نشریه روانشناسی و علوم تربیتی
سال سی و ششم شماره 3 (پاییز و زمستان 1385)

از دید «قرآن» انسان جانشین خدا بر روی زمین است. او تنها موجودی است که ویژگی های خدا، همچون «آفرینندگی» و «خلاقیت» را داراست. تمام تلاشهای بعمل آمده در مطالعات روانشناسان رفتاری نگر نتوانسته جایگاه ویژه «انسان» را مخدوش نماید. او «ضعیف»، «حیله گر»، «زیاده خواه»، «شتابگر»، «نامتعادل»، «ضرر گریز»، «طغیان گر» و... است. در این مقاله بر اساس گزیده ای از آیات قرآن سعی شده است به زبان ساده «روح»، «امر» و «پپپخلق» از دید قرآن بیان گردد و جریان طبیعی جسمانی انسان نیز که مرتبط با عوامل طبیعی است پرداخته شود. نگاه انسان به حیات دنیوی و حیات اخروی انسان بخش کوتاه دیگر مقاله است. در بخش «چهره واقعی انسان در قرآن» به ذکر صفات او از این منظر پرداخته می شود؛ سپس «خود طبیعی انسانی» (نفس)مورد بحث قرار می گیرد؛ و با اشاره ای به «نیازهای اساسی انسان در قرآن» نگاه گذرایی به دیدگاه روانشناسان حوزه نیاز نیز صورت می گیرد. «قرآن و انسان اجتماعی» بخش نهایی این مقاله است که به علل تحولات اجتماعی از دیدگاه قرآن می پردازد.

در این مقاله سعی شده است که دیدگاه های فلسفی ارسطو بررسی و از دلالت های آن راهکارهایی درمورد آموزش و پرورش اخذ شود. در عصر حاضر به علت پدید آمدن مشکلات عمیق در مسائل احساسی و رفتاری در پرورش نسل جوان، در فلسفه تعلیم و تربیت توجه ویژه ای به آموزش احساس شده است که اکثر فلسفه تربیت آغاز آن را به ارسطو منتسب کرده اند. بنابراین، در این مقاله تلاش شده است که نه تنها مسئله آموزش احساس و نقش آن در تعلیم و تربیت ریشه یابی شود، بلکه اهمیت آن در جهان و کشور خودمان نیز بررسی گردد. بحث اصلی طرفداران آموزش احساس بر اساس پرورش نیروی تخیل و تربیت احساس از طریق هنر و فرهنگ است.

در مرحله اول بحران هویت را باید به مثابه رویکردی آسیب شناسانه به مبحث هویت ملاحضه کرد و چنانچه مولفه های آسیب زا در پدیده هویت مورد شناسایی قرار گیرد، خود زمینه ای برای آسیب زدایی تلقی خواهد شد. در زمینه سوابق تاریخی هویت در ایران، بررسی مقطعی از تاریخ گذشته یعنی از حدود 170 سال پیش، اهمیت اساسی دارد؛ زیرا غرب با دانش و کارشناسی نوین و دانش و فناوری نظامی برتر، زمینه نوعی سلطه را بر سرزمین های اسلامی، به ویژه ایران، فراهم نمود. رویکردهای ایران در مواجهه با تمدن غرب، غالبا متکی بر الف) رویکرد طرد، نفی، و انکار و ب) رویکرد مرعوب شدن، خودباختگی، و تسلیم بوده و متاسفانه رویکرد سومی که به گزینش آگاهانه از تمدن غرب متمایل باشد در کار نبوده است؛ و اذا عقب افتادگی جامعه ایران در آن زمان و بعد تا حدودی محصول از دست دادن هویت و خود باوری ما تلقی می شود. نقاط آسیب پذیر هویت در ایران عبارتند از گسست فرهنگی، تضاد نسل ها، تحولات فزاینده، فقدان تمامیت، فن آوری ماهواره ای، مهاجرت وسیع، و شهرهای بزرگ.

با اتخاذ رویکرد مدرن که نشانگر حرکت به سوی عقلانیت است و به منظور حفظ و تثبیت تفوق انسان بر طبیعت، دانش مدرن با ویژگی هایی همچون، عقلانیت، عینیت، واقع گرایی، آزمون پذیری و اخیرا کار پردازی صورت تحقق می پذیرد. دانش مدرن در مواجهه با خواسته های دقیق و سخت گیرانه عقلانیت مدرن و مطابق با معیارهایی که این نوع عقلانیت برای صحت تفکر مشخص می کند در روندی تقلیل گرایانه طی طریق می کند تا در عصر اطلاعات، در معادله ای جدید استقرار یابد. تحقیق حاضر از رهگذر یکی از شناخته ترین نظریه ها و تاکید خاص بر تحلیل ژان فرانسوا لیوتا از وضعیت دانش در جوامع کنونی، به پیگیری اهداف خود در قلمرو تعلیم و تربیت پرداخته است. بر این اسا س، تعلیم و تربیت برای مواجهه آگاهانه با چالش های پیش رو، نیازمند آن است که بازتاب پژوهش فلسفی در قالب «حرکت بازگشتی به مفروضات» را به منظور کاستن از دشواری های برخاسته از ذات حرکت های شتاب گونه و گاه انفجاری در حوزه تصمیم گیری؛ همچنین ارتقا بینش سیاسی معلمان و دانش آموزان و تجهیز آنان به بینشی ژرف نگر در باب مسائل دانش و مناسبات آن با سایر حوزه ها را وجهه عمل خود قرار دهد.

