پژوهشنامه ادب غنایی
پیاپی 19 (پاییز و زمستان 1391)

در مباحث بیانی«تشبیه» به عنوان اولین عامل تصویر آفرین مورد توجه قرار گرفته است. شاید بتوان آن را ابتدایی ترین و ساده ترین نوع صور خیال شمرد،زیرا فهم آن برای ذهن از دیگر صور خیال راحت تر انجام می گیرد.
تشبیه به عنوان پایه و جان مایه اصلی برخی دیگر از صور خیال شناخته می شود که قطعا فهم آن ها مستلزم فهم و دریافت تشبیه می باشد.
پژوهش حاضر به منظور بررسی و شناخت «تشبیه»،ارکان و فروع آن به عنوان یکی از صور خیال پایه و مطرح در علم بیان،بر اساس تقسیمات تشبیه در حوزه علم بیان سنتی و دیدگاه های دانشمندان این علم صورت گرفته است.
از آنجایی که مخاطبان، با شعر معاصر به لحاظ زبانی و زمانی انس بیشتری دارند،«مجموعه شعر سفرنامه گردباد» از شاعر معاصر،زنده یاد سید حسن حسینی اتخاب گردید و به روش تحلیلی- توصیفی همراه با ذکر مثال، جدول و نمودار آماری، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. نتیجه تحقیق نشان می دهد، در 267مورد تشبیه موجود در این مجموعه، حسینی به زیبایی از تشبیه در بیان هنری خود سود برده،تصاویری ساده،عینی،ملموس و قابل درک آفریده است.

مولوی پرآوازه ترین شاعری است که لطیف ترین و با شکوه ترین معانی زندگی را در قالب مثنوی به جهانیان عرضه کرده است. مثنوی را به عنوان گنجینه ای از تصاویر بی پایان و مولوی را با قدرت تصویرگری بی مانند، می شناسیم. مولوی از ساده ترین جلوه های زندگی و مظاهر بی مانند عالم طبیعت از جمله کوه، نفیس ترین و ناشنیده ترین درس ها را به ما می آموزد و به دنیای کهنه و غم زده درون ما، جامه ای از طراوت و تازگی می بخشد.
با توجه به اهمیتی که کوه در تصویرگری هایی شاعرانه و بیان عواطف و احساسات مولانا دارد که این خود حاکی از بازتاب افکار متعالی و روح بزرگ اوست، در این مقاله کوشیده ایم تا نقش کوه و معانی نمادین آن را در بیان عواطف عاشقانه و عارفانه مولانا تحلیل کنیم و از این رهگذر با خلاقیت شاعرانه و شیوه بیان عواطف و احساسات او در بیان مضامین والای عرفانی آشنا شویم.
این تحقیق به روش توصیفی و شیوه تحلیل محتوا انجام شده است. نتایج تحقیق، نشان دهنده تعلق خاطر و توجه روح بزرگ مولانا به مظاهر بخشندگی، عظمت و بزرگی و پایداری است. کوه علاوه بر هیبت و صلابتی که دارد، الهام بخش یک درس اخلاقی نیز هست و آن درس هم صدایی در عین راز داری و پناه دهندگی است که مولانا به آن توجه خاصی داشته است. مولانا برای بیان اندیشه های عرفانی و نمادین خود از عظمت کوه بهره می گیرد و اندیشه های والای عارفانه- عاشقانه خود را در بحث های عرفانی همچون: تجلی، سماع، عشق، فنا و بقا و...با استفاده از نماد کوه بیان می دارد و سلوک و حرکت خود را در راه حق، در زبان تصویری خود به نمایش می گذارد. مولانا کوه را تجلی گاه حق، محل توجه خدا به بنده، محل رسیدن به کمال روحانی می داند و آن را نماد حق، جسم ولی، اقلیم دل، عقل و... بر می شمارد. غرض مولانا از واژه کوه تنها لفظ آن نیست بلکه تمام مواردی است که به نوعی با انسان و تحول او به انسان کامل سروکار دارد.

