فهرست مطالب

پژوهش هنر - پیاپی 2 (تابستان 1392)

فصلنامه پژوهش هنر
پیاپی 2 (تابستان 1392)

  • بهای روی جلد: 140,000ريال
  • تاریخ انتشار: 1392/07/03
  • تعداد عناوین: 29
|
  • یادداشت
  • معرفی
  • گفت و گو
  • فرش دستباف ایران می تواند بازار جهانی فرش را رهبری کند / چشم انداز فرش دستباف در گفت وگو با محمدباقر آقاعلیخانی رییس مرکز ملی فرش ایران
    صفحه 13
  • به رقبایمان فرش صادر می کنیم / گفت و گو با مدیرعامل شرکت سه امی فرش ایران
    صفحه 19
  • چوب حراج بر قامت رعنای فرش دستباف ایران / چالش های پیش روی فرش ایران در بازاره ای اروپا از زبان علی اکبر طبیبی
    صفحه 25
  • گره کار فروبسته فرش / بررسی هویت و اصالت فرش دستباف ایرانی در گفت وگو با دکتر رضا اله داد
    صفحه 31
  • میزگرد
  • چشم انداز فرش ایران و چالش های پیش روی / ضرورت تدوین طرح جامع فرش ایران در گفت وگو با صاحبنظران
    صفحه 37
  • مقاله
  • حبیب الله آیت اللهی صفحه 43
    فرش ایران در طی قرون متمادی از نظر کیفیت و زیبایی پا به پای فرهنگ و تمدن ایرانی رشد و توسعه پیدا کرده است. عنصر زیبایی را می توان بارزترین وجه فرش دستباف قلمدادکرد که سایر عناصر اعم از کیفیت، کارآیی، مقبولیت و شهرت، همه بر پایه آن استوارند.
    زیباشناسی فرش دستباف ایرانی برگرفته از باور و درک زیباشناختی انسان ایرانی از نظام هستی است.
    بر همین اساس می توان فرش را آینه تجلی درک زیباشناختی ایرانیان و بازآفرینی رویکرد آن ها به عالم هستی و عالم مثال قلمدادکرد.
    شناخت بنیادین زیباشناسی فرش مستلزم گونه شناسی و مدخل شناسی زیبایی نهفته در آن است.
    زیبایی شناسی فرش را می توان در چهار گونه محور تقارن، ذره گرایی، پرهیز از فضای تهی و حرکت درونگرا مورد مطالعه قرارداد. آنچه مبرهن و مسلم است، این زیبایی برگرفته از تفکر ممتاز ایرانیان نسبت بهعالم هستی و باورهای نهادینه شده در ژن مردمان این خطه از کره خاکی است که بهرابطه فرد با طبیعت و با خالق کائنات و تجسم ژرف در برونریز این پرورده هاست.
    کلیدواژگان: فرش، فرش ایرانی، زیبایی شناسی، نقش فرش، مدیریت تفکر ناب
  • مریم تدین، مصطفی حسینی واجاری، سید بدرالدین احمدی صفحه 47
    هفتگانه ها و عدد هفت از دیرباز مورد توجه اقوام مختلف جهان بوده است. نقشی که این عدد و باورهای حول آن در اسطوره، تاریخ و هنر بازی می کند، در هنرها و فرهنگهای شرقی جایگاه ویژهای دارد. در نگاهی تطبیقی، با تکیه بر باور تقدس عدد هفت، به تبار و سرنخهایی در اساطیر ایرانی ارجاع می شود که ارزشهای قالی را مفهومی باورمآب، مقدس و آیینهای زمینی از مدینه ی فاضله توصیف میکنند. اندیشه آرمانشهری، آن بخشی از اندیشه است که در طول تاریخ، راه های تحقق این آرزو را بررسی کرده است. یکی از مهمترین آثار هنری که به پرورش باور اسطورهای آرمانشهر پرداخته، فرش است. عناصر بهکار رفته در قالی ایرانی، مفاهیم و عناصر اسطورهای و نمادینی همچون گل نیلوفر آبی، بته جقه، درخت زندگی، درخت طوبی و تنوع حاشیه و تعدد آن و... نیز بهنوعی تقدس گونه با تارو پود این باور مقدس پیوند خوردهاند.
