشد و آن «اختلاف به تاکد و ضعف» است که تبیینی علی نیز می یابد. با توجه به این تبیین میتوان در انتساب قول به تباین به مشاییان تامل نمود و توضیحاتی ارائه داد. بر این اساس، در فلسفه» ابن سینا «تشکیک عامی»، که تشکیکی مابعدالطبیعی است، صورتبندی میگردد، که با «تشکیک خاصی» ملاصدرا متفاوت است.

بسیاری از مباحث فلسفه اسلامی مقدمه یی برای مبرهن سازی مسایل خداشناسی شمرده میشوند. از جمله» این مباحث که عنوان برجسته یی پیدا نکرده است، تقسیم دوبخشی وجود به رابط و مستقل در حکمت صدرایی است. این دیدگاه که از تحلیل رابطه علیت بدست می آید، نکته ارزنده یی بیان میکند که بر اساس آن اصل هستی و ذات حق، سراسر بینیازی و استقلال است و مخلوقات او صرف وابستگی و تعلق به او بشمار میروند. براهین خداشناسی، از قبیل اثبات ذات و صفات، در پرتو این حقیقت، استحکام ویژه یی پیدا میکنند. همچنین وابستگی محض ممکنات، وجودی غنی و مستقل مطلق را ایجاب میکند که دوگانگی در ساحت او راه ندارد؛ زیرا نفی وحدانیت ذات حق، مستلزم تحقق دو امر محال، یعنی استقلال یافتن موجودات رابط و نقصان نسبی غنی مطلق خواهد بود.
همچنین مسائلی مانند توحید ربوبی و افعالی و قدرت و اراده» فراگیر الهی، در پرتو این مسئله تبیین قابل قبولی می یابند. علم الهی بویژه علم به جزئیات متغیر، با این دیدگاه به اثبات میرسد؛ چرا که این امور جزئی همانند سایر ممکنات، تعلقات محض به آفریننده» خویش هستند و درنتیجه عین حضور نزد او خواهند بود.

ملاک شرافت و تکامل در حکمت صدرایی، «وجود» و«ادراک وجود» است و اکمل، وجود اتمی است که فاصله و خلوصش از عدم بیشتر باشد. ملاصدرا ذات ناطقه نفس را سکه واحدی میداند که یک روی بر عالم ماده و رویی بر عالم عقول دارد؛ کمال نفس بحسب مشارکتش با بدن در ایجاد عدالت و بحسب ذات عقلانیش، رسیدن به معقولات محض و اتحاد با عقل کلی است.
در این نگاشته، پس از تحلیل و شناخت تکامل نفس از دیدگاه صدرالمتالهین، به بررسی و تحلیل عواملی پرداخته شده است که نفس را از حضیض نقص به اوج کمال و سعادت سوق میدهند. در کلام ملاصدرا، صورتهای ادراکی با ایجاد تحولات جوهری در نفس و عبادات شرعی از طریق تلطیف درون، موجبات تکامل نفس را فراهم می آورند. ملکات رفتاری در سایه تاییدات الهی و وساطت فیض ملائکه و انبیاء، عوامل دیگری هستند که نفس را در مسیر تکامل یاری مینمایند.

معرفتشناسی یا شناختشناسی، علمی است که درباره معرفتهای انسان و ارزشیابی انواع آنها و تعیین معیار صدق و کذب آنها بحث میکند. اگرچه این مبحث بعنوان علمی مستقل و شاخه یی از فلسفه سابقه و قدمت زیادی در تاریخ علوم ندارد، اما اندیشمندان هرگز از مسئله شناخت و ارزش و اهمیت آن غافل نبوده اند و پرداختن به این موضوع، به دهه های اخیر منحصر نمیشود. در فلسفه و منطق اسلامی هم مباحث معرفتشناسی، در ابعاد گوناگونی، بطور پراکنده مطرح شده است و بسیاری از آنها صبغه» وجودشناسانه دارد نه معرفتشناسانه. علامه طباطبایی در آثار خود، در برخی موارد بطور مستقیم و گاهی در خلال سایر بحثهای فلسفی و بشیوه پیشینیان، به مباحث مربوط به معرفتشناسی و معرفی واسطه های شناخت پرداخته است.
نوشتار پیشرو، وسائط شناخت را از دیدگاه علامه طباطبایی مورد بررسی قرار میدهد. او مانند سایر اندیشمندان منسوب به حکمت متعالیه، کوشیده است تا بتبعیت از سنت نبوی و سیره ائمه هدی، درهم تنیدگی عرفان و فلسفه و قرآن را در فهم حقیقت لحاظ کند و هر سه ابزار معرفت یعنی شرع (وحی)، عقل و قلب را همزمان و همراستا مورد استفاده قرار دهد. از نظر علامه واسطه های شناخت عبارتند از: حس، عقل، فطرت و شهود که خود وحی، الهام و رویا را نیز در بر میگیرد.

