فصلنامه ره آورد نور
سال یازدهم شماره 41 (پیاپی 58، زمستان 1391)

امروزه هزاران وبلاگ و صدها شبکه اجتماعی، این امکان را فراهم آورده است که جوانان در شورهای اسلامی گذشته پرفرازونشیب و عمق جنایاتی را که در حق ملت‌های مظلوم صورت گرفته است، مرور کرده و نظریات خود را در خصوص چگونگی بازپس‌گیری این حقوق آزادانه مطرح نمایند. در دورانی که چکمه‌های دژخیمان و حاکمان مستبد بر گلوی هر آزاده‌ای سنگینی می‌کرد و هر ندای آزادی‌خواهی را با گلوله و شکنجه پاسخ می‌گفت، جوانان در کشورهای عربی دست از تلاش و تحصیل علم بر نداشته و در درون مرزهای خود و حتی کشورهای دیگر، به علم‌آموزی و ارتقای سطح دانش خود همت گماردند. با رشد و توسعه فناوری‌های ارتباطی و فراگیرشدن ارتباطات جهانی، این جوانان بغض فروخفته خود را در شبکه‌های اجتماعی و وبلاگ‌ها منتشر کردند و رفته رفته اجتماع گسترده‌ای از جوانان مستعد و آزرده از اختناق، در فضای مجازی شکل گرفت. تبادل اطلاعات و انتقال تصاویر حاکمان جور، در حالی که تا کمر در مقابل اربابان چشم‌آبی خم شده بودند و یا جام شراب در مجالس شبانه به یکدیگر تعارف می‌کردند، روزبه‌روز آتشی را در زیر خروارها خاکستر پدید آورد که هر لحظه منتظر فرصتی بود تا زبانه بکشد و دودمان دشداشه‌های آغشته به خون را به آتش بکشد و اینک تقریبا نزدیک به یک سال است شاهد آتشی هستیم که مدت‌ها انتظار آن را می‌کشیدیم؛ آتشی که در کشورهای مختلف نظیر: مصر، لیبی، یمن، تونس و بحرین زبانه کشید و آشیانه ستم را به تلی از خاکستر تبدیل کرد. در این نوشته سعی می‌شود نکاتی را در مورد جوانان، فضای سایبر و بیداری اسلامی مورد بررسی قرار دهیم.

از مهمترین ارکان ساختاری هر کشور، فرهنگ آن کشور است که می‌تواند، بی‌هیچ تهدید سخت‌افزاری، دستخوش تغییر شود و آن کشور را به‌راحتی از درون نابود کند و تابع سیاست‌های غیر ملی گردد. امروزه رسانه‌ها به مهمترین سلاح تهدیدات فرهنگی یا تهدیدات نرم تبدیل شده‌اند. حوزه تاثیرگذاری رسانه‌ها، فراتر از مرزهای جغرافیای یک کشور است که می‌توانند در مدت زمان کمی، بر افکار و تصمیم‌های نقاط دور دست تاثیر بگذارد. از این رو، برخورداری از فرهنگ رسانه‌ای قوی که برگرفته از منافع و اهداف خویش باشد و دغدغه گسترش فرهنگ ملی را داشته باشد، از مهمترین ابزارهای قدرت به شمار می‌آید. فرهنگ رسانه‌ای قوی، این امکان را به کشور می‌دهد که مانع نفوذ افکار دشمن و ترویج آن در کشور شود. بنابراین، توسعه فرهنگ رسانه‌ای به گونه‌ای که در خدمت اهداف و منافع کشور باشد، از اهمیت اساسی برخوردار است. از این رو، جای این پرسش است که برای توسعه فرهنگ رسانه‌ای، برای مقابله با تهدیدات نرم، چه ابزارها و امکاناتی لازم است؟