    این پژوهش با هدف یافتن مضامین رمزآلود در طرحها و نقوش، در پی پاسخ به این پرسش است که آیا از لحاظ تطبیقی، ارتباطی میان تقدس اسطورهای هفتگانه و عدد هفت با قالی بهعنوان نمادی از بهشت موعود وجود دارد. از پژوهش اخیر که با روش تحلیلی- توصیفی به انجام رسید، این دستاوردهای تحلیلی حاصل می شود که اصولا فرش برای مردم ایران زمین تمثیلی از بهشت یا اشارهای به «آرمانشهر» زمینی است و عناصر بهکار رفته در آن بهگونهای با تار و پود این باور مقدس پیوند خوردهاند. حضور مستمر هفت عنصر اساطیری؛ گواه راه یافتن مفهوم اسطورهای تقدس هفتگانه و عدد هفت، به طرح و نقش فرش و ماندگار شدن آن در زندگی ایرانیان بوده است.
    کلیدواژگان: آرمانشهر، فرش ایرانی، عدد هفت، هنر
  • فرزانه چاوش باشی صفحه 53
    فرش ایرانی بهعنوان محصول هنر و صنعت، سابقه ای بسیار طولانی در تاریخ ایران دارد، اما با وجود قدمت دیرینه فرش در فرهنگ ایران، این کالا در حال حاضر در رونق اقتصادی و بهبود شاخصهای صادراتی، شاهد بروز مشکلات و نارسایی های متعدد در انطباق با شرایط نوین بازارهای بین المللی و کسب موقعیتی در خور شان مقام خود است. فرش ایرانی، سهم قابلتوجهی در صادرات غیرنفتی ایران از لحاظ تحصیل ارز و اشتغالزایی دارد و به دلیل کسب ارزش افزوده نسبتا بالا، در اقتصاد ملی دارای ارزش و اهمیت قابلتوجهی است.
    در این مقاله ضمن بررسی و تبیین برخی از آمارهای صنعت فرش در اقتصاد ایران، راهبردهای پیشنهادی برای تقویت اقتصاد فرش ایرانی ارائه گردیده است.
    کلیدواژگان: صادرات فرش، اقتصاد فرش، فرش دستباف ایرانی
  • بهنام زنگی صفحه 61
    این مقاله از طریق تحلیل ساختارهای هنری فرش دستباف، به بررسی ارزشآفرینی آن از دیدگاه هنری و اثربخشیاش در حیطه هنرهای تجسمی میپردازد. فرش ایرانی به دلیل استفاده از ماده تصویر در خلق محصول هنری صنعتی، از محتوایی هنری برخوردار است که بهواسطه آن، پیوندهای ناگسستنی با هنرهای تجسمی و فرهنگ تصویری ایرانی دارد.
    با تبیین دو ساختار«ویژگی ها» و«کارکردها»ی هنری فرش، از یک سو ظرفیتهای بالقوه و ویژگی ساختاری فرش در زمینه هنر مشخص شده و از سوی دیگر کارکردهای متناسب با این ویژگی ها روشنمیشود. این ویژگی ها موجب اثربخشی و تاثیرگذاری فرش بر روند توسعه، تعالی و نهادینهسازی هنرهای تصویری است.
    کلیدواژگان: فرش ایران، فرش دستباف، هنر ایران، ارزشهای هنری، هنرهای تصویری
  • احمد پاکزاد، عارف فرجی صفحه 69
    شناخت و اولویتبندی بازارهای هدف محصولات، از ضروریات تدوین استراتژی بازاریابی کارآمد است. این امر از یک سو از اتلاف هزینه های آن دسته از صادرکنندگانی که قصد حضور مستمر در بازار را دارند، جلوگیری میکند و از سوی دیگر، در ارتباط با برنامهریزان صادراتی با ارایه جنبه واقعگرایانه میتواند نقش ارزندهای در کمک به مسوولین اجرایی در تدوین استراتژی بازرگانی و انجام مذاکرات تجاری دو جانبه داشته باشد.
    در تحقیق حاضر اقدام به شناسایی و اولویتبندی بازارها از طریق تعیین جذابیت آنها براساس مناسبترین شاخصهای در دسترس از نظر خبرگان شده است. این کار با درنظر گرفتن قابلیتها، منابع و از همه مهمتر، اهداف مورد نظر مرکز ملی فرش ایران انجام شده است. در واقع هدف نهایی از انجام این تحقیق را میتوان کمک در پاسخ به سووال چگونگی حرکت مناسب فرش دستباف در بین بازارهای هدف صادراتی با توجه به اهداف، منبع و قابلیتهای سازمان دانست.
