فصلنامه اخلاق پزشکی
پیاپی 16 (تابستان 1390)

در قرن چهارم هجری علما، بزرگان، فلاسفه، فقها، ادبا، شعرا و نویسندگان بسیاری در آسمان علم و ادب و پزشکی و بهداشت ایران باستان و بلکه جهان اسلام، درخشیدند که با تلاش شبانه روزی آنان علوم و ادبیات دنیای اسلام از دستبرد حوادث ایام، محفوظ ماند و موجبات رشد و شکوفایی و نوآوری های علوم اسلامی را فراهم نمود و ابن سینا تنها یکی از آنها و در عین حال گل سرسبد آنان را تشکیل می داد.
انسان والایی که در سایه تلاش، پشتکار، پایداری و شکیبایی و توکل به خداوند، مدارج عالیه کمال را طی کرد و در زمینه تالیف دایره المعارف قانون در طب، علاوه بر گردآوری اندوخته های مکتوب ملل مختلف که بسیاری از این آثار در کتابخانه های کاخ های شاهان، محبوس گردیده بود، تجربیات پزشکی ایران باستان و بویژه دانشمندان دانشگاه جندی شاپور و تجربیات شخصی خود را نیز بر آن افزود و کتاب قانون را با بهره گیری از سبک ادبیات توحیدی و علم برخاسته از ایمان خود به رشته تحریر درآورد.
وی اثری را خلق کرد که به منزله ریشه و اساس طب نوین محسوب می شود و از تکامل آن دیدگاه های زیربنایی بهداشتی و طب رایج، پا به عرصه وجود گذاشته، کتابی که هرچند در سایه پیشرفت های علمی و تولید ابزار پژوهش، بسیاری از مطالب آن با مطالب و شیوه های جدید پزشکی و بهداشت جایگزین شده است ولی همچنان بسیاری از پیام های بهداشت گرایی و پژوهش محوری و خداجویی آن با شادابی و پویایی هرچه تمامتر، بر تارک منابع پزشکی و بهداشت جهان می درخشد.
آشنایی بیشتر با راه و روش ابن سینا و کشف رمز موفقیت او و اقتباس از شیوه های موثر و مفید وی به منظور کسب موفقیت های آموزشی پژوهشی و استفاده از این رهاوردها به منظور حفظ و ارتقاء سلامتی انسانها می باشد.
نوع مطالعه: این مطالعه از نوع کتابخانه ای است و به منظور ارتقای دقت یافته ها حتی الامکان از ابزار جدید نسخه های الکترونیکی منابع موجود که دارای قابلیت جستجوی سریع و دقیق هستند استفاده گردیده است.
شامل سبک نگارشی ادبیات توحیدی، بهداشت گرایی و پژوهش محوری و احتراز ابن سینا از پوچ گرایی و نسبت دادن بیماری ها به حلول شیاطین و اجنه و امثال آن ها است و علاوه بر آن نکات پویا و حرکت آفرینی در خصوص درمان بعضی از بیماری ها نظیر هاری، جذام، سل و امثال اینها در این اثر نفیس به چشم می خورد که می توان آنها را به عنوان فرضیه های قابل اثبات یا نفی، در نظر گرفت و پس از آزمون های لازم، به عنوان شیوه های پشتیبان و مکمل روش های درمانی رایج و یا حتی به عنوان ره آوردهای نوینی مورد بهره برداری قرار داد.
لازم است نسل دانشجوی فعلی در قالب درس فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، با افکار توحیدی و حرکت آفرین دانشمندانی همچون ابن سینا و نقش فرهنگ ایرانی در تکامل فرهنگ و تمدن اسلامی آشنا شوند و در آینده ای نه چندان دور، جای خالی امثال ابن سینا را پر کنند.

