مجله صفه
پیاپی 53 (تابستان 1390)

در این مقاله، ابتدا با مطالعه پیشینه متافیزیکی عناصر باغ اسلامی مانند درخت و آب، به این عناصر پرداخته و پس ازآن با مطالعه بر روی عناصر مذکور، از دیدگاه حکمت اسلامی در قرآن و نمونه های باغ اسلامی، سعی شده تا با نزدیک شدن به حکمت مفاهیم بهشت و با جستجو در متن قرآن و توجه ویژه به سوره الرحمن، تفاسیر مربوط به این سوره مطالعه شود. بر اساس مطالعات انجام شده در این مقاله، میتوان دریافت که باید حکمت عناصر باغ، مانند نور و سایه، درخت و گیاهان، آب، غرفه و قصور، و مانند آن را در نظم بندی محکمی دانست، که براساس هندسه قدسی، و علم الهی، انسان را به سعادت رهنمون کند.

همه موجودات عالم آیینه جمیع اسما و صفات الهی هستند و هر موجودی ظهور یک اسم و اسم همان معنا است. انسان معمار)جانشین الهی(دارنده صفت خلاقیت، فاعلیت و ولایت، طراح و ساما ن دهنده فضای حیات برای تعالی و تکامل انسا نها است، معمار (فاعل) با اسمای تقابلی جمالی و جلالیزیبا یی و عظمت لطف و قهر، طرح خود را به منصه ظهور م یرساند که، هر دو صفت جمالی و جلالیتحت ولایت الهی و تعامل معمار با هستی بروز و تجلی پیدا میکند. هر نقش و خیالی که مرا در نظر آید حسنی و جمالی و جلالی بنماید 2 معمار مختار در فرایند طراحی با سه ابزار روحی، فکری، و حسی در اختیار خود و تحت افاضه خالق که فیضش به طور مطلق در همه مخلوقات جریان دارد و در تعامل با محیط، طرح خود را ابداع و خلق میکند. جهان را سر بسر آیین های دان به هر یک ذره ای صد مهر تابان چو آیات است روشن گشته از ذات نگردد ذات او روشن ز آیات.

هدف مقاله حاضر، بسط و تشریح مفهوم «تمثیل»)قیاس(در معماری و جایگاه آن در روند طراحی است. برای رسیدن به این هدف، در ابتدا به اختصار مفهوم طراحی توضیح داده شده و سپس به شرح تفاوت میان خط مشی فکری نس لهای طراحان معماری و دلایل قبول یا رد نگرش فکری آنها پرداخته می شود. تغییرات نگر شهای طراحی در گذر زمان نشان می دهد، خط مشی فکری طراحان نسل سوم عامل ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان اجزای معماری در روند طراحی را تشخیص داده است، به این عامل «طرح مایه»)کانسپت (گفته میشود. در ادامه، با شرح مفهوم طرح مایه، به لزوم شناسایی مفهوم «تمثیل» در معماری پی برده می شود. در پایان، با شرح معنای تمثیل و انواع آن، جایگاه جدیدی برای تمثیل در روند طراحی معرفی و نقش سازنده آن را در ایجاد طرح مایه و روند طراحی بیان میشود.

