نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 14 (بهار 1392)

طب سنتی ایران یک مکتب علمی با مبانی فکری آزموده شده است که از فلسفه و اصطلاحات خاص خود برای تشخیص و درمان بیماری ها استفاده می کند. یکی از این موارد، واژه «مسام» است (به معنی سوراخ یا منفذ) که مستقیما یا با واسطه، موجب ظهور بعضی علایم و بیماری ها می شود و نقش اصلی را در درمان بسیاری از بیماری ها ایفا می کند. در این مطالعه با جستجو در مقالات و کتب مرجع طب سنتی، عبارات مرتبط با موضوع مسام، گردآوری و بررسی شده اند. «مسام» به منافذ طبیعی بسیار کوچکی گفته می شود که بر سطح پوست و دیگر اعضای بدن از جمله پلک، جفت، رحم، غشای سینوویال، عضله و عروق ریه وجود دارند. این منافذ امکان ورود، خروج و تبادل مواد مختلف و داروها را ممکن می سازند؛ همچنین جهت تشخیص و درمان برخی بیماری ها از قابلیت تغییر در مسام استفاده می شود. حکمای طب ایرانی بدون استفاده از امکانات پیشرفته امروزی و تنها با مشاهده برخی آثار، به وجود عواملی غیرمحسوس جهت تبادل مواد پی برده بودند که به همه این عوامل واژه «مسام» داده بودند و با آن ها به تشخیص و درمان بسیاری از بیماری ها می پرداختند.

تهوع و استفراغ بارداری یکی از شایع ترین عوارض بارداری است به طوری که بیش از نیمی از زنان باردار را مبتلا می کند.
در طب نوین مهم ترین علت تهوع و استفراغ بارداری تغییرات هورمونی در طول بارداری و فشار به معده ناشی از بزرگی رحم می باشد.به طور کلی در طب نوین درمان ها شامل درمان های غیردارویی (ازجمله رژیم های غذایی) و درمان های دارویی مانند پیریدوکسین و کورتیکوستروئیدها می باشند.
از آن جاکه علت این عارضه در طب نوین کاملا شناخته شده نیست درمان آن مشکل و تاثیر آن بر روی سلامتی جنین نامشخص است.
طب سنتی ایران که یک مکتب طبی کل نگر است، دیدگاه های ویژه ای در تشخیص و درمان بیماری ها داشته و در این میان، بیماری های زنان و زایمان همواره مورد توجه حکما بوده است و در بسیاری موارد روش های درمانی متعدد و کم خطری برای هر بیماری مطرح شده است.
مطالعه حاضر مطالعه ای مروری است که در آن مطالب مربوط به تهوع واستفراغ بارداری از کتب معتبر طب سنتی مورد بررسی قرار گرفته است و پس از تجزیه و تحلیل، جمع بندی و دسته بندی صورت پذیرفت.
در این تحقیق در ابتدا به تعریف «قی» و «غثیان»از دیدگاه طب سنتی پرداخته شده و سپس اسباب و علل و درمان های تهوع و استفراغ بارداری از دید حکمامطرح شده است.
به طور کلی دلایل عمده بیان شده در رابطه با تهوع و استفراغ بارداری از دیدگاه طب سنتی ایران شامل:افزایش مواد زاید در بدن به دلیل قطع خون قاعدگی در طی بارداری و ریختن این مواد به معده (به دلیل مشارکت بین معده و رحم) و نیاز کم جنین به دم طمثی (خون قاعدگی) در سه ماهه اول بارداری می باشد.
درمان های ذکر شده در این رابطه به طور کلی شامل کاهش تولید فضول و مواد اضافی دربدن، اخراج مواد زاید از معده،تقویت معده واستفاده از مسکنات قی و غثیان می باشد.
با توجه به این که درمان های طب سنتی مبتنی بر اصول پیش گیری و اصلاح تغذیه و تصحیح سبک زندگی می باشد و روش های درمانی آن موثر و کم عارضه بوده به نظر می رسد طب سنتی بتواند پاسخگوی مناسبی برای درمان و کاهش عوارض بارداری باشد. این تحقیق بر آن است که مروری بر دیدگاه طب سنتی در علل و اسباب به وجودآورنده این بیماری و درمان های آن داشته و بتواند راهگشایی برای زنان باردار در رابطه با تهوع و استفراغ آن ها باشد.