کرامت ذاتی یکی از اوصاف عالیه انسانی و از جمله حقوق بنیادین همه ابنای بشر است که هیچ شرطی آن را مشروط و هیچ قیدی آن را مقید نمی سازد. در آموزه های ادیان الهی و به ویژه در مکتب حیات بخش اسلام در این خصوص مباحث نافع و کثیری وجود دارد که می توان شمه ای از آن را بدین نحو تنزل داد که بشر به لحاظ دمیدن روح الهی در او حائز مقامی بی بدیل شده است و بالتبع، حصول بدین مقام منیع، تالی تلو کثیری برای او به ارمغان داشته است که البته این کرامت ذاتی، در عین حق بودن، وظیفه صیانت از آن در زمره تکالیف مهم مسلمانان و بلکه عالمیان است. کرامت ذاتی بشر قاعده ای است جهانشمول و فطری که عموم هیچ عام و اطلاق هیچ مطلقی توان تخصیص و تقیید آن را ندارد. لزوم مراعات این مهم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز منعکس شده است و جهت بسط شمول این قاعده در عرصه بین المللی، لزوم صیانت از کرامت انسانی در اسنادی نظیر اعلامیه جهانی حقوق بشر، اعلامیه ژنوم انسانی، اعلامیه هلسینکی، اعلامیه بین المللی اخلاق زیستی و حقوق بشر یونسکو و امثال آن تصریح و متبلور شده است.

انسان براساس فلسفه به شناخت خود، هستی و ارزش های پیرامون خود پرداخته، تصمیمات و رفتارهای فردی را براساس آن شکل می دهد. فلسفه، اعتقادات و ارزش ها، روش ارتباط افراد را با یکدیگر تعیین می نماید و مجموعه اعتقادات و ارزش هایی است که رفتار فرد را هدایت کرده و شکل می دهد. بحث فلسفه و ضرورت آگاهی از ابعاد آن در روابط، رفتارها و تصمیمات اخلاقی ما از آنجا ظهور می نماید که در علوم پزشکی، پزشکان و پرستاران به عنوان ارائه دهندگان خدمات بهداشتی درمانی در روابط خود با انسان سروکاردارند. تصمیم صحیح، فعالیت و رفتار مناسب تیم درمانی مراقبتی در برابر مددجویان به عنوان یک انسان حائز اهمیت است. مقاله حاضر یک مقاله مروری است با هدف تاثیر فلسفه بر روابط انسانی (ارائه دهندگان خدمات بهداشتی درمانی و مددجویان) مطابق اصول اخلاقی پله گرینو و توماسمو که براساس مدل بهبود روابط شکل گرفته است. فلسفه اخلاقی پزشکی جایگزین از فلسفه انسان گرایی مارتین بابر منشا گرفته شده و توسط تئوری اخلاق پله گرینو و توماسمو مورد توجه قرار گرفته است. در این فلسفه مراقبت و درمان پزشکی یک تعامل دوطرفه بین بیمار و تیم مراقبتی ایجاد می نماید که ابعاد جسمی و درونی دو گروه را درگیر می نماید. مرکز این فلسفه را ارتباطات و هدف مراقبت بهداشتی را بهبود روابط تشکیل می دهد. محقق با بررسی فلسفه ارتباطی مارتین بابر و فلسفه اخلاقی پله گرینو و توماسمو به ارائه مدل در زمینه برقراری ارتباط بین ارائه دهندگان خدمات بهداشتی و مددجویان پرداخته و راهی مطمئن جهت برقراری این ارتباط پیشنهاد می نماید. امروزه با پیشرفت تکنولوژی توجه و ارتباط متخصصین بالینی به تجهیزات و امکانات پزشکی بیش از توجه آنها به روابط انسانی است. چگونگی برقراری یک ارتباط صحیح و ارتباط تعامل گونه با منیت و هستی فرد مناسب ترین روش ارتباطی بین پزشک و پرستار با مددجویان می باشد و ارتباط سطحی بین این دو در طولانی مدت منجر به فرسودگی شغلی پرسنل و نارضایتی بیمار می گردد.