نیما دراوان جوانی وآغازشاعری تحت تاثیرمکتب ادبی رومانتیسم فرانسه بوده و افسانه ی وی پیشاهنگ رمانتیسم در زبان فارسی است.
چند صدایی بودن منظومه«افسانه»، هویت مرموز و ناشناخته آن، عشق رمانتیک، بدوی پسندی، ابهام هنری، طبیعت گرایی و انعکاس احساسات انسانی درآن، عشق رمانتیک واظهار ملال و خستگی از آن، فرم ومحتوای تازه، پناه بردن به خاطرات گذشته و احساسات اندوه بار، داشتن ساختار ارگانیک، برخورداری ازبافت و شکل بلند آن هم چون منظومه های بلند رمانتیسم اروپایی مهم ترین عناصررمانتیک این شعر محسوب می شود.
«افسانه» رامی توان ازعالی ترین نمونه شعررومانتیک درادبیات معاصرفارسی محسوب کرد.این اثراز حیث فرم و محتوا همسانی بسیاری با مکتب ادبی رومانتیک فرانسه دارد. مقاله ی حاضر به منظوربررسی نشانه های مکتب رومانتیک هوگو، موسه و لامارتین درافسانه نیما باروش کتابخانه ای نوشته شده است. نگارنده پس ازاستخراج تمامی همسانی افسانه با آثار این سه تن از سردمداران مکتب رومانتیک، با استفاده ازروش تحلیل محتوا وفرم به طبقه بندی، توصیف وبیان مطالب پرداخته است.

شاعران متافیزیک معتقد بودند که شاعر باید مترجم رازها و اسرار ملکوتی باشد و تجلیات طبیعت و قوانین حاکم بر علوم طبیعی را در آثار خود بیان کند. آنچه که ذوق ایجاد می کند اگر با فلسفه، اعتقادات مذهبی و عقل ممدوح درنیامیزد، شایستگی آن را نخواهد داشت که عنوان «شعر» به خود بگیرد.
مقدمه ی مقاله ضمن بحث در پیدایش واژه متافیزیک، به زندگی سه تن از شاعران برجسته ی این مکتب می پردازد. پیشرو این مکتب «جان دان» نام دارد که دیگر شاعران به پیروی از او و یا در پاسخ به او شعر سروده اند: جرج هربرت به تاسی از جان دان؛ و هنری وان به تاسی از هربرت شعر سروده است.
بخش دوم مقاله بستر فرهنگی و اجتماعی اشعار تغزلی متافیزیک را بررسی می کند و به بحث هایی مانند رنسانس، تغییرات سیاسی و مذهبی، و رشد مذهب پروتستان اشاره دارد.
بخش سوم به تاثیر ادبیات کلاسیک در شعر متافیزیک و به دنبال آن به قالب های جدید مطرح شده مثل غزل، مرثیه و اشعار کوتاهی که مانند جملات قصار هستند، اشاره دارد.
بخش پایانی، ویژگی های شعر متافیزیک از قبیل داشتن خطوط محکم، پر محتوا بودن ابیات، و وجود استعاره های پیچیده و دور از ذهن را بحث و بررسی می کند. در ضمن نشان می دهد که چگونه افکار مذهبی به این اشعار وارد شده اند و چگونه شاعران دوره، ویژگی ها و برجستگی مکتب خود را بیان کرده اند. این تحقیق به شیوه کتابخانه ای تهیه شده و مربوط به زمانی است که نگارنده برای گذراندن فرصت مطالعاتی خود در دانشگاه آکسفورد بسر میبرد.

تجزیه و تحلیل اجزاء و عناصر سازنده متن یک داستان، زمینه شناخت بیشتر آن را فراهم می آورد و نقاط قوت و ضعف آن را باز می نمایاند. در پژوهش حاضر طرح داستان «یوسف و زلیخا» جامی به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده آن، از دیدگاه چند تن از ساختارگرایان بررسی و تحلیل شده است. در این داستان، ابتدا وضعیت متعادل برقرار است؛ یوسف به دنیا می آید و زلیخا در خواب بر او دل می بندد. سپس حادثه رخ می دهد؛ یوسف خواب می بیند و این روند تغییر می کند و وضعیت نامتعادل شکل می گیرد. بعد از رسیدن قهرمان به هدفش، (پیامبری) وضعیت متعادل سامان یافته ای شکل می گیرد. هدف از انتخاب این موضوع، انطباق این نظریات بر این نوع ادبی (داستان غنایی) است.

