مجله مطالعات داستانی
سال یکم شماره 1 (پیاپی -1، تابستان 1389)

در بیشتر پژوهش هایی که تا امروز درباره «آیین های ایرانی» در ادب حماسی منتشر شده، شواهد عموما محدود به شاهنامه بوده و در این حدود نیز آداب و رسوم نادر و درخور بحث از توجه و بررسی به دور مانده است. در مقاله حاضر با مطالعه در ادب حماسی ایران به معنای کامل و دقیق این اصطلاح، چند نمونه از رسوم، ویژگی ها و بن مایه های کمتر شناخته شده پهلوانی استخراج و تحلیل شده است. مطابق این چند آیین و مضمون داستانی، پهلوان بنا بر ویژگی ابر انسانی خویش خورد و نوشی بسیار دارد (بسیار خواری پهلوان) و برای نمایاندن کمال دلیری و توان خود نامش را بر رزم افزارش می نویسد (نوشته بودن نام پهلوان بر رزم افزار) شهریار یا یل روایت حماسی به منظور دور ماندن از هرگونه گزند و چشم زخم، گوهر به بازو می بندد (گوهر به بازو بستن) و یا از تاج و کلاهخود خویش پر می آویزد (پر کلاهخود و تاج) او هنگامی که در پی کین خواهی سخت و بی پروایانه است، خون هماورد کشته شده اش را می نوشد (خوردن خون دشمن) و یا او را به دم اسب می بندد و بر زمین می کشد (بستن به دم اسب برای مجازات). در این مقاله نویسنده ضمن توجه به پیشینه این کار به بررسی و تحلیل آیین ها و رسوم پهلوانی می پردازد.

زبان با مولفه های گوناگونی چون، دین، مذهب، جنسیت، سن، شغل، محیط جغرافیایی، شرایط اجتماعی و تحصیلات گویندگان در پیوند است و ارتباط این عوامل غیرزبانی با زبان، در ایجاد تیپ های شخصیتی موثر است.
هدف پژوهش حاضر بررسی کارکرد زبان در تیپ های شخصیتی داستان «فارسی شکر است»، از مجموعه «یکی بود یکی نبود» سیدمحمد علی جمال زاده است. در این راستا ابتدا ویژگی های خلقی و خلقی هر یک از تیپ ها مشخص گردیده است؛ سپس با توجه به هدف اصلی مولف اثر، رابطه کارکرد زبانی با تیپ های مورد نظر بررسی و میزان استفاده شخصیت ها از واژه ها و اصطلاحات متناسب با طبقه اجتماعی، تحصیلات شغل، دین و مذهب و موارد این چنین، مشخص شده است. پژوهش به شیوه توصیفی است و داده ها با استفاده از روش تحلیل محتوا به صورت کتابخانه ای بررسی شده است. نتیجه نشان می دهد که با این پژوهش می توان به درک بهتری از داستان یادشده و به تبع آن به درک بهتری از داستان های جمال زاده دست یافت.

یکی از موضوعات اساسی و مهم در ادبیات داستانی معاصر، رابطه و پیوندی است که بین اسطوره و انعکاس آن در رمان وجود دارد. اهمیت این مقوله زمانی آشکارتر می گردد که توجه داشته باشیم، گرایش به اسطوره ها در مقاطع زمانی گوناگون، دلایل خاص خود را داشته و به آن دلایل؛ با شدت و ضعف همراه بوده است. در گرایش به نگارش رمان های اسطوره ای همانند رمان های تاریخی باید به دلایلی مانند ضرورت زمانه، تمایل نوستالژیک و... توجه داشت؛ اما اینکه نویسندگان با چه جریان های فکری یا سبکی و با چه ماهیت و انگیزه هایی به بازتاب روایت های اسطوره ای در رمان های خود پرداخته اند، مقوله ای است که توجه به آن می تواند رهگشای تحلیل بسیاری از آثار و یا جریان های رمان نویسی معاصر همچنین بازگویی فضای فرهنگی و اجتماعی برهه های مختلف باشد. بنابراین تمایل به بازتاب گسترده و دیگرگونه از روایت های اسطوره ای در رمان های دوره یادشده ما را بر آن می دارد که در شناخت ریشه های چنین پردازش داستانی که بی شک محصول تفاوت در نگرش انسان عصر ما و خوانش متمایز او با دوره های گذشته است، کوتاهی نکنیم.