    برای انجام این کار پس از گردآوری اطلاعات و آمار مستند، مناسبترین بازارهای صادراتی شناسایی و با استفاده از شاخصهای رشد واردات، درآمد سرانه، رشد جمعیتی، ثبات سیاسی و اقتصادی، موانع تعرفهای و فاصله جغرافیایی و ضرایب اهمیت آنها اقدام به شناسایی مهمترین شاخصهای جاذبه بازار و ضرایب اهمیت آنها بهمنظور اولویتبندی بازارهای هدف محصول مورد نظر شده است.
    نتایج حاصل از تحقیق نشان میدهد که بازارهای دارای اولویت بالاتر برای صادرات فرش دستباف ایران براساس شاخصهای بهکارگرفته شده بهترتیب آمریکا، امارات، آلمان، قطر و ایتالیا میباشند.
    کلیدواژگان: فرش دستباف، بازار هدف، صادرات
  • الهه ایمانی صفحه 75
    فرش دستباف ایران هنری است ملی که ریشه در تاریخ، فرهنگ و تمدن کهن ایران دارد، اما در چند دهه اخیر کاربرد فرش دستباف در خانه های ایرانی و در جهان با چالش روبهرو شده است. مروری بر پژوهش‎های کنونی نشان‎دهنده آن است که رکود فرش دستباف ایرانی در بازارهای جهانی، همزمان با تغییر شرایط مصرف فرش دستباف در بازارهای داخلی است. امروزه در دوران فناوری های صنعتی و پساصنعتی زندگی می کنیم، تولیدات ماشینی هر روز فراگیرتر می شوند، فرش های ماشینی با تولید فراوان و ارزانی که بههمراه دارند، مخاطبان زیادی را بهسوی خود جلبکردهاند. مقاله حاضر با تولید فرش ماشینی مخالف نیست، بلکه معتقد است حتی برای بهبود آن باید با دیگر کشورهای تولیدکننده رقابتکرد. اما موضوع اصلی این مقاله یافتن راهکارهای مناسب برای جایگزینی کاربرد فرش دستباف بهجای فرش ماشینی است.
    یافته های این پژوهش که با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و با استفاده از جمعآوری مطالب بهروش کتابخانه-ای صورت گرفته است نشان‎دهنده آن است که جوامع عصر ما بهجوامعی مصرفی تبدیل شده اند و هر آنچه که بهعنوان نماد و هنجار در جامعه شناخته شود، مورد استقبال مردم قرارخواهدگرفت. ایجاد اشتیاق بیشتر برای خرید فرش دستباف و بالابردن آمار فروش آن مستلزم تبلیغ در راستای ارزشگذاری فرش دستباف در جامعه است. فرش دستباف باید برای دارنده خود ارزش نمادین همراه داشته باشد، زیرا ارزش نمادین یک کالا با توجه به حس فخر و برتری جویی مصرفکننده، نیاز به خرید را در وی بههمراه خواهد داشت. به این ترتیب افراد بیشتری خواهان داشتن آن کالا خواهند شد. بر این مبنا، میزان خرید فرش دستباف در برابر فرش ماشینی در سبد کالای خانواده ها تقویت خواهد شد.
    کلیدواژگان: فرش دستباف، فرش ماشینی، مد، هنجار اجتماعی
  • مهلا تختی، رضا افهمی صفحه 81
    واق یکی از عناصر نگارگری ایرانی است که به صورت ترکیب کل یا بخشی از بدن موجودات، در امتداد ساقه های گیاهی تصویر شده است. این شیوه ترسیم که بر روی آثار مختلف هنری دوره اسلامی خصوصا از دوره سلجوقی به بعد دیده شده است، در مسیر تکامل خود، بر فرش نیز نقش بسته است. حضور این عنصر بر روی فرش های دوره قاجار روند تکمیلی خود را طیکرده و در نهایت از نظر تصویری و تجسمی بهشکلی متفاوت از سایر هنرها ظهور می یابد. به این معنی که شیوه ای جدید در طراحی و ترکیببندی را تجربه می کند. این مقاله بهشیوه تحلیلی- توصیفی تهیه شده است. هدف از این پژوهش بررسی ساختار تصویری و ترکیبی نقوش و سیر تکاملی آنها بر روی فرش است.