فضای مجازی، از نبود قوانین بینالمللی رنج می‌برد و برخی دولتها از نرمافزارهای جاسوسی علیه دیگر کشورها استفاده می‌کنند. نمونه آن، ویروس استاکسنت بود که برنامه هستهای ایران را مورد حمله قرار داد. جاسوسی مجازی (Cyber espionage)، به اقدام و عمل برای به دست آوردن اطلاعاتی اشاره دارد که بدون کسب اجازه از دارنده اطلاعات که ممکن است شخص حقیقی یا حقوقی باشد، صورت میپذیرد. این اطلاعات ممکن است اطلاعات معمولی شخصی یا اطلاعات طبقهبندی شده باشند. این اطلاعات، معمولا از رقبای تجاری، دشمنان نظامی، دولتها و گروه های سیاسی از راه اینترنت و یا شبکه های رایانهای و یا رایانه های شخصی به وسیله تکنیک «شکستن» (crack) و یا از طریق نرمافزارهای جاسوسی صورت می‌پذیرد. عمل جاسوسی ممکن است به‌واسطه دسترسی به پایگاه داده های اینترنتی که بیشتر در کشورهای غربی و ایالات متحده قرار گرفته است، باشد و یا به صورت ساده، دسترسی پیداکردن به رایانه های شخصی و یا به وسیله هکرها و یا نرمافزارها باشد. به‌تازگی، نوع جدیدی از جاسوسی اینترنتی که به رصد فعالیت کاربران در شبکه های اجتماعی میپردازد نیز صورت می‌گیرد.

ا‫گر برای دستیابی به جایگاه نخست منطقه در چشم‌انداز 1404 عزمی استوار داریم، شایسته است به حوزه فناوری اطلاعات توجه بیشتری داشته باشیم. ‬‬‬ ماهاتیر محمد، نخست‌وزیر سابق مالزی، در مصاحبه با برنامه «گفتگوی ویژه خبری» شبکه 2 سیمای جمهوری اسلامی ایران (سال 1386) چنین اظهار داشته است: «ما در آغاز قرن بیست و یکم، در ابتدای موج رشد انفجاری فناوری اطلاعات قرار داریم. به نظر من، این پدیده، یعنی «انقلاب فناوری اطلاعات»، از حیث اقتصادی دارای اهمیتی قابل مقایسه با «انقلاب صنعتی» بوده و به طور هم‌زمان تاثیرات بالقوه وسیع فرهنگی و اجتماعی نیز به دنبال دارد. اگرچه مسلمانان در زمان انقلاب صنعتی شرایط خوبی برای استفاده مطلوب از شرایط دوره «انقلاب صنعتی» را نداشتند، اما عمیقا امیدوارم که در حال حاضر و در عصر انقلاب فناوری اطلاعات، کشورهای مسلمانان با تمرکز روی توسعه فناوری اطلاعات در کشورهایشان، بتوانند از شرایط بالقوهای که برای مطرح‌شدن مجدد دنیای اسلام در عرصه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراهم شده، نهایت استفاده را ببرند... ما در مالزی، تلاش بسیاری داریم تا بتوانیم در موج انقلاب فناوری اطلاعات که نقطه عطف مهمی در فرآیند رشد اقتصادی جهان محسوب میشود، شرایط مطلوبی را برای رقابت با اقتصادهای مهم دنیا به دست آوریم.» در سال‌های آغازین قرن بیست و یکم، تمرکز کشورهای مختلف بر توسعه سریع زیرساخت‌های مرتبط با فناوری اطلاعات به اندازه‌ای مشهود است که باعث شده با وجود رشد سریع دسترسی به اینترنت در کشور و سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی که در حوزه‌های مرتبط با فناوری اطلاعات در ایران انجام شده، ایران در سال‌های اخیر هرگز نتواند در جمع 100 کشور برتر دنیا به لحاظ شاخص‌های مختلف مرتبط با فناوری اطلاعات قرار گیرد. به طور خاص، متاسفانه رتبه ایران به لحاظ دسترسی شهروندان به اینترنت دارای سرعت و قیمت مناسب، همواره بسیار نازل بوده است. اجماع سیاست‌گذاران ارشد اقتصادی کشورهای مختلف بر نقش مهم توسعه فناوری اطلاعات در رونق‌بخشی به بخش‌های مختلف اقتصادی، باعث شده است که هم‌اکنون بتوان رشد سریع فناوری اطلاعات را به عنوان یکی از مهمترین مشخصه‌های اقتصادی جهان در قرن بیست و یکم محسوب نمود. کافی است توجه کنیم که علی‌رغم کاهش آمار فروش اتومبیل و لوازم خانگی و... در سطح جهان به دلیل رکود اقتصادی چهار سال اخیر، حجم فروش انواع کالاها و خدمات مرتبط با فناوری اطلاعات، همچنان رشدی سریع دارد.