اخلاق پزشکی نوین، دانشی میان رشته ای است و امروزه جزئی از برنامه های درسی بسیاری از دانشکده های پزشکی شده است. هویت برنامه درسی اخلاق پزشکی را مفاهیم زیربنایی این علم و مبانی اعتقادی و ارزشی جامعه شکل می دهد و نمی توان برنامه درسی اخلاق پزشکی را مستقل از مبانی و اصول اعتقادی، فرهنگی و ارزشی جامعه تدوین کرد. لذا این مطالعه به منظور شناخت عمیق تر و واقعی تر ابهامات و چالش های موجود در هویت برنامه درسی اخلاق پزشکی انجام شد. این مطالعه یک پژوهش کیفی است که داده های آن از طریق مصاحبه نیمه ساختارمند با 14 نفر از اساتید اخلاق پزشکی دانشگاه های علوم پزشکی تهران در سال 1389 جمع آوری و با رویکرد تحلیل محتوای مایرینگ، تجزیه و تحلیل شدند. نتایج این مطالعه، حکایت از بی هویتی برنامه درسی اخلاق پزشکی دارد. مضامینی که بیانگر فقدان هویت بومی و اسلامی برنامه درسی اخلاق پزشکی است عبارتند از: 1 اخلاق پزشکی سکولار 2 نظام اخلاق اسلامی 3 قلمروی اخلاق پزشکی. در واقع حلقه مفقوده برنامه درسی اخلاق پزشکی نداشتن هویت بومی و اسلامی است و به همین دلیل است که مباحث اخلاق پزشکی بطور پراکنده و بدون مبنای مشخصی در برنامه درسی اخلاق پزشکی گنجانده شده است و همواره آموزش اخلاق پزشکی با سردرگمی مواجه بوده و مروج فرهنگ سکولار شده است.

از آنجایی که در طب جدید تعیین مرز دقیقی بین مرگ و زندگی به چالشی مهم تبدیل شده است، به دنبال آن حقوق و قوانین انسانی مربوطه، به طور مداوم مورد بحث و بررسی قرار می گیرند. جوامع علمی و پیشرو موظف به تدوین و ترویج استانداردهایی شدند که جامعه بشری را برای حفظ کرامت و شان افراد حتی در شرایط مرگ و احتضار یاری کند. با رشد و توسعه اندیشه بشر، تعریف حیات و زیستن، از توان فرد برای رفع نیازهای اولیه و سطح زیستی خود، به برخورداری از سطح قابل قبولی از کیفیت زندگی و سطوح روانی و اجتماعی و فرهنگی سوق یافته است. لذا ضروری به نظر می رسد که ارائه خدمات بهداشتی و پزشکی نیز مورد باز تعریف قرار گیرد و تنها بازگرداندن به زندگی، متبادر کننده ایفای وظیفه و نقش پزشکی نباشد، بلکه احترام به خواست بیمار در راستای خاتمه زندگی اش نیز به عنوان نوعی خدمات خطیر پزشکی مورد توجه و مداقه قرار گیرد. در این راستا لازم است «دستور عدم احیا» مورد بازبینی قرار گیرد و به عنوان یک انتخاب اخلاقی در خدمات پزشکی به بیماران تلقی شود.