طبق برنامه مصوب کارشناسی ارشد ناپیوسته معماری، هدف محوری در «طرح معماری»2 که به جنبه های معنایی و ارزشی و تبلور آن در طرح نظر دارد، توجه به طرح مایه، توجه به حاصل ادغام عوامل مجزا و متنوع تاثیرگذار بر طراحی، در قالب کلیتی واحد، است. از سوی دیگر، پیچیدگی و تنوع این عوامل شرایطی را ایجاب می کند که پاسخگو یی هم زمان و ایجاد نوعی تعادل میان آنها، گاه تا مرز ناممکن دشوار می شود. پس پی گیری پرسش کلیدی مقاله که «چگونهمی توان تاثیر مولف ه های شکل دهنده طرح مایه را به صورت متمایز بررسی کرد؟»، می تواند در روش شناسی طرح این درس موضوعیت اساسی داشته باشد. با وجود عوامل متعدد شکل دهنده طر حمایه، شاید بتوان آنها را با مسامحه در سه مولفه عمده، یعنی طراح، مکان طرح، و موضوع طراحی دست هبندی کرد. به منظور آشکار کردن تاثیر این مولف ه ها، در یک تجربه آموزشی، به عنوان مورد پژوهی، تمری نهایی متناسب با این مولفه ها در قالب اسکیس)طراحی کوتاه مدت(برنامه ریزی و اجرا شد، که حاصل آن در جدولی ارائه میگردد. در این جدول، هر سطر تغییر و تحول کار دانشجو را در طی مسیر تمرینها نشان می دهد و هر ستون معرف نسبت و جایگاه هر مولفه در شک لگیری طرح مایه است. این تجربه ضمن اینکه بهانه ای برای نقد و بررسی طرح در مسیر تکوینی آن فراهم میکند، دانشجو را نسبت به مولفه های شکل دهنده طرح مایه مشرف می کند، تا به صورت آگاهانه در مسیر «خودتصحیحی» قرار گیرد. نتایج این پژوهش ضمن اینکه در آموزش طراحی معماری قابل استفاده است، دانشجویان را نسبت به سازوکارهای فرایند طراحی حساس می کند.

مطالعه در زمینه چگونگی تفکر طراحان، و مهار تهای اندیشیدن آنان در فرایند طراحی معماری و پژوه شهای صورت گرفته در این خصوص بیشتر به تفکر خلاق معطوف می شود. اما «تفکر» هر دو جنبه خالق و نقاد ذهن را در بر م یگیرد. در واقعیت، امروزه تفکر نقاد یک عبارت شایع در آموزش، روا نشناسی، و فلسفه است. برخی دانشگاه ها درس تفکر نقاد را مطرح م یکنند. افراد غیر متخصص و معمولی، هنگام سخن از اهمیت تفکر نقاد، آن را نتیجه اصلی حاصل از تحصیل در دانشگاه می دانند. در کتب و مقالات مربوط به آموزش مرتبا به مهارت تفکر نقاد اشاره می شود. با این حال جای تعجب است، که چرا در بحث فرایند طراحی معماری، از تفکر نقاد غفلت شده است؟ مقاله حاضر درپی شناخت تفکر نقاد و اهمیت و ضرورت آن در فرایند طراحی معماری است.

یکی از اساسی ترین نیازهای ابنای بشر مسکن است. درحقیقت خانه پوششی است که در تطابق با برخی شرایط، رابطه صحیحی بین محیط خارج و پدید ه های زیستی ایجاد میکند. از این رو توازن مسکن با محیط طبیعی مسئله مهمی است و یکی از عوامل اساسی محیط خارج، که در طراحی بنای مسکونی تاثیر به سزایی دارد، اقلیم منطقه است. مسکن همدان با رویکرد اقلیمی به هدف دستیابی به آسایش حرارتی در سه بخش بررسی می شود. 1. در ابتدا به منظور بررسی اقلیمی همدان، الف(مشخصات آبوهوایی همدان معرفی و ب(بر اساس آن وضعیت اقلیمی این شهر تحلیل میشود. 2. سپس وضعیت اقلیمی همدان در دو بخش الف(گون هشناسی مسکن همدان و آشنایی با الگوهای کالبدی مسکن موجود همدان و ب(تحلیل اقلیمی مسکن همدان بررسی می شود؛ تحلیل اقلیمی نمون ه ها در سه بخش ویژگی های عمومی مسکن، ویژگی خرد فضاهای سکونتی، و ویژگی نظا مهای ساختمانی صورت م یگیرد. 3. در نهایت راهکارهای اقلیمی طراحی مسکن همدان توصیه می گردد.