در حوزه فرهنگ اسلامی، صدرالمتالهین شیرازی ضمن وقوف بر آسیبهای حصرگرایی روش شناختی در گستره دین پژوهی، به رهیافت جدیدی در حکمت متعالیه برای حل مسائل الهیاتی دست یافته است. وی با اخذ رهیافت میان رشته یی بمنزله یک برنامه پژوهشی مبتنی بر کثرتگرایی روش شناختی، به شکستن حصرگرایی روش شناختی دست یازیده است. ملاصدرا همچون دیگر مسائل گستره الهیات، در مسئله تفسیر آیات متشابه، که در طول تاریخ علوم اسلامی از جمله مباحث چالش برانگیز بوده، نیز رهیافت میان رشته یی اخذ نموده است. با توجه به چندتباری بودن مسئله متشابهات قرآن، اخذ چنین روی آوردی ضروری و اجتناب ناپذیر مینماید. وی معتقد است بدون آنکه نیازی به تاویل آیات متشابه یا قول به تجسم در باب ذات حق تعالی باشد، میتوان بر مبنای اصول فلسفی عرفانی دیدگاه توحید خاصی، ظواهر الفاظ آیات را حفظ نموده و همه آیات متشابه را بر ظاهر معنای آنها حمل کرد. پژوهش حاضر مطالعه موردپژوهانه یی است که رهیافت متعالی ملاصدرا در هستی شناسی و دین پژوهی وی را بنحو مستدل و مستند معرفی مینماید

مقاله حاضر ضمن تشریح مقوله حرکت از دیدگاه ابن سینا، اصول حاکم بر حرکت اجسام طبیعی را مبتنی بر آموزه های حکمت طبیعی سینوی و بر اساس توصیف و برداشت خاص نگارنده استخراج میکند. برای این منظور، مطابق با تقسیم بندی جدید فیزیک مکانیک، بحث به دو بخش تفکیک میشود. نخست، موضوع علم الحرکات یا حرکتشناسی بدون توجه به علل و اسباب حرکت توصیف میشود. در این ارتباط، انواع حرکات مانند حرکات طبیعی (آزاد) و جبری (قسری)، حرکات انتقالی (اینی) و دورانی (وضعی) و نیز کمیتهای تندی و کندی مورد بحث قرار میگیرند. بعد از آن، علم القوا یا نیروشناسی مطرح میشود. مفاهیم اساسی این موضوع یعنی «طبیعت» و «میل» در این بخش معرفی میگردد و نظریه ابتکاری میل ابن سینا با دقت و تفصیل بیشتری مدنظر قرار میگیرد. در بخش بعد، براساس مباحث مطرح شده، اصول حاکم بر حرکات اجسام استخراج و پیشنهاد میشود. در انتها براساس این اصول، حرکت پرتابی یک سنگ مورد توصیف قرار میگیرد.
این مقاله بحث خود را فقط به حرکت اجسام طبیعی، یعنی عناصر، محدود میکند و از پرداختن به حرکت اجسام فلکی (مطابق با توصیف ابن سینا) اجتناب نموده است. همچنین طبیعیات ابن سینا را بمثابه» دانش تجربی که از منظر فلسفی توصیف شده است، تلقی میکند، نه اینکه آنها را بخشی از فلسفه بداند که از مصادیق و مثالهای تجربی مدد میگیرد.