جنگ نرم، شامل هرگونه اقدام روانی رسانه‌ای است که بدون درگیری نظامی، رقیب را به انفعال یا شکست وامی‌دارد. قدرت‌های هژمونیک (فرادست/سلطه‌گر)، تلاش دارند تا از طریق قدرت رسانه، سلطه نرم را بر سایر مناطق جهان که دشمن تلقی می‌شوند، ایجاد نمایند. با توجه به این‌که روش‌های جنگ نرم متنوع‌اند، یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های آن، استفاده از رسانه‌ها برای «جنگ رسانه‌ای» است. پت ویور، مدیر شبکه ان‌بی‌سی، در دهه 1950م پیشنهاد ایجاد یک شبکه بین‌المللی فرستنده های تلویزیونی را مطرح کرد و خواستار نصب 10000 تلویزیون در اماکن عمومی جهان برای گسترش ارزش‌های آمریکایی شد. هرچند این ایده هرگز به مرحله اجرا نرسید، اما به جای آن، به دلیل بازار گسترده تولیدات تلویزیونی، توانست آمریکا را به بزرگترین صادرکننده برنامه‌های تلویزیونی جهان و یک قدرت هژمونیک تبدیل کند. چه چیز می‌تواند انگیزه اصلی این ایده باشد؟ برای یافتن پاسخ این سوال، نیاز است کمی به عقب برگردیم؛ درست جایی که آمریکایی‌ها در طی دوران جنگ سرد، به علت اهمیت نقش سیاست‌های فرهنگی در پیروزی در جبهه سیاسی جنگ سرد، درگیر نوعی جنگ نرم یا به بیان ساندرز «جنگ سرد فرهنگی با شوروی» بوده‌اند. این جنگ، از همان آغاز حضور نیروهای آمریکا و شوروی در آلمان در سال 1945م به‌تدریج شکل گرفت و تا فروپاشی شوروی ادامه یافت. در این جنگ، تلویزیون، یک ابزار غیرقابل‌جایگزین برای دستیابی به قدرت بیشتر و در نهایت، پیروزی بر رقیب بود.

به دنبال تولید و به‌روزرسانی نرم‌افزار قاموس النور، بر آن شدیم تا گفتگویی را با متکفل این برنامه انجام دهیم. علیرضا مسعودی، مسیول گروه اعراب و ریشه در معاونت پژوهشی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که اطلاعات ارزنده‌ای را در باره محتوای علمی این کتابخانه الکترونیکی لغت و نیز قابلیت‌های تحقیقاتی آن به خوانندگان و علاقه‌مندان ارایه می‌دهد. با ما همراه باشید تا با منابع لغوی و نیز توانمندی‌های پژوهشی این برنامه آشنا شوید.

اکنون که روزهای پایانی سال 91 را پشت سر می‌گذاریم، بر آن شدیم تا به اختصار نرم‌افزارهای جدید و یا روزآمدشده نور را معرفی نماییم؛ برنامه‌های ارزنده‌ای که از نظر موضوعی، بسیاری از علوم اسلامی را پوشش داده و مسیر محققان را هموار ساخته است. در این سطور، به طور گذرا با مهمترین این تولیدات آشنا می‌شوید.

امروزه جستجو و پژوهش در فضای اینترنت، در میان محققان امری رایج گردیده و کاوش در این عرصه جهان‌گستر، کاربران را در ساماندهی امور پژوهشی به شکل سریع و مطلوبی یاری می‌رساند. صد البته، دسترسی به اهداف مورد نظر در این فضای وسیع، نیازمند شناخت درست از منابع علمی و ابزارها و توانمندی‌های موجود در آن است. از لوازم ضروری تحقیق در گستره اینترنت، آشنایی با پایگاه‌هایی است که محتوای معتبر و متنوعی را در حوزه علوم اسلامی و انسانی به دست می‌دهند. در این نوشتار، بر آنیم شما را به این منابع پیوند دهیم تا از دغدغه جستجوهای وقت‌گیر و گاه کم‌فایده در این عرصه بی‌انتها، رهایی یابید. برای این منظور، بحث خود را طی سه محور کلی ارایه می‌نماییم: فهرست‌های راهنما (Directory)، موتورهای جستجو (Search Engine) و پایگاه‌های اینترنتی مهم. امیدواریم این مقاله مورد استفاده پژوهشگران علوم اسلامی و خوانندگان محترم ره‌آورد نور قرار گیرد.

حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، بر اساس رهنمودهای مقام معظم رهبری و با پیروی از اوامر حضرت امام خمینی (ره) در امر حج با توجه به وظایف محوله به این حوزه از جمله: نیازسنجی، هدف‌گذاری، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی خرد و کلان جهت تحقق حج ابراهیمی و زیارت مطلوب و... شکل گرفت. در این میان، با توجه به لزوم اطلاع‌رسانی گسترده در این خصوص و بیان کارهای صورت‌گرفته از سوی این نهاد، لزوم شکل‌گیری یک پایگاه اینترنتی با درنظرگرفتن تمامی جنبه‌های اشاره‌شده احساس شد. به همین جهت، این حوزه اقدام به طراحی و اجرای پایگاه اینترنتی hajj.ir نمود، تا پاسخگویی حجم انبوهی از نیازهای مسافران این سفر معنوی باشد. پیش از هر توضیحی لازم است اشاره شود که پایگاه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت در زمینه مباحث حج و زیارت، یک پایگاه اطلاع‌رسانی کاملی است که به طور شایسته‌ای توانسته است با توجه به موضوع این پایگاه، به ارایه مطلب بپردازد و در قالب‌های مختلف متن، محتوای خود را در اختیار کاربر قرار دهد. یکی از امتیازات این پایگاه می‌توان به مباحث آموزشی آن اشاره داشت که به‌خوبی از تمامی قابلیت‌های یک رسانه دیجیتال مشتمل بر عکس، فیلم و متن در این خصوص استفاده شده است. یکی دیگر از مزیت‌های این پایگاه اینترنتی می‌توان به ارتباط آن با کتابخانه تخصصی حج اشاره داشت. کتابخانه پرمحتوایی که اطلاعات، کتاب‌ها و مجموعه مقالات دو دهه گذشته بعثه مقام معظم رهبری را تجمیع نموده است؛ به گونه‌ای که پاسخگوی تمامی نیازهای مطالعاتی روحانیان و زایران خانه خدا و عتبات عالیات می‌باشد. از دیگر ویژگی‌های بالای این پایگاه، قسمت خبر آن است. ارایه آخرین خبرها، پربیننده‌ترین خبرها، پربحث‌ترین خبرها و دیگر مقولات وابسته، همگی دارای حجم خوبی از اطلاعات است. در باره کاستی‌های این پایگاه می‌توان به تکرار برخی از گزینه‌ها در آن اشاره داشت؛ گزینه‌هایی چون: نگارخانه، فیلم، بانک صوت و... . نکته دیگر در خصوص کاستی این پایگاه می‌توان غیرفعال‌بودن برخی از گزینه‌های آن را بر شمرد؛ از جمله بخش پرسش و پاسخ.

بسیاری از پایگاه‌ها مخاطبانی جهانی دارند و کاربران در صورتی می‌توانند از امکانات و خدمات آن‌ها به‌درستی بهره‌مند شوند که پایگاه‌ها بر اساس شاخص‌های پذیرفته‌شده جهانی، طراحی و ایجاد شده باشند. آشنایی با مبانی و مفاهیم استانداردهای وب، نخستین گام در مسیر طولانی استانداردسازی پایگاه‌ها است. در مقاله حاضر، به بحث درباره برخی از مفاهیم و مبانی استانداردهای وب پرداخته‌ایم. نخست، تعریفی کوتاه از مفهوم استاندارد و استانداردهای وب به دست داده‌ایم. پس از آن، موضوع ضرورت و فایده استانداردسازی پایگاه‌ها را آشکار کرده‌ایم و در پایان، مهمترین موانع استانداردسازی پایگاه‌ها را برشمرده‌ایم.

کتابخانه‌های رقمی، به سبب دسترس‌پذیر کردن محتوا، فارغ از زمان و مکان، و به دست‌دادن راهکارهایی برای بازیابی سریع و آسان اطلاعات از میان انبوه منابع، به پژوهشگران و جویندگان اطلاعات بسیار کمک می‌کند. بی‌نیازی از فضای واقعی و نیاز کم به فضای مجازی سبب شده کتاب‌های فراوانی در کتابخانه‌های دیجیتال عرضه شود. حجم گسترده اطلاعات در این کتابخانه‌ها، مستلزم دسته‌بندی‌ها و سامان‌دهی محتوا است تا از یک سو بازیابی اطلاعات دقیق و کامل باشد و از سوی دیگر، نتایج ناخواسته عرضه نگردد. یکی از راه‌های دست‌یابی به اطلاعات بدون ریزش کاذب و نتایج ناخواسته، جستجوی مناسب است. جستجو، سریع‌ترین و گاه دقیق‌ترین راه در رسیدن به مطلوب است.