در اندیشه های اسلامی، بر تامین عدالت و رعایت حقوق تمام افراد جامعه تاکید شده است و همه افراد در هر سن، هر نژادی، هر قومی، و با هر اندازه توانایی باید بتوانند به طور عادلانه در اجتماع حضور پیدا کنند و بر هیچ قشری تبعیض و محرومیت روا نیست؛ ولی از آنجایی که بخشی از نیروهای فعال جامعه، محدودیت جسمی حرکتی دارند، طراحی فضاهای شهری که افراد از این طریق خود را وارد زندگی اجتماعی میکنند و در ارتباط با دیگران قرار میگیرند، اهمیت بسیار ویژه ای دارد.هدف این نوشتار، بیان اصول و مبانی طراحی فراگیر در محیطهای شهری و مسکونی است که، بنیان این تفکرات رامی توان در مبانی و اندیشه های اسلامی جستجو کرد. در شهرهای گذشته ایران،نمونه های طراحی فراگیر را، که برگرفته از تفکر اسلامی است می توان در محیطهای شهری مشاهده کرد، که به طور مثال میتوان از پیرنشین ها و سکوهای نشیمن نام برد که پیرنشینها، در ورودی فضاهای مسکونی، فضای استراحتگاهی برای افراد مسن و سالخورده افراد حامل بار سنگین، و موارد مشابه آن هستند. اما در شهرهای امروزی ایران،رعایت نکردن اصول طراحی شهری با ورود عنصر خیابان به زندگی شهری گسترش یافت و از زمانی که معابر پذیرای ورود اتومبیلها شد، عابر پیاده که عمده ترین حرکت کننده در سطح معابر بود، اهمیت خود را از دست داد. در این نوشتار با ذکر نمونه ها و مصادیق، به مقایسه فراگیر محیطهای مسکونی در شهرهای گذشته و جدید پرداخته می شود و در این باره به منظور بررسی وضع موجود دسترسی ها در محیط مسکونی معاصر، روش تحقیق میدانی استفاده میشود. در این تحقیق با شیوه نمونه گیری خوشه ای، پرسش نامه هایی در بین ساکنان محله نارمک شهر تهران توزیع شد و مشکلات، محدودیتها و خواسته های افراد ازطریق تجزیه وتحلیل پرسش نامه ها، برداشتهای محلی، و مشاهده وضع موجود شناسایی گردید. تحلیل یافت ه ها، مشکلات، و نارسای ی های عمده دسترسی ها ازقبیل فقدان ایمنی و راحتی که به کاهش فعالیتهای اجتماعی و فیزیکی منجرمیشود را نشان می دهد.در انتها بر اساس نتایج حاصل از پژوهش، راه حل هایی به منظور فراگیر کردن فضاها برای حرکت آزاد و مستقل و تامین عدالت در دسترسی که عاملی برای دستیابی به استقلال فردی و حقوق اجتماعی افراد است، بیان میشود.