در ادبیات انگلیسی و فارسی وصف طبیعت از جایگاه والایی برخوردار است. در این مقاله، تلاش بر این است تا نشان داده شود که نگاه وردزورث به طبیعت، انفسی است در حالی که نگاه منوچهری به طبیعت، آفاقی است. ویلیام وردزورث طبیعت را مامنی قرار می دهد برای مفاهیم اخلاقی، عرفانی، شخصی و معنوی. وی عناصر ساده زیست طبیعت از جمله کشاورزان ساده زیست، مردم عامه و روستایی را به صحنه ی ادبیات می آورد که تا زمان او از قلمرو ادبیات حذف شده بودند. حال آنکه منوچهری شاعر دم است و به دنبال تجربه ی حسی است. وی همانند عکاسی است که به ضبط وقایع می پردازد و در عکسبرداری از طبیعت، هیچ تصرفی نمی نماید. منوچهری در پس عناصر و تصاویر طبیعت، چیزی را جز تجربه حسی شاعرانه جستجو نمی کند. برای وی قطرات باران، گل‍ های بهاری، شبنم، بادنوروزی، زیبایند مادامی که شاعر سرخوش و سرمست است. این تحقیق با تکیه و استناد به روش توصیفی -تحلیلی مکتب امریکایی ادبیات تطبیقی انجام می شود، که قایل به بررسی های موازنه ای و مقایسه ای است و تمرکز در این مقاله بر مقایسه نگاه این دو شاعر به عناصر طبیعت است تا از این منظر به عمق نگاه آنان پی برده و تفاوت و تشابهات آنان را بدست دهیم.

منوچهر آتشی از شاعرانی است که دوران کودکی، طبیعت زنده جنوب و صداقت رفتاری آن دیار هرگز از ذهن و زبان او محو نمیشود. گذشته سرایی شاعر علاوه بر تاریخچه حضور او در دنیا به گذشته های بسیار دور و باستانی و اسطورهای نیز باز میگردد. واژه ها، مکانها، حوادث و اتفاقات، اشخاص، روستا و... همیار شاعر در پردازش به این گذشته است. درد و حسرت از دست رفتن نیکی ها و مردانگی های آدمی در برابر همه بدی ها خمیرمایه این گذشته سرایی است. ازآنجاکه شعرشاعران به نوعی سرگذشت پنهان جامعه است باواکاوی حسرت سروده های آنهامی توان تاریخچه پنهان جامعه هم دوره شاعر را بازشناخت. بازشناسی خصلت های مردم جنوب، مبارزه آنها علیه استعمار، افتخارات وزندگی پرشکوه آنها، جدال سنت و تمدن، تقابل طبیعی زیستی با صنعت و مدرنیته و آرمانهای نهفته در مدینه فاضله از هدف های این بررسی است که در خلال اشعار آتشی نمود یافته است. به ضرورت همین مسآله باواکاوی اشعارآتشی، آنچه که در این راستا و در پیوند با این هدف بوده استخراج شده و نمونه های برجسته آن ارایه شده است.

در میان داستان های خمسه نظامی، ماجرای عشق خسرو پرویز، پادشاه ساسانی به شیرین برادر زاده بانوی ارمن، به سبب رنگ ملی و برخورداری اززمینه های افسانه ای وغنایی از زیبایی و اهمیت خاصی برخوردار است.امیرخسرو دهلوی دومین منظومه خمسه خویش را به این داستان اختصاص داده است.او با آنکه سوژه و سیر اصلی داستان را مطابق داستان نظامی سروده است اما تغییراتی نیز در جریان داستان ایجاد کرده است.ضرورت و اهمیت این پژوهش از آن جهت است که برتری و توانایی های زبانی،انتخاب واژگان وصور خیال نظامی در خمسه سبب شده است تا دیگر جنبه های داستانی،افسانه ای وتاریخی نادیده گرفته شود.لذا در پژوهش حاضربا شیوه توصیفی- تحلیلی و مقایسه ای و روش نقدتاریخی زمینه های تاریخی داستان غنایی خسرو و شیرین بر اساس قدیم ترین منابع معتبرموردبررسی و مقایسه قرارگرفت تا درنهایت این نتیجه به دست آمدکه:امیرخسرو،بیش ازنظامی،به الگوی تاریخی پایبندبوده است. او هرچند به اعتراف خود هرگزنتوانست به پای نظامی برسد،اماتوانسته است،باروی آوردن به الگوی تاریخی و تغییراتی جزئی اما هنرمندانه دربخش های افسانه ای و تاریخی، ازبین دیگرنظیره پردازان این اثرغنایی بزرگ تاحدی نوآورباشد.