فصلنامه مجلس و راهبرد
پیاپی 42 (زمستان 1382)

تا کنون نظریه های مختلفی در زمینه ساماندهی نظام رسانه ای در کشورهای مختلف ارائه شده است. هر یک از این نظریه ها به رویکردهایی بستگی داشته که کمیت و کیفیت ساماندهی را مشخص می کرده است. به عبارت دیگر ساماندهی به واسطه تحولاتی که به شناخت انسان ها مربوز می شود به اشکال مختلفی صورت پذیرفته است. بنابراین می توان گفت قبل از این که بحث ساماندهی نظام رسانه ای مطرح شود باید عقبه فکری این موضوع مطالعه و بررسی شود. به عنوان مثال اگر خواسته باشیم بحث ساماندهی رسانه ای را در ایران مورد توجه قرار دهیم بررسی و کالبدشکافی این موضوعات ضرورت دارد.

پرسش اصلی نوشتار حاضر عبارت از این است که: رسانه ها در پیدایش و مدیریت بحران های سیاسی - اجتماعی چه نقشی ایفا می کنند، نویسنده برای پاسخ گویی به این سؤال، ضمن تحلیل مفهومی «رسانه» و نشان دادن این که تلقی نوینی از «رسانه» در عصر حاضر شکل گرفته که در ارتباط درونی با مقوله «قدرت» قرار دارد (و از آن به صنعت رسانه ای یاد کرده است)، به نسبت سنجی این پدیده جدید با شکل های مختلف بحران - در لایه های حکمتی و اجتماعی - پرداخته است.

«ساماندهی» رسانه در کشور ما، به دلیل حوادث و وقایعی که سیر طبیعی گذار را مختل کرده اند، جهتی غیر طبیعی یافته است. انقلاب، جنگ و تحولات عمیق اجتماعی سهم عمده ای در به زدن «نظم تغییر» در تمامی زیر ساخت های فرهنگی، من جمله رسانه ها داشتند. همچنین از نگاه تاریخی، جغرافیایی سیاسی و اقتصادی، ایران همواره متضمن بحران ها و کنش های اجتماعی، فرهنگی بوده است. از این رو، مطالعه ساماندهی رسانه نیز متضمن رویکردی «بحران جو» است. در این راستا، مصاحبه با دکتر محمدرضا تاجیک، با اشاره به مفاهیم و تعاریف بحران و مدیریت بحران و ابعاد مختلف آن، ضرورت های این رویکرد را در سیاستگذاری ها و برنامه ریزی ها یادآور می شود.

امروز آزادی و حق دسترسی به اطلاعات جزو حقوقی است که به تحقق مفهوم شهروندی که یکی از موضوع های اصلی در گفتمان دموکراسی مشارکتی است کمک می کند. به واقع هر اندازه بر کمیت و کیفیت اطلاعات قابل دسترسی شهروندان افزوده شود به همان میزان دموکراسی فراگیرتر و مشارکت بیش تر می شود. بنابراین به رسمیت شناختن این حق نه تنها موجب تغییر ساختار حکومت ها که سبب تغییر در نقش سنتی دولت نیز می شود، به این معنی که دولت ها در پرتوی اجرای قوانین آزادی اطلاعات و حق دسترسی، بر خلاف گذشته که مالک اطلاعات بودند به تدریج به واسطه ای اطلاعاتی تبدیل خواهند شد.

شکل گیری نظام جهانی یکی از نتایج فناوری های نوین ارتباطی در عرصه اطلاعات است. در این نظام، بازارها و فرایند جهانی شدن در هم ادغام و موجب کاهش موانع و هزینه های تجارت و سرمایه گذاری شده است؛ تا آنجا که امروزه 80 درصد اقتصاد جهانی بر فناوری های اطلاعاتی تکیه دارد و، از این حیث، می توان گفت که اطلاعات سهم بسزایی در رشد اقتصادهای ملی و بین المللی ایفا می نماید. با توجه به این که پدیده سخت افزارهای ارتباطی و اطلاعاتی ویژگی های فرامرزی دارند و بر محدودیت های زمانی و مکانی غلبه یافته اند، موضوع مالکیت آن ها یکی از مهم ترین چالش هایی است که دولت ها با آن مواجه هستند.

سیاست گذاری ملی ارتباطات نیازمند شناخت نقش و تعیین جایگاه هر یک از رسانه ها در سپهر توسعه ملی است. این که ساختار قدرت سیاسی و مجموعه دولتمردان (به مفهوم عام) چه نگرش و، در عین حال، چه انتظاراتی نسبت به جایگاه رسانه ها، هم به صورت نظام مند و هم به شکل مجزا، دارند بر حضور، فعالیت و ایفای نقش رسانه ها و روزنامه نگاران تاثیری انکار پذیر دارد. آخرین مطالعه و تحقیق میدانی ای که در مورد رابطه اعتماد مردم به رسانه ها با اعتماد آنها به حکومت در سال 1382 در مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها صورت گرفته است، همبستگی بالایی را در این زمینه نشان می دهد.

در جهان کنونی، تبلیغات بازرگانی نقش بسزای در حوزه اقتصادهای ملی و بین المللی دارد به طوری که سالانه بیش از 400 میلیارد دلار در این صنعت هزینه می شود. از این مبلغ، سهم کشورهای در حال توسعه، بویژه کشور ایران، رقمی ناچیز است؛ زیرا عدم کارایی تبلیغات بازرگانی، فقدان نظام نامه تبلیغاتی منسجم، و مجموعه مقررات و ضوابط عمل از مهم ترین چالش ها و ضعف های این صنعت در کشور ما هستند. بنابراین، اگر با نگاره معرفت شناختی به این موضوع نگریسته نشود و نظامی مطلوب تدوین نگردد، سهم ما از فرصت های ناشی از تبلیغات ناچیز خواهد بود.

این نوشته در پی آن است با شرح ویژگی های عصر فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی و تغییرات ایجاد شده در مفهوم سیاست رسانه ای، وضعیت فعلی ماهواره ای پخش مستقیم تلویزیونی در ایران و سیاست ممنوعیت آن را نقد و بررسی کند. تجربه کشورهای آسیایی نشان می دهد بسیاری از این کشورها، چه آنها که سیاست ممنوعیت را اعلام داشته اند چه سیاست آزادی را پیشه کرده اند، در اصل به عنوان محوری ترین جزء سیاست خود بهره وری مناسب از محتوا و کانال های مطلوب را مدنظر داشته اند.

تقریبا از دهه 1980 به بعد، موضوع جامعه اطلاعاتی به طرز فزاینده ای مورد توجه اندیشمندان، سیاست شناسان و دانشمندان علوم اجتماعی قرار گرفته است. ترکیب فوق العاده اقتصاد و فناوری این عقیده را ایجاد کرده است که فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی می توانند ارائه کننده کیفیتی جادویی باشند. این رویکرد خوشبینانه معتقد است که جهانیان با بهره گیری از چنین پارادایم فناورانه (تکنولوژیکی) جدید می توانند چالش های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را حل کنند و بر مشکلات فائق آیند.

در این مقاله، تاریخچه رسانه های جهانی و تاثیرات آنها مورد بررسی قرار گرفته و ضمن آن به ساختارهای اساسی و بنیادینی که منجر به گسترش فناوری های نوین ارتباطی، به ویژه ارتباطات راه دور گردیده اند، پرداخته شده است. به علاوه مقوله هایی همچون نظم نوین داخلی، سیاست های جدید خصوصی سازی و سازمان تجارت جهانی مورد توجه قرار گرفته اند که در نهایت به تلاش هایی برای نظم نوین جهانی ارتباطات و اطلاعات انجامیده اند. در بخش دیگری از این مقاله، موضوع سازمان تجارت جهانی و خصوصی سازی در عرصه ارتباطات مطرح شده است؛ به طوری که بین سال 1984 تا 1990 میلادی بیش از 110 شرکت ارتباطات راه دور خصوصی شده اند.