افت تحصیلی هنوز هم یک چالش جدی برای نظام های آموزشی دنیا است. شاید به همین دلیل با وجود پژوهش ها و بررسی های فراوان، باب مطالعه و گفتگو درباره آن بسته نیست. این مقاله با یک نگاه فلسفی به افت تحصیلی، قصد معرفی و تحلیل ریشه های نظری این پدیده ناخاسته در شرایط آموزش و پرورش مدرن را دارد. به عبارت دیگر در این جا ادعا می شود که علتهای افت تحصیلی در بنیادهای فکری و آرای تربیتی مدرنیته قرار دارد، پس مادامی که آموزش و پرورش نظام خود را بر چنین بنیادهایی استوار سازد امکان پیش گیری از افت تحصیلی کمتر وجود دارد. به این منظور شش عامل اصلی متاثر از آموزشهای مدرن انتخاب، و رابطه آن با آموزش و پرورش و افت تحصیلی در نظر گرفته می شود. کوشش به عمل خواهد آمد با طی مسیر یک مقاله پژوهشی به استناد منابع دست اول، یافته ها ارایه و سپس تحلیل شود.

تزکیه یکی از مفاهیمی است که در ادبیات تربیتی ما بسیار به کار می رود. اغلب این مفهوم با جمله مشهور «تزکیه مقدم بر تعلیم است» همراه می شود. در این مقاله این جمله مشهور به چالش گرفته می شود و با بررسی آیات و تفاسیر مربوط و همچنین از منظر بحث سبق و لحوق فلسفی، این تقدم و تاخر، رد می شود و در پایان تعریفی دیگر از دو منظر از مفهوم تزکیه ارائه شده که در راستای اندیشه تلفیق «تعلیم» و «تربیت» است.

در این مقاله به آموزه های حافظ همچون یک مکتب تربیتی نگاه شده و مبانی فلسفی، دینی، تربیتی و علمی آن مورد بررسی قرار گرفته است. در مقاله با استناد به اشعار حافظ تاکید شده است که حافظ پرورش را مقدم بر آموزش می داند و به جای مدرسه و قیل و قال درس، در پی انسان سازی است. حافظ از نظر معرفت شناسی نگرش شهودی دارد و از نظر هستی شناسی معتقد به تقدیر الهی است. او از نظر انسان شناسی انسان را موجودی تکامل جو، مسئول و مسلط بر نفس میداند و از نظر ارزش شناسی معتقد است انسان باید با طبیعت و آفریده های خداوند هماهنگ باشد و انسان بیگانه با مخلوقات خداوند نمی تواند راز خلقت را درک کند. مقاله مبانی دینی مکتب تربیتی حافظ را نیز کاویده و معتقد است حافظ به جای تاکید بر آداب دینی بر تجربه دینی تاکید دارد و رابطه عاشقانه را بستر تجربه دینی می داند. در مقاله همچنین مبانی علمی آموزه های حفظ درباره نقش دین در سلامتی و تعادل روانی و معنا بخشی به حیات فرد مورد بحث قرار گرفته است. در مقاله تاکید شده است که جهانبینی حافظ برگرفته از قرآن، حدیث و محصول ممارست او با قرآن و ریاضت و عرض نیازمندی وی در درگاه ذات احدیت است. کلام حافظ استعاره ای از کلام الهی و پیامبران و ائمه اطهار و بزرگان دین است.

غالبا هنگام مطالعه مسائل مربوط به کنترل سیستم های پیچیده اختلالات این نوع سیستم ها از بابت درجه نظم و سازمانشان مورد توجه قرار می گیرد. خاصیت اساسی هر سیستم سازمند را در آن میدانند که کمابیش منظم باشد. اطلاعات نیز در سیر توسعه خود با مفهوم آنتروپی، نگانتروپی، و نظم و بی نظمی که محققان ترمودینامیک در قرن نوزدهم ابداع کرده اند پیوند یافته است. هر چه بی نظمی بیشتر باشد حضور اطلاعات در سیستم کمتر است. اما نظریات کنونی برآنند که نظم و بی نظمی هر دو ابزار سنجش آنتروپی و هر یک قابل تبدیل به دیگری است. اطلاعات در حاشیه بی نظمی و از حرکات موزون نظم و بی نظمی حاصل می شود و نوآوری ها از دل چنین الگویی سربر می آورد.