در طراحی و ارزیابی فضاهای شهری، اندیشمندان به نیازهای اولیه انسان بسیار توجه میکنند و همه بر این اعتقاد هستند که، بدون توجه به این نیازها، امکان دسترسی به فضا و تحرک پذیری در آن به حد قابل ملاحظه ای محدود خواهد شد. این نیازها تحت تاثیر متغیرهای مختلفی قرار دارند و «جنسیت» یکی از موضو ع های حساس این مقوله است. تا کنون تحقیقات دامنه دار فراوانی درباره جنسیت و جنبه های مختلف اجتماعی،فرهنگی،روانی،اشتغال،اقتصاد، و... در قالب رو کیرهای مختلف درباره زنان صورت گرفته است، و ل کین مطالعات شفافی پیرامون ارتباط این گروه که حداقل با نیازهای فضا یی نیمی از استفاده کنندگان از فضا هستند و مطمئنا خاصی مواجهند با فضای شهری صورت نگرفته است.هدف از این پژوهش معرفی یکی از مباحث متاخر در حوزه دانش طراحی شهری؛ موضوع جنسیت، تحلیل تعامل مفاهیم جنسیت معرفی چگونگی امکان مداخله طراحی شهری در و فضا، و نهایتا تعادل بخشی به فضای شهری جنسیت یافته است. به این منظورنخست مفاهیم اولیه و رویکردهای نظری در موضوع جنسیت مطرح؛ سپس سیرتحول محتوایی این رویکردها بررسی، و در ادامه ضمن بازشناسی نظریات مرتبط، تعامل مفاهیم جنسیت و فضا و نمودهای بازنمایی جنسیت در فضای شهری معرفی می شوند. در نهایت امکان مداخله طراحی شهری، که ابزار ارتقای کیفیت محیط برای تمام گرو ه های اجتماع است، سنجش خواهد شد. یافته های این مطالعه نشان میدهد که تفاوت های جنسیتی، گرچه بر پایه تفاوت های جنسی)عموما منتج از تفاوت های طبیعی(استوار هستند، ولی از طرق اجتماعی، فرهنگی، و تاریخی ایجاد می شوند، که در خلال زمان و مکان دستخوش تغییرند. تحقیق حاضر چنین دلالت می کند که، اساسی ترین بازنمایی فضای جنسیت یافته نمونه «حو ز ه های مجزا» هستند، و یک سیستم تقابلی وسلسله مراتبی است، که قلمرو عمومی را از قلمرو خصوصی جدا میکند. نهایتا پژوهش به این نتیجه می رسد که مطالعه و بررسی جنسیت و فضا یک موضوع میان رشته ای است و در این میان حرفه طراحی شهری، با تکیه بر رویکردهای کثرت گرا و به کار بستن معیارهای طراحی هم هشمول، قادر خواهد بود، در فرایند ایجاد فضای شهری و با مد نظر قرار دادن موضوع جنسیت، به نیازهای گرو ه های مختلف جمعیتی توجه کند و از این طریق فضای شهری جنسیت یافته را تعادل بخشد.

تجارب موجود نشان میدهد، علی رغم تلاش های صورت گرفته، در تامین سرپناه موقت و یا به طور خاص سرپناه پس از سانحه، پیشرفت چشمگیری حاصل نشده است. روش ها و شیوه های متنوع تامین سکونتگاه های موقت برای بی خانمانان پس از سوانح اخیر در ایران، به دلیل عدم انطباق با شرایط منطقه سانحه دیده، در عمل کارایی لازم را نداشته و از یک سو، سبب بروز مشکلات و معضلاتی درازمدت در منطقه سانحه دیده شده و از سوی دیگر، موجب هدر رفتن منابع مالی فراوانی شده است. در تحقیق حاضر، ضمن بررسی اجمالی مدیریت بازسازی پس از زلزله فروردین 1385 استان لرستان، با استخراج سیاست ها و رویکردهای تامین سرپناه موقت، به ارزیابی و نتیجه گیری از آن ها پرداخته می شود. در این گزارش، پس از گذشت دو سال از سانحه، ضمن ارزیابی نکات مثبت و منفی اقدامات انجام شده در این زمینه، به بررسی روش های به کار رفته توسط آسیب دیدگان جهت تامین سرپناه موقت و نیز اقدامات آنان به منظور رفع نیازهای اساسی خود وکاهش نواقص و مشکلات سرپناه های عرضه شده پرداخته میشود. تحقیق حاضر در نهایت تاکیدی است بر اینکه، سرپناه موقت نقش مهمی درترمیم روند قطع شده زندگی عادی در زمینه اقتصادی و فعالیت های جمعی در مناطق سانحه دیده دارد و برنام ه های تامین سرپناه موقت به طور حتم بر برنامه بازسازی سکونتگاه های دائم اثرگذار خواهد بود و جهت تحقق بازسازی همه جانبه باید این برنامه ها در تعامل با یکدیگر شکل گیرند.