تقاضا برای ظرفیت سازی اخلاق سازمانی در سازمان های ارائه کننده خدمات سلامت به ویژه توسط مدیران این بخش ها رو به رشد است. مددجویان، ارائه کنندگان خدمات و سیاست گذاران امر سلامت نیاز به یک راهنمای جدید عملکرد اخلاقی به منظور راهنمایی آنان در شرایط دشوار نظام ارائه خدمات سلامت دارند. اصول اخلاقی پایه ای برای مقابله با سوء عملکرد در حیطه پزشکی و یا سهل انگاری و غفلت کارکنان است. در سراسر دنیا کارکنان نظام سلامت به طور مداوم در معرض مباحث پیچیده اخلاقی قرار دارند. برخورداری از مهارت ارتباطی، اجرای برنامه های آموزش مداوم، وجود کمیته اخلاق، بررسی و ارائه گزارش هایی از سوء رفتار وعملکرد و یا سهل انگاری و نیز تلاش در جهت رفع این نقایص ضروری است. از آنجا که هرگونه سوء عملکرد حرفه ای نظیر غفلت، سهل انگاری، خطا، اشتباه و نقض حقوق مددجو ممکن است آسیب های جدی و جبران ناپذیر جسمانی، روانی، اجتماعی و اقتصادی را به دنبال داشته باشد لذا لازم است نظام بررسی این تخلفات کارآمد بوده که این مطالعه با هدف تعیین ویژگی های نظام کارآمد بررسی تخلفات حرفه ای اخلاق گرا در ارائه خدمات سلامت باروری طراحی گردید.
این مطالعه از نوع توصیفی اکتشافی بوده که به روش دلفی انجام گرفت. جامعه پژوهش را 45 نفر از ارائه کنندگان خدمات سلامت باروری شامل متخصصین زنان و مامایی، متخصصین سلامت باروری، متخصصین حقوق و اخلاق پزشکی، متخصصین حوزه علوم انسانی تشکیل می دادند. ابزار گردآوری داده ها سوالات باز پاسخ بود که از طریق پست الکترونیک و یا مراجعه حضوری به شرکت کنندگان در پژوهش داده شد. تحلیل داده ها با استفاده از آنالیز محتوا و به روش کدگذاری باز انجام شد. سپس در مراحل کمی دلفی پس از محاسبه صدک ها و میانگین ها اجماع حاصل گردید.
مفاهیم گردآوری شده شامل تبیین تخلف (توجه به وجود مظاهر فساد اداری نظیر تبلیغ، توصیه، سفارش، تبعیض، دریافت هدیه، وجه نقد)، پاسخ مثبت به تقاضاهای نابجا، توجه به نقض حقوق انسانی و حقوق سلامت باروری مددجو (نظیر توهین به مددجو، تحقیر، عدم اطلاع رسانی و یا اطلاع رسانی نامناسب، نقض رازداری و حقیقت گویی)، عملکرد خارج از محدوده قوانین و دستورالعمل ها و موازین شرعی، عملکرد خارج از محدوده شرح وظایف شغلی، عدم گزارش تخلف درون سازمانی و برون سازمانی، عدم ارائه گزارش صادقانه و عادلانه، عدم پاسخگویی در قبال انجام تخلف، عدم تبعیت از احکام صادره، سوگیری و تهدید در گزارش تخلفات و یا عدم مشارکت در ارائه گزارش، عدم رعایت حقوق متقابل ارائه کننده خدمات و مددجو بود که در درون مایه های عدالت محوری، قانون گرایی، رعایت حقوق مددجو، رعایت حقوق ارائه کننده خدمات، پاسخگویی، فرآیند بررسی، گزارش تخلف دسته بندی شدند.
تشکیل شبکه ای برای تقویت ارائه خدمات سلامت باروری و جنسی در ایران از سوی وزارت بهداشت، اهمیت مباحث سلامت باروری از جنبه های مختلف ونیز وجود انتخاب های جدید برای زنان اعم از روش های جدید غربالگری و تشخیص و درمان به موازات پیشرفت دانش و فناوری، مباحث اخلاقی متعددی را برای ارائه کنندگان خدمات سلامت باروری، مددجویان و جامعه مطرح نموده است. در دسترس بودن نظام بررسی تخلفات حرفه ای کارآمد، به روز و اخلاق گرا در ارائه خدمات سلامت باروری که طیف وسیعی از مددجویان را دربر می گیرد یک راهنمای کلیدی برای شناسایی و تعیین تخلف، تصمیم گیری عادلانه و رعایت حقوق متقابل مددجو و ارائه کننده خدمات محسوب می شود.