ماساژ درمانی از جمله روش های پیشگیری و درمانی مطرح در پزشکی ایرانی است که از سوی پزشکان ایرانی از جمله «قطب الدین شیرازی» دانشمند و طبیب ایرانی قرن هفتم هجری مورد مداقه قرار گرفته است.
ماساژ درمانی از منظر پزشکی ایرانی روشی برگزیده برای مقابله با اختلالات خاص، شامل اجتماع موضعی مواد در بدن، پروش موضعی اندام، تحلیل مواد ریحی، دفع غلبه سردی، تغییر جریان گردش مواد در بدن، ممانعت از تحلیل رطوبت های ضروری و معتدل کننده نرمی یا سفتی بدن است.
در طب ایرانی با توجه به کاربردهای مختلف ماساژ اعم از افزایش گرمی موضعی، تحلیل مواد یا ممانعت از دفع بیش از حد رطوبات بدنی سبک های مختلف پرفشار، ضعیف، طولانی مدت، کوتاه مدت، خشن، نرم و معتدل ماساژ تعریف شده است.
در واقع کمیت و کیفیت ماساژ در طب ایرانی متناسب با تفاوت های بدنی، سنی و شرایط محیطی افراد انتخاب می شود و بر این اساس است که مدت، قوت و خشونت ماساژ و نیاز به روغن مالی یا نوع روغن تعیین می شود.
پزشکان ایرانی توجه ویژه ای به ماساژ ورزشی داشته و ماساژ های خاصی را قبل و بعد از ورزش توصیه کرده اند. حکمای ایرانی مالش کف پا را به عنوان یک امر بهداشتی- درمانی در سطح جامعه خود ترویج می کردند. به نظر می رسد برای احیای دوباره ی «دلک» و «غمز» در جامعه ی امروز، بازیابی نظرات دانشمندان ایرانی و مرور علمی میراث به یادگار مانده از گذشتگان این سرزمین کمک کننده باشد.

امروزه «رایحه درمانی» به عنوان یک روش گیاه درمانی، یکی از شاخه های طب آلترناتیو و مکمل محسوب می شود. مطالعه تاریخ پزشکی نشان می دهد که تمدن های قدیمی توجه زیادی به گیاهان معطر داشته و آن ها را به طور گسترده ای در جنبه های گوناگون زندگی، از مراسم مذهبی و مومیایی کردن مردگان گرفته تا اهداف آرایشی و درمانی به کار می بردند.
بر اساس متون قدیمی طب سنتی ایران، ترکیبات معطر هم برای پیش گیری و هم درمان کاربرد فراوانی داشته است. اطبا و حکمای بزرگ طب سنتی چون «رازی، ابن سینا، علی بن ربن طبری» و دیگران؛ برای بیماری های مختلف برنامه های درمانی ویژه ای طراحی و اجرا می کردند که در آن داروهای معطر بوییدنی در کنار سایر انواع درمآن ها، جایگاه خاصی داشت و به نمونه هایی از آن اشاره خواهد شد. نمونه ای از تاکید حکما در استفاده از داروهای بوییدنی سخن «ابن نفیس» در کتاب «الموجز فی الطب» است که می گوید: «بوهای خوش یکی از درمان های عمومی خوب برای اغلب بیماری هاست».
علاوه بر آن روش های زیادی برای تهیه داروهای معطر طبیعی در متون داروسازی سنتی ما، چون «قرابادین کبیر، تحفه المومنین و مخزن الادویه» وجود دارد. از این رو می توان نتیجه گرفت که در ابداع و پیشرفت رایحه درمانی، برای طب سنتی ایران نقشی مهم تر از آن چه که تاکنون فرض شده است، می توان در نظر گرفت.