اگرچه سابقه اقدامات بازسازی مسکن پس از سوانح به سا لهای دور باز می گردد، لیکن نگرش علمی به رویکردها و دیدگاه های آن در اواخر دهه 1970 شکل گرفت. بازسازی مسکن پس از سانحه از نقطه نظر «میزان کنترل توسط خانوار» موضوعی است که در ده ه های اخیر توجه سیاستگزاران و نهادهای درگیر در امداد و بازتوانی سوانح را به خود جلب کرده است. دیدگاه مزبور در جهت ظرفیت سازی آحاد جامعه و توانمند کردن آنها به مسئولیت پذیری و مشارکت در روند عملیات بازسازی تبیین شده است. در این میان انتخاب رویکرد یا رویکردهای بهینه، نیازمند ملحوظ داشتن شاخ صهایی از قبیل هزینه بازسازی، ارتقای وضعیت ایمنی خانوار و جامعه، ترمیم و بهبود معیشت، شرایط سیاسی حاکم، زمینه های فرهنگی موجود، مکانیز مهای تطبیق، و چگونگی بالا بردن ظرفیتهای جامعه آسیب دیده است. بنا بر این مشاوره با مردم و ارزیابی نیازها و ظرفی تهای آنها، قبل از اتخاذ تصمیمات اجرایی امری مهم محسوب می شود. عوامل کلیدی که در روند تصمیم گیری نقش ویژه ای دارند شامل دولت مرکزی، نهاد مسئول بازسازی، سازمان های مشارکت کننده در بازسازی، دولت محلی، و جامعه آسیب دیده است. چگونگی تعامل میان بازیگران مزبور، در اتخاذ رویکرد بهینه بازسازی اثر میگذارد.به طور کلی، پنج رویکرد در اکثر پروژه های بازسازی مسکن پس از سانحه به کار گرفته شده اند. رویکردهای مزبور در برخی اوقات به صورت ترکیبی و با توجه به مقیاس خسارت، شدت واقعه، و وضعیت اقتصادی و اجتماعی و سیاسی منطقه آسیب دیده، به شرح زیر اتخاذ می شوند:رویکرد پول نقد: کمک مالی بی قید و شرط از جانب دولت و نهادهای مسئول به مالک خانه بدون حمایت فنی.رویکرد بازسازی با هدایت مالک: کمک مالی مشروط و قانونمند به همراه حمایت فنی با هدف احداث خانه های مقاوم. رویکرد بازسازی توسط جامعه: رهبری توسط نهادها، با مشارکت فعال جامعه در تصمیم گیری و مشاوره.رویکرد بازسازی پیمانکارمحور درجاسازی در محل: اجرا توسط نهادها و به کار گیری شرکت های پیمانکاری، به منظور درجاسازی خانه های تخریب شده. رویکرد بازسازی توسط پیمانکار در سایت جاب هجا شده: اجرا توسط نهادها وبه کار گیری شرکت های پیمانکاری، به منظور احداث خانه های جدید در سایت جاب هجا شده.نوشتار حاضر ضمن بررسی رویکردهای مبتنی بر میزان کنترل، توسط خانوار، به تحلیل دیدگاه های مطرح و فرایند تکاملی و معایب و مزایای هریک از دیدگاه ها میپردازد. دراین مقاله نتیجه گیری می شود که، در میان رویکردهای مطرح، «بازسازی با هدایت مالک» قابلیت توانمند کردن، ظرفیت سازی، تداوم، پایداری، و مقرون به صرفه بودن را در اکثر موقعیتهای بازسازی دارد.

در فتنه افغا نها، بسیاری از زیرساختها و ابنیه ارزشمند اصفهان از بین رفت، از سکنه خالی شد و تا نزدیک دو قرن پوسته فرسوده و آثار معماری و شهرسازی آن رها شده و بی اعتنا باقی ماند. دردوره قاجاریه حاکمان اصفهان تا حدود سال 1290 ق یکی پس از دیگری روی کار آمدند و به سرعت کنار رفتند. با آمدن مسعودمیرزا ظل السلطان پسر بزرگ ناصرالدین شاه فصلی دیگر گشوده شد. به نظر میرسد، در اوایل این دوره، در اصفهان هم فعالی تهای قابل قبول و مثبت رخ داده، به طوری که سرمای ه های از دست رفته آن احیا و هم ضدیت با ابنیه کهن، تخریب و فروش مصالح آثار، و مصادره اموال مردمانش تجربه شده است. هدف این پژوهش نظر و تاملی بر وضعیت ابنیه شهر در این دوره است. دور های که بیش از ی کسوم قرن طول کشید. نتایج حاصل از مطالعات نشان میدهد، در طی هفت سال آغاز حکومت او، وجود و عملکردش، با توجه به شرایط زمان، قابل قبول و موثربود. اما، از حدود 1298 ق تا پایان حکومت او در دوره ناصری، آثار سوء مدیریت و حاکمیتش بر روند زندگی مردم روستایی و شهری غیر قابل جبران بوده است.