پیشرفت ساختارهای سازمانی و توسعه بوروکراتیک در سازمان های بزرگ و درگیر شدن انسان در افزایش ضروری این کارایی در سازمان ها، به منظور ایجاد تمهیدات برای آسایش انسان در ارتباط با محیط و دیگر انسان ها، موضوع بسیار مهمی در حیطه مدیریت گردیده است. گرچه انسان عنصر اصلی مورد توجه در ارتباط با روابط کار و سازمان در رفتار سازمانی شناخته شده است، ولی این شناسایی و بحث در زمینه ارتباط انسان با این سازمان ها محدود گردیده است تا جایی که در شاخه های علوم انسانی چون روانشناسی، جامعه شناسی و حقوق نیز بیشترین توجه از این دیدگاه به انسان معطوف می باشد لیکن واقعیت آنست که در مدیریت سازمانی، خودفراموشی در انسان مورد توجه مناسب قرار نگرفته است و توجه کمتری در این باره به عمل آمده است. جدایی انسان از سرمایه های انسانی خود و اجتناب از مدیریت ارزش های اخلاقی خویش او را از اثربخشی بهینه دور ساخته است.
در این مقاله ضمن بررسی تحلیلی دیدگاه برخی اندیشمندان در زمینه بهبود اثربخشی سرمایه های انسانی با تمرکز بر مدیریت ارزش های اخلاقی، خودفراموشی انسان از دیدگاه فرهنگ و عرفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است، به امید آنکه درآمدی به منظور تحقیقات گسترده تر پیرامون این موضوع باارزش باشد.

پرداخت مقداری از حق العلاج در ازای ارجاع بیمار به پزشک، آزمایشگاه یا مراکز درمانی، کم و بیش در جامعه پزشکی ما دیده می شود، این پدیده سهم خواری (fee splitting) خوانده می شود، علیرغم اینکه در مجلات علمی بین المللی و محافل پزشکی خارج از کشور این پدیده مورد نقد و بررسی قرار گرفته است ولی در محافل و نشریات پزشکی داخل کشور کمتر به آن توجه شده است.
متون پزشکی خارجی و مواضع انجمن های پزشکی در زمینه فوق مورد بررسی قرار گرفت. مبانی حقوقی پدیده «حق حساب» در امر ارجاع پزشکی نیز جستجو شد سپس تحلیل موضوع به صورت نتایج و بحث ارائه شد.
نوشته های معتبر پزشکی و بسیاری از انجمن های پزشکی با اخذ دستمزد در مقابل ارجاع بیمار مخالف هستند و آن را غیرموجه و غیرقانونی می دانند. در اغلب کشورها قوانین مدون بر علیه این پدیده وجود دارد. در داخل کشور نیز این پدیده مخالف قانون شناخته شده است، افراد سرشناسی بر علیه این پدیده موضع گیری قاطع بیان کرده اند و تاکید شده است که در حرفه پزشکی دریافت وجه و هرگونه درآمد فقط از طریق ارائه خدمات مشخص و مستقیم پزشکی به بیمار جایز است. اما در عمل اشکال مختلف سهم خواری در جامعه پزشکی ما دیده می شود و برخورد آگاهانه و فعالی با آن در انجمن های پزشکی و گردهمایی های داخلی وجود ندارد.
وجود این پدیده برخلاف موازین حقوق بیماران و حرفه پزشکی است و باعث تخریب روابط سالم پزشکی، صدمه به بیمار و جلوگیری از توسعه علمی اخلاقی در جامعه پزشکی می شود. لازم است انجمن های پزشکی مواضع علمی در این مورد داشته باشند و نیز در جریان آموزش دانشجویان و دستیاران نمود داشته باشد.