سوختگی، چهارمین علت شایع تروما در سطح جهان است. سوختگی ها عموما به گرمایی، الکتریکی و شیمیایی طبقه بندی می شوند. سوختگی از جنبه های مختلف، زندگی فرد مبتلا را تحت تاثیر قرارمی دهد. در منابع طب سنتی سوختگی تحت عنوان «سوختگی» و «حرق» مورد بحث قرار گرفته است. سوختگی مرضی اصلی و حاد است که دفعتا و در اثر افزایش حرارت از اسباب خارجی ایجاد می شود که بنابر شدت و طول زمان تماس با منبع حرارت علایم متفاوت است و می تواند باعث سوءمزاج، تفرق اتصال، ورم، ایجاد زخم و جراحت و در موارد شدید حتی باعث تغییر شکل و از بین رفتن عضو آسیب دیده گردد. سوختگی درمنابع طب سنتی بر اساس عامل ایجاد کننده آن به 7 گروه تقسیم می شود. علایم اصلی زخم سوختگی شامل قرمزی (حمرت)، تاول (آبله یا نفاط) و درد می باشد. درمان های ارائه شده در طب سنتی شامل درمان های موضعی و رژیم های غذایی خاص و در بعضی موارد فصد می باشد. امید است مطالعه و بررسی آرای حکما در منابع طب سنتی در زمینه اسباب و علایم و درمان های سوختگی، راهگشا و پیش زمینه ای برای یافتن شیوه های درمانی کار آمدتر برای این معضل جهانی باشد.

یکی از مهم ترین مسایل بشر امروز، حفظ سلامتی است. ابزارهای حفظ سلامت بر اساس دیدگاه های پزشکی نوین و سنتی در همه آن چیزی است که بشر را احاطه کرده است. مواردی مانند آب و هوا، خوردنی ها و آشامیدنی ها، نوع فعالیت بدنی و مسایل روحی فرد از این جمله اند.
از دیدگاه طب سنتی، جزء دیگری نیز در این میان دیده می شود و آن «مباشرت» و بایدها و نبایدهای آن، جهت حفظ سلامت است. طی این مقاله راهکارهای انجام یک مباشرت سالم در کتب مرجع طب نوین و طب سنتی بررسی شده اند. برای بررسی دقیق تر سایت های آسیب شناسی ارتباط جنسی نیز مورد بررسی قرار گرفته اند. از میان کتب مرجع طب سنتی، «قانون در طب»، «ذخیره خوارزمشاهی»، «مفرح القلوب»، «کامل الصناعه» و «خلاصه الحکمه» بررسی شدند.
به این ترتیب که برای این ابزار لذت بردن در جستجوی چهارچوبی بودیم که ضامن سلامت فرد باشد. مباشرت و ارتباط آن با غذا خوردن، با نوشیدنی ها، حمام کردن، خوابیدن، ساعت شبانه روز و حد زمانی آن از جمله مواردی است که در کتاب ها جستجو شدند.
آنچه که حاصل این تحقیق بود به روشنی مشخص کرد که در طب نوین مباشرت ابزار لذت و البته ابزار حفظ سلامتی است ولی همچون طب سنتی به جزئیات نمی پردازد دارد؛ چراکه مباشرت در طب سنتی دارای حد زمانی است؛ مقدماتی را برای شروع می طلبد؛ در ساعت خاصی از شبانه روز توصیه می شود و در رابطه با غذا و آب نیز محدودیت هایی دارد ونقش پررنگ تری را همراه آداب اجرای آن در سلامتی ایفا می کند.
به این ترتیب به نقش مهم مباشرت و لزوم به کار بستن توصیه های حکما برای درست انجام شدنش در حفظ سلامتی پی برده، لزوم آموزش افراد درباره ی بایدها و نبایدهای این مهم بیش از پیش مشخص می شود.