اندیشه واقعی «مدل مجازی» باستان شناختی و ورود آن به حیطه مطالعات این رشته، با رواج روزافزون رایانه و استفاده گسترده از آن آغاز شده است. واقع گرایی «مدل مجازی» در ارتباط و وابستگی مستقیم با کیفیت و کمیت های موجود داده های باستا نشناختی است. تجسم واقعیت یا واقعیت مجازی نه تنها چهارچوبی روش شناختی برای به کار گیری تکنیکهای گوناگون تجسمی دارد، بلکه به دنبال آن، تلاش وسیعی نیز برای یافتن معانی صحیح و چگونگی ایجاد رابطه بین سیستم های واقعی و مجازی صورت می پذیرد. نتیجه نهایی این رابطه تنها تولید یک تصویر انفعالی از واقعیت نیست، بلکه ایجاد مدل مجازی فعالی است، و به صورت واقعی باستان شناسان را در انجام تحقیقات، بازسازی، و تحلیلهای باستان شناختی یاری میکند. رویکرد بازسازی مجازی ترسیم کمیت انتزاعی هر داده باستا نشناختی است، به صورت نمایش گرافیکی(نمایش هندسی فضایی) و یا نمایش عددی کلان از اندیشه های علمی و نتایج حاصله از آن، که درک پیچیدگ ی های آن را آسانترمیکند. نکته مهم این است که بازسازی مجازی تکنیک ساده نمایشی نیست،تشریحی است و این توانایی از ترکیب روش تجسمی با ابزاربلکه ابزاری کاملا مدیریت و هدایت داده های باستانشناختی حاصل میشود. داده های عملیاتی این تحقیق از کاو شهای باستا نشناسی کیی از مهم ترین آثار دوره ساسانی (نیایشگاه بندیان) از درگز خراسان رضوی به دست آمده است، که به طور مکررانتشار می یابد.

این مقاله در پی آن است که، به میزان تغییر جایگاه انسان درنظریه های معماری، که به ویژه در قرن نوزدهم و بیستم مطرح شده اند، بپردازد.از آنجاییکه، فضا در نظریه های معماری با تعبیرهای مختلف و گسترده ای همراه است، در این مقاله به تجزیه و تحلیل اندیشه های مهم ترین نمایندگان و متفکران در طی دو قرن ذکر شده پرداخته خواهد شد. بنا بر این در چهار بخش اصلی، نخست به تعریف فضای معماری از نقطه نظر معنای واژه و سابقه موضوعی آن اشاره خواهد شد؛ سپس مفهوم فضا با استناد به دیدگاه های فلسفی قرن نوزدهم آلمان و تاثیرپذیری از دو جریان اصلی، نظریه گاتفرید زمپر و فلسفه کانت تحلیل میشود. در ادامه، تغییر مفهوم فضای معماری در اوایل قرن بیستم و در آخر، مفهوم فضا متاثر از روا نشناسی ادراک تحلیل خواهد شد. نتایج این مقاله گویای این است که مفهوم فضادر قرن نوزدهم، از محصورسازی مطلق به پیوستگی درون و بیرون و پس از آن با تاثیرپذیری از نظریه همدلی، به آگاهی یافتن از پیکرو در قرن بیستم به آگاهی از رابطه میان انسان و محیط تغییر یافته و سرانجام به مفهوم مکان وابسته شده است. در این سیر، انسان نیز به تدریج درنظریه های مرتبط به فضا حضور یافته است، اما همچنان نسبت به بسیاری از ابعاد وجودی انسان، به ویژه تاثیرگذاری آن بر معماری، بهای کمی داده شده است.