    کلیدواژگان: واقواق، فرش، درخت سخنگو، اسطوره های هندوایرانی
  • سید محمد مهدی میرزاامینی صفحه 89
    قالی ایران درطول تاریخ بهفراخور نیازهای مصرفی و تجاری در نقاط و مراکز مختلف ایران تولید میشده است و این جریان تا دوره معاصر نیز ادامه داشته است. هریک از مناطق قالیبافی ایران با توجه به شرایط مختلف، اعم از فرهنگ، آداب و رسوم، نوع کاربری، مواد اولیه، نوع بافت، طرح و نقش، رنگرزی و رنگبندی، ابزار و اسلوب بافت، ویژگی های اقلیمی و جغرافیایی و غیره، خصوصیات منحصر بهفردی بهخود گرفته که این خصوصیات بهعنوان یکی از نشانه های اصالت قالی هر منطقه شناخته میشود.
    سبکشناسی قالی ایران نیز متاثر از این ویژگی ها، به دوشکل کلی قابل ردیابی است. شکل اول با توجه به ویژگی سکونت به سه دسته کلی شهری، روستایی و ایلی- عشایری قابل تقسیم است که دارای مشخصات کلی مشابه در هر بخش و ورای تقسیمات جغرافیایی است. نوع دوم سبکشناسی قالی بر اساس مناطق جغرافیایی و تشابهات مشترک آنهاست. عمده مناطق قالیبافی ایران شامل مناطق آذربایجان، اصفهان، خراسان، کرمان، چهارمحال و بختیاری و برخی از شهرها نظیر کاشان، اراک، همدان و غیره است که هر یک دارای مشخصات و ویژگی های خاص خود هستند.
    در این بررسی سعی شده عمده ویژگی های منحصر بهفرد مناطق و سبک های مختلف قالی ایران بهروش کتابخانه ای مطالعه، معرفی و مورد تحلیل قرارگیرند.
    کلیدواژگان: قالی، سبکشناسی، قالی ایران، مناطق
  • عبدالله میرزایی، فاطمه عارف پور صفحه 97
    شهر تبریز بهعنوان مهمترین شهر شمال غرب کشور همواره در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران پس از اسلام نقش مهمی ایفا کرده است. در دوره قاجار نیز این شهر که ولیعهدنشین حکومت بود، مبدا و مرکز تحولات مهمی از جمله انقلاب مشروطه و دروازه مدرنیته کردن ایران بوده است.
    این شهر همچنین بهلحاظ موقعیت جغرافیایی خاص و همجواری با کشورهای روسیه و امپراطوری بزرگ عثمانی و نیز نزدیکی به راه های ارتباطی با ممالک صنعتی، نقش مهمی در مبادلات تجاری میان ایران و دنیای غرب ایفا کرده است.
    احیای دوباره تولید فرش در ایران، پس از دوران باشکوه صفویه، در اواسط دوره قاجار و با محوریت شهر تبریز و بازاریان و تجار آن صورت گرفت. در این پژوهش به بررسی زمینه های موثر در فرآیند شکلگیری و گسترش این نهضت از تبریز و تاثیرات آن بر دیگر مناطق تولید فرش کشور پرداخته شده است.
    این پژوهش نشان میدهد نقش تجار و بازرگانان تبریز در فرآیند احیای هنر- صنعت قالی بافی ایران به اندازه ای است که اغلب کارشناسان، انجام موفق این مهم را مدیون بازرگانان و تولید کنندگان تبریزی میدانند. با توجه بهکمبود منابع مستند تاریخی از دوره های مختلف قالیبافی ایران و بروز اختلاف نظرهای فراوان در این حوزه، انجام چنین پژوهشهایی از سایر دوره های تاریخی فرش ایران میتواند چراغ راه آینده باشد.
    کلیدواژگان: تبریز، قاجار، احیای قالیبافی، تجار و بازرگانان
  • فاطمه وفایی صفحه 103
    دوران صفویه یکی از دوره های باشکوهی بود که طی آن بسیاری هنرها به اوج شکوفایی رسیدند. در این میان میتوان به هنرهایی چون نگارگری، گچبری، قلمزنی، فرش، کاشیکاری، پارچهبافی، آیینهکاری و... اشارهکرد. دو حوزه معماری و فرش از جمله حوزه های وسیعی هستند که هرکدام از آنها فرصت بروز و تجلی سایر هنرها را در خود به ارمغان میآورند.
    تاکنون دسته بندی در هرکدام از این حوزه ها تنها بر روی نقوش و در نهایت کاربرد آنها بوده و هیچگونه طبقهبندی بر اساس رنگ و نوع فضای ایجاد شده در این زمینه ها صورت نگرفته است.