بی خوابی از شایع ترین اختلالات خواب است که استرس های زندگی امروزی تاثیر زیادی در افزایش آن دارد. شیوع قابل توجه بی خوابی در جهان و ایران به دلیل نیاز به انواع روش های درمانی، بار اقتصادی فراوانی به فرد و جامعه تحمیل می کند. علاوه بر آن تاثیر بی خوابی در روابط اجتماعی و فعالیت شغلی، عملکرد روزانه فرد را نیز مختل می کند. از آنجا که در طب نوین درمان بی خوابی اغلب علامتی است، با توجه به عوارض فراوان داروهای خواب آور، مطالعه حاضر با هدف بررسی اسباب و علل بی خوابی از دیدگاه طب سنتی ایران و مقایسه ی آن با طب نوین طراحی گردیده است. این تحقیق یک بررسی متون است و حاصل کار بر روی متون معتبر طب سنتی می باشد که مطالب مربوط به بی خوابی و اسباب و علل و علایم آن جمع بندی شده است و به تفکیک بیان می شود. از طرفی مطالب مربوط به علل بی خوابی در منابع معتبر طب نوین هم جمع بندی، بررسی و مقایسه شدند. بی خوابی در اغلب منابع طب سنتی ایران تحت عنوان «سهر» نامیده می شود. حکمای طب سنتی ایران علل بی خوابی را به دو دسته «اختیاری» و «غیر اختیاری» تقسیم می کنند و سوء مزاج دماغ را یکی از علل اصلی و مهم بی خوابی غیر اختیاری می دانند. این علل با علل بی خوابی در طب نوین که شامل اختلالات طبی، روانی یا محیطی است مقایسه شدند. بعضی از علل بی خوابی در طب سنتی به نحوی مورد تایید علم روز است و علت هایی نیز در طب سنتی وجود دارد که در طب نوین یافت نشده است و به تحقیقات بیش تری نیاز دارد.

هدف این پژوهش بررسی اثربخشی طب سنتی و اسلامی در پیش گیری و درمان بیماری های روانی با روش کتابخانه ای است.
در این پژوهش آثار مکتوب دانشمندان پیشین مسلمان ایرانی از جمله حکیمان «ابوزید بلخی، رازی، ابن سینا، جرجانی و عقیلی خراسانی» و برخی از آثار مکتوب دانشمندان معاصر مورد استفاده قرار گرفته است و بیماری های مطرح شده در طب سنتی با بیماری های کنونی تطبیق داده شده است و علاوه بر ارائه روش درمانی طب سنتی به روش درمان دارویی متداول امروزی و عوارض جانبی آن نیز اشاره شده است.در بررسی انجام شده معلوم گردید که طب سنتی واسلامی بیشتر به جنبه پیش گیری توجه دارد و در درمان به دنبال رفع علل بیماری هاست نه فقط رفع علایم آن ها و حکیمان علاوه بر نقش دارو در سلامتی روانی بیماران به نقش عوامل محیطی و روانی مانند نور، آب و هوای محل سکونت بیمار، رنگ اتاق و لباس بیمار، بوها و صداهای ملایم و آهنگ های موزون، رژیم غذایی، خواب، ورزش و ماساژ، حمام کردن و طرز برخورد اطرافیان بیمار کاملا پی برده بودند. این طب می تواند در کنار انواع روش های درمانی روند درمان را سهولت و سرعت بخشد و سبب کاهش مدت و هزینه درمان گردد و نیز می تواند کمک موثری برای روانپزشکان و روانشناسان به ویژه روانشناسان سلامت باشد. افراد سالم و بیمار نیز با بهره گیری از این طب می توانند در جهت حفظ و بهبود سلامت روان خود گام های موثری بردارند.

رساله افیونیه یکی از رساله های «عمادالدین محمود بن مسعود شیرازی» طبیب مشهور زمان صفویه است که در آن به طراحی و ساخت دو شکل دارویی آهسته رهش از شیاف و حب افیون پرداخته است. این فراورده برای بهبود حال بیماران و پیشگیری از عوارض ناشی از قطع مصرف در معتادان به افیون در زمان روزه داری طراحی شده است و این طبیب حاذق در مورد نحوه ساخت و مصرف و مقدار مصرف آن از ابتدا تا انتها به طور کامل توضیح داده است. با توجه به این که بسیاری از نوآوری ها در حیطه پزشکی ایرانی هم اکنون به عنوان راهکارهای مفید در درمان بیماران به کار می رود، به نظر می رسد که این ابداع و موارد مشابه آن در کتب طب سنتی ایران بتواند نقش موثری فراسوی داروسازی نوین به ویژه در داروهای طبیعی داشته باشد.

«تدبیر سماع» و به عبارت دیگر (توجه به موسیقی) به عنوان ابزاری جهت حفظ و ارتقای سلامت و نیز درمان بعضی بیماری ها موضوعی است که در آثار تعدادی از اطبا وحکمای طب سنتی ایران به آن اشاره شده و یا به طور مبسوط مورد بحث قرار گرفته است. هدف این مقاله آن است که ضمن معرفی اجمالی این موضوع و اشاره به تعدادی از نظرات حکما، توصیه های «ابوزید بلخی» تحت عنوان «تدبیر سماع»را به طور مفصل تر بیان گردد و دقت نظر وی در ذکر اهمیت و تاثیر اصوات و نواها بر بهداشت و سلامتی جسم و روان انسان، به عنوان یک دیدگاه نوآورانه مورد توجه قرار گیرد.

شرح حال بیماران، یکی از پایه های اصلی تشخیص و درمان بیماران است و یکی از راه های پزشکان در تمامی طول تاریخ برای رسیدن به تشخیص صحیح بیماری بوده است. اهمیت این موضوع به حدی است که از دیر باز جزء اولین آموزه های حکما و طبیبان به دانشجویان علم طب بوده و امروزه هم چگونگی ارتباط با بیماران و اخذ شرح حال، یکی از اولویت های مهم آموزشی است که برای بهتر شدن آن، روش های گوناگونی تهیه و به کار گرفته شده است.
این پژوهش یک مطالعه کتابخانه ای است که با جستجوی منابع کتابخانه ای و الکترونیکی انجام شده است. جستجوی کتابخانه ای شامل بررسی کتاب های تاریخ طب در ایران پیش از اسلام و پس از اسلام و مجموعه کتاب های راز درمان بوده است. کلمات کلیدی جستجو شده عبارتند از:Medical Education، Iranian Traditional Medicine، Dr. Ahmadiyeh، History، Medical History و دکتر عبدالله احمدیه، تاریخچه بیماران، آموزش پزشکی و شرح حال. در گذر زمان روش های مختلفی برای اخذ شرح حال دقیق از بیماران و ثبت مراحل درمانی آن ها ابداع شده است که از روش های پرسشنامه ای کاغذی گرفته تا نرم افزارهای رایانه ای را شامل می شود. یکی از این راهکارها مکتوب کردن تاریخچه بیماری و روند درمانی به دست شخص بیمار یا بستگانش بوده که توسط برخی از پزشکان به اجرا در آمده است. از پزشکانی که این روش را بارها به کار برده اند، «دکتر عبدالله احمدیه» است. وی از دانش آموختگان دارالفنون است که با ثبت شرح حال ها و درمان های مورد استفاده برای بیمارانش زمینه مناسبی فراهم کرد تا راهگشای دانشجویان و احیای طب سنتی باشد. در این پژوهش ضمن بررسی اهمیت شرح حال، روش مورد استفاده توسط دکتر احمدیه نیز مورد بررسی قرار گیرد. دکتر احمدیه در حالی که با اصول جدید شرح حال گیری از بیماران آشنایی داشته از آنان می خواسته است که شرایط خود را در دفترچه ای یادداشت کرده، به مطب بیاورند. وی علاوه بر گرفتن شرح حال شفاهی از بیماران، دفترچه های شرح حال آنان را هم به دقت مطالعه می کرده است. این شیوه ارتباطی باعث شده بود که بیماران در بیان بسیاری از مسایل راحت تر باشند. علاوه بر آن هم بیمار و هم پزشک می تواند سیر درمانی بیمار خود را در مراجعات بعدی به خوبی پیگیری کنند ضمن آن که به علت استرس حضور در مطب، مشکلات خود را فراموش نکرده و آن ها را به طرز صحیحی برای پزشک معالج بیان می کند.