در اساطیر ایرانی اهریمن و ضحاک از جهات گوناگون با هم قابل مقایسه هستند. مهمترین جنبه ای که این دو را بیشتر به یکدیگر شبیه می کند، کالبد «مار» است. مار اولین و مهمترین کالبد اهریمن و ضحاک است. به علاوه، «گرگ» نیز در وجود و نام ضحاک تبلور یافته است. نام ضحاک (aži.dahāka) به دلایل متعدد «مار گرگ» یا «مار گرگسان» معنی می دهد. Dahāka به معنی «گرگ» و از ریشه هندواروپایی dhau به معنی «خفه کردن» است. کسانی که خود را dāha یا dāsa می نامیدند، جوانانی جنگجو بودند و با این تسمیه تلاش داشتند تا به هنگام رزم خوی و خصلت «گرگ» اسطوره ای را در خود تقویت کنند. در اساطیر ایرانی اژی دهاک، ماری اژدهافش، سه سر، سه پوزه و شش چشم است. چنین اژدهایی نزد سایر ملل نیز دیده می شود. اسلاوها، روس ها، ژرمن ها و اقوام بین النهرین با چنین موجود دهشت باری آشنایی داشتند. در طی تاریخ تطور، این اژدهای مارفش بدل به شاهی ماردوش گشت. اگرچه ماردوشی در ایران نماد ستم و خونریزی است، در بین النهرین خدایگان و الهگان و شاهان را گاه به صورت ماردوش به تصویر می کشیدند. اژدها در اساطیر بسیاری از اقوام رباینده دوشیزگان و دشمن آب و گاو است. قهرمان اژدهاکش نیز پرورده یا پرورنده گاو، نجاتبخش دوشیزگان است و در لحظه کشتن، اژدها نمادی از گاو حاضر است.

ولادیمیر پراپ، فولکلورشناس روسی، در نظامی ابداعی به بررسی ریخت شناسانه قصه های پریان روسی پرداخت. پراپ رده بندی را از محتوا و مضمون قصه به مشخصات صوری و ساختمانی آن منتقل می کرد و این مشخصه ها را مورد پژوهش قرار می داد، بنا به تعریف وی ریخت شناسی، توصیف قصه ها بر پایه اجزای سازنده آنها و همبستگی و ارتباط این سازه ها با یکدیگر و یا کل قصه است.
این نوشتار، تحلیل حکایاتی از «کوش نامه» با به کارگیری روش ریخت شناسی پراپ است. کاربرد این روش، آزمونی برای نظریه ریخت شناسی در نوع ادبی «اسطوره» به شمار می رود. بسیاری از اجزاء و کنش های بررسی شده در روایات «کوش نامه» با روایت شناسی پراپ یکسان است. همچنین با بررسی تطبیقی ساختار حکایات، هم گونی هایی در زیر ظاهر آشفته و گوناگون آن نمایان می شود.

آرایه های ادبی و عناصر زیباشناختی زیورهایی هستند که سخن را بدان می آرایند؛ در واقع آنها ارکانی هستند که زبان عادی را به زبان هنری نزدیک تر می سازند. رمان یکی از انواع ادبی است که در آن فضا برای خلق و حرکت خلاقیت های هنری باز و وسیع است و نویسنده این فرصت را می یابد تا هنر خویش را با حوصله و تفصیل بیشتری در داستان به نمایش بگذارد؛ در واقع در رمان فضا به صورتی وسیع تر برای خلق آرایه های ادبی و عناصر زیباشناختی در یک ارتباط منسجم با موضوع اصلی فراهم می شود. در این مقاله نویسنده بر آن است با توجه به این که رمان به دلیل نوظهور بودنش در ادبیات کشور کمتر از این منظر موردتوجه قرار گرفته است؛ با معرفی و بررسی آرایه های ادبی دو رمان رئالیستی سال های ابری و شوهر آهو خانم ضمن ارزیابی و شناخت عناصر زیباشناختی و آرایه های ادبی این دو اثر بتوان به نحو شایسته تری این بعد هنری رمان را مورد توجه قرار داد.

یکی از داستان های موفق و تاثیرگذار در حوزه ادبیات داستانی پس از انقلاب اسلامی دفاع مقدس که به دلایل مختلف، اقبال همگان را در پی داشته؛ رمان بیوتن اثر رضا امیرخانی است. این رمان که در یک سال هشت بار تجدید چاپ شد؛ با توجه به مسائل ساختاری، زبانی و سبکی از یک سو و رویکرد اجتماعی انتقادی به جنگ و آسیب های روانی و زیستی آن از سویی دیگر، هم توجه جامعه علمی و دانشگاهی را موجب شده و هم تامل منتقدان رمان جنگ و جریان شناسی ادبیات داستانی دفاع مقدس را در پی داشته است. در این مقاله، نویسنده ضمن بررسی شخصیت های این رمان و کیفیت شخصیت پردازی آن از نظرگاه های مختلف؛ دلایل و عوامل برجستگی و شهرت رمان را بررسی کرده است. بررسی رمان نشان می دهد که شخصیت های آن دارای دو ویژگی انسان شرقی و غربی به صورت توامان هستند و گفتمان برتر و حاکم بر آنها انسان نیمه سنتی نیمه مدرن است. با این حال اگرچه این شخصیت ها را می توان با دیدگاه مدرن یا پسامدرن بودن بررسی کرد، دیدگاه واقع گرایانه و متاثر از جنگ در این رمان؛ هژمونی بیشتری دارد.