    هدف از انجام پژوهش حاضر، بررسی نقوش ایجادشدهای است که تاکنون طبقهبندی های متعددی درباره آن انجام شده است، اما اینبار بررسی این طبقهبندی ها، نوع و فضای ایجادشده و کاربرد آنها در یک طبقهبندی جدیدتر قرارمیگیرد. در این طبقهبندی نوین علاوه بر نوع و چگونگی فضا، به نوع کاربردی فضاهای متشکله و چگونگی این فضاها از حیث رنگ و نقش پرداخته می شود تا هرکدام از این فضاها را طبق رنگ و نوع پیامی که منتقلمیکنند، مورد تجزیه و تحلیل قراردهد. منظور از فضا، تنها فضای معماری نبوده بلکه فضای دوبعدی فرشهای آن دوران را نیز شامل می شود که هر دوی این فضاها در دو حوزهی فرش و معماری، متاثر از این نگرش جدید بوده و بر یکدیگر نیز تاثیرگذار بودهاند.
    پس از بررسی این دو الگو، نوع فضای ایجاد شده در این دسته از فضاها، رنگها و نقشهای خاص آن را نیز طلب میکرده است. مقایسه تطبیقی، نوع نقوش و رنگهای بهکار رفته در این دو حوزه را بررسی میکند تا فضا و چگونگی انتخاب آن را به بهترین نحو بیان نماید.
    کلیدواژگان: معماری، نقش، رنگ، فرش، صفویه در اصفهان
  • حمیدرضا مومنیان صفحه 111
    در مورد مرمت فرش دستباف، مشکلات متعددی بهچشم میخورد که شایسته است بهطور جدی ودر یک عزم ملی مورد توجه واقع شود. یکی از اساسیترین این مشکلات، عدم توجه کافی به قوانین و مقررات مربوط به مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی است. سالهاست که دنیا برای حفظ اصالت و ارزش اشیای فرهنگی و تاریخی اعم از اشیای منقول و غیر منقول، اصول و مبانی محکمی را تعریفکرده و قوانین و مقررات متعددی را وضع نموده است، تا در کار مرمت اشیا در کشورهای مختلف یک وحدت رویه حاکم شود و دوره های تاریخی که بر اشیا گذشته است و همچنین هویت فرهنگی و باستانی کشورها کمتر دستخوش تغییر و تحریف گردد.
    برای حل این مشکل میبایست به تبیین جایگاه اصول و مبانی تئوریک مرمت پرداخت و میان اعمال آییننامه های مرمتی و تمایلات فردی که خواستار بازسازی کامل فرش برای حفظ زیبایی مطلق آن است، تعادل برقرار نموده و در حد امکان راهکارهایی را ارایه کرد. امیدواریم این مقاله پاسخی به عشق وافر علاقمندان و شیفتگان فرش، برای حفاظت و صیانت از یکی از ارزشمندترین جلوه های هنر ایران، یعنی فرش دستباف باشد.
    در این مطالعه، شیوه های مرمت فرش دستباف (بهعنوان یک کالای ارزشمند فرهنگی و تاریخی و صرفنظر از ارزش اقتصادی) بررسی میشود. هدف کلی از طرح موضوع، حاکمشدن تفکر مرمتی بر مرمت فرش دستباف است که بهطور طبیعی اهداف اختصاصی زیر را نیز دربردارد:- توجه به اصول و مبانی نظری مرمت در هنگام مرمت فرش دستباف - تبیین اثرات سوء ناشی از عدم توجه به مبانی مرمتی در فرش مقاله حاضر مشتمل بر بررسی رفوگری و تضادهای میان رفوگری و مرمت صحیح و علمی فرش، در راستای تبیین جایگاه اصول و مبانی نظری مرمت است تا از این رهگذر، دیدگاهی علمی و منطبق بر تئوری ها ونظریه های پذیرفته شده مرمت در دنیا، بر مرمت فرش ایران حاکمگردد.آنچه بیش از هر مورد دیگر اهمیت دارد و میبایست به صورت خاص روی آن مطالعه و تحقیق نمود، آن است که آیا ما اساسا مجاز هستیم فرشی ارزشمند را بدون توجه به ابعاد مختلف مطرح شده در قوانین و آییننامه های مرمتی، از طریق بافتن قسمت آسیب دیده مثل اول مرمت کنیم یا خیر؟ و اگر مجاز شدیم تا چه میزان می توان کار مرمت را پیش برد؟
    کلیدواژگان: فرش دستباف، مرمت، مرمت فرش دستباف، رفو گری فرش
  • استاد پرویز اسکندرپور خرمی، فرزانه فرشیدنیک صفحه 117
    هنر، عرصه بروز و ظهور مضامین و معانی و آرمانها است. صور هنرهای گوناگون در هر فرهنگ، از باورها و آرمانهای آن قوم تاثیرپذیرفته است. هنر ایران نیز همواره عرصه بروز و ظهور معانی عالی و باورهای متعالی بوده است. این باورهای مشترک، شباهتهایی را میان صورتهای متفاوت هنری ایجاد نموده که برگرفته از مضامین حکمت ایرانی- اسلامی است. هنر طراحی فرش و کتابآرایی یا تذهیب نیز از این قاعده مستثنی نیست.
    در این پژوهش که بهروش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای صورت گرفته، با بررسی نمونه های موردی، اصول مشترک تزیینات و زیباشناسی در فرش و کتاب آرایی دوره اسلامی مورد مقایسه و بررسی قرارگرفته است.
    نتایج پژوهش حاضر نشانگر آن است که حکمت هنر اسلامی، که بر مفاهیمی چون وحدت در کثرت اشاره دارد، به شیوه های گوناگون و با بهرهگیری از نظم، تعادل، تقارن و اشکال و مفاهیم نمادین در هنرهای مختلف ایران بازتاب یافته و شباهتهایی را در صورتهای متعدد هنری پدیدآورده، بهگونهای که معنایی واحد در قالبهایی متفاوت حاصل گشته است. این مساله، در مقایسه برخی هنرهای کاربردی، بهویژه هنر فرش و کتاب آرایی (تذهیب) بهصورتی آشکار قابل مشاهده است.
    کلیدواژگان: حکمت اسلامی، طراحی فرش، کتابآرایی، تذهیب، زیباییشناسی
  • شبنم محمدی، علی وندشعاری صفحه 123
    قالی ایران دارای تنوع در طرح و نقش فراوان بوده و همواره در تاریخ علاوه بر نقشمایه های تزیینی، در برخی موارد و براساس نوع کاربرد، در راستای تعالیم اسلام و القا مفاهیم دینی بوده است. بخش مهمی از این قالی های دارای کاربرد خاص دینی، قالی های سجادهای هستند که از دوره صفوی و پس از آن نمونه های نفیسی برجا مانده است. وجود سجاده و جانماز در منزل هر مسلمان، نشانهای بوده است از تسلیم او به امر وفرمانهای الهی. این امر با دیدن اهتمام مسلمانان در هرچه زیباترکردن جانمازها و پرداختن به نمادهای مقدس روی آن مشهودتر میشود. از این رو هنرمند با بیان تمثیلی خود از آیات و اسماء الهی در قالی های سجادهای استفاده میکرده است. هدف از پژوهش حاضر تمرکز بر قالی های سجادهای از دوره صفوی (5 نمونه) و قاجار (1 نمونه) بهعنوان نقطه پیوند میان این نقوش تمثیلی و بیان مفاهیم دینی آنها است. نوع تحقیق تاریخی- توصیفی و روش جمعآوری اطلاعات کتابخانه ای است.
    کلیدواژگان: قالی سجادهای، دوره صفویه، کتیبه های قرآنی، مفاهیم دینی و مذهبی
  • ساناز فصیحی نیا، وحید شاهسوارانی صفحه 129
    نگارگری یا نقاشی سنتی ایرانی فرآیندی است که طی آن رنگ بر روی سطح بوم یا کاغذ بهوسیله قلممو ایجاد نقش میکند. در حقیقت نگارگری مفهومی عام دارد و روش ها و سبک های گوناگون نقاشی ایرانی را شامل میشود، چه آنها که در کتاب و نسخه های خطی صورتگرفته و چه آنها که بر دیوار بناها و بومهای دیگر انجامشده است. هنرمند نگارگر در بهترین حالت کار خویش، آنچه را که در پرده خیال دیده است بهتصویر میکشد. وی فضایی را خلق میکند که ضمن بهکارگیری عناصر جسمی، روابط مادی در آن بهگونهایی دیگر بیان شود. عالمی که این نقاشان تصویر میکنند، عالمی است که متفکران و فلاسفه آن را اقلیم هشتم یا عالم مثال نامیدهاند. هدف این هنر نمایان ساختن فضایی است که با فضای عادی و جسمانی متفاوت است. حضور چنین قلمرویی در نقاشی ایرانی به زبان رمز، تمثیل و تخیل و روش های خاص آن ممکن میشود.
    بررسی نمادهای عالم محسوس در نگارگری ایرانی این امر را روشن میسازد که جملