نشریه جاویدان خرد
سال هشتم شماره 1 (پیاپی 18، بهار 1390)

در میان عارفان و حکیمانی که در ذیل عنوان «مکتب شیراز» قرار داده شده اند، معنای زیبایی از موضوع های اصلی است. آنان زیبایی را نه به مفهوم مدرنش که با نام “aesthetics” شناخته می شود بلکه به معنایی خاص که در عرفان و حکمت اسلامی از آن سخن گفته شده است، می شناسند. با توجه به این مقدمه، «هنر» هم که درواقع امروزه مراد از آن «هنرهای زیبا» (fine arts) است، با در نظر گرفتن تغییر اساسی که در معنای زیبایی در دوره مدرن رخ داده، مفهوم دیگری نزد حکمای شیراز داشته است. در این مقاله، حکمت زیبایی و هنر در مکتب شیراز با تکیه بر آرای یک عارف روزبهان بقلی شیرازی (522 606) در موضوع زیبایی و یک حکیم برجستهٴ شیرازی قطب الدین شیرازی (634720) در موضوع هنر از این حوزه و براساس کتاب کلیدی هر یک عبهرالعاشقین و دره التاج شرح داده خواهد شد

در گفتار و کردار هایدگر کم نیستند تصریحات، اشارات و اماراتی که نظرورزی او با شرق آسیا را باز می گویند، که البته پرسابقه نیز بوده است. اهل نظر به این جانب از فلسفهٴ هایدگری توجه بسیار کرده اند و از این رو، منابع و مراجع آن در زبان های اروپایی نیز نسبتا غنی است. اما، آنچه در این مباحث نادیده می ماند، اهمیت نگاه هایدگر به شرق برای بسط و تداوم راه فکری خودش است. نوشتهٴ حاضر برای اینکه راهی به این مسئلهٴ بگشاید، رابطهٴ فکری یا گفت وگوی او با رودلف اتو، فیلسوف مشهور دین را بررسی می کند، که از نکات مهم دربارهٴ آن ورود وی است به مسئلهٴٴ شرق و غرب. اتو عرفان را مبنای خویشاوندی شرق و غرب می داند.
محور اصلی گفت وگوی فکری هایدگر با اتو، اصطلاح اتویی «غیر مطلق» یا «غیر بالکل» (das ganz Andere) است. این معنا را هایدگر برای برقراری این همانی میان وجود و عدم استفاده می-کند، که از مباحث بسیار مفصل فلسفهٴ اویند: به اعتبار آنکه دربارهٴ وجود همانند همهٴ موجودات نمی توان گفت «وجود موجود است» یا «وجود وجود دار» یا «وجود هست»، پس غیر از همهٴ آن ها است. این غیریت وجود نسبت به موجود درعین حال به طور مطلق و علی الاطلاق هم هست، تا به آن حد که باید از آن به عدم تعبیر کرد. پس، دربارهٴ وجود به اعتبار آنکه نسبت به همهٴ موجودات، غیریت علی الاطلاق دارد، چیزی نمی توان گفت، مگر آنکه عدم است.
اما،، وجود و عدم به خصوص درنزد هایدگر متاخر، دو مفهوم نظری صرف نیستند، بلکه مبنای فهم او از شرق و غرب نیز هستند. هایدگر غرب یا تاریخ تفکر غربی را تاسیس یافته بر وجود می داند و اصل تفکر شرق آسیا را به معنای عدم برمی گرداند. سپس برمبنای این همانی وجود و عدم، هایدگر قائل به خویشاوندی میان شرق و غرب می شود. ولی هم این همانی دو مفهوم وجود و عدم و هم برگرداندن شرق و غرب به این دو معنا نخست در فلسفهٴ دین رودلف اتو طرح شده است.
اینکه چرا هایدگر نامی از اتو نمی آورد برای پرهیز از سوء-تفاهمات زیادی است که همواره پیرامون فلسفهٴ خودش وجود داشته است.

هنرمندان به مثابهٴ حامل(پیام) دین، در مرتبهٴ دوم مدینهٴ فاضله، پس از حاکمان نبوی جای دارند. رابطهٴ میان دین و هنر بر اساس کارکردی که فارابی برای قوای خیالی در هر دو امر دین و هنر قائل است، تبیین پذیر است. دربارهٴ دین، فرشتهٴ وحی تمامی معقولات را به قوای نطقی و سپس به قوای خیالی پیامبر انتقال می دهد و پیامبر مرتبهٴ محسوس و شکل تجسمی حقایق معقول را به خیال مردم منتقل می کند. دربارهٴ هنر، هنرمند مدینهٴ فاضله نیز با عنصر خیال سرکار دارد و همان حقایق عقلی و سعادت معقول نبوی را تجسمی کرده، به واسطهٴ صور حسی و خیالی در اذهان مردم انتشار می دهد.

دربارهٴ چگونگی ادراک بصری از دیرباز نظرهای مختلفی وجود داشته است. سهروردی نظریهٴ علم اشراقی و حضوری به واقعیت های بیرونی را مطرح کرده است. اما، ملاصدرا به دلایلی آن را نادرست می داند. مهم ترین دلیل او می تواند این باشد که جسم و جسمانی مانع ادراکند. چرا که ماده، مبهم و جسم آمیخته به عدم است. هر جزء مفروض آن از اجزای دیگر و دیگر اشیا غایب است و بنابراین، در جسم که حقیقتی افتراقی و قوهٴ عدم و زوال آن در وجودش نهفته است و وجود هر فردی از آن عین عدم فرد دیگر است، حضور معنی ندارد؛ در حالی که علم عبارت از حضور و شهود است. اما، با توجه به مبانی فکری و دیگر اقوال او مانند اینکه هر وجودی و ازجمله جسم، به اندازهٴ بهرهٴ خود از هستی، از شهود و حضور برخوردار است؛ این نگرش صدرایی را با چالش مواجه می-کند. هم چنین، اگر موجودات جسمانی را به دلیل نقصان ها، آمیختگی به عدم و پراکندگی، شایستهٴ معلوم واقع شدن ندانیم، پس نفس با قدرت خلاقیت خود چه چیزی را درک می کند و صورت ذهنی ساخته و پرداختهٴ آن چه واقعیتی را می نمایاند؟ در این مقاله کوشش بر این بوده است تا رویکرد ملاصدرا به نظریهٴ سهروردی نقد و بررسی شود.

ابن سینا (370 428) در این خطبهٴ کوتاه، فشردهٴ دیدگاه فلسفی خود را در باب ذات اقدس خدای متعال، امکان ناپذیری اطلاق مقولات بر او، صفات او، ارکان نظام هستی، ترتیب موجودات، حکمت خلقت، جایگاه انسان و فیض و هدایت الهی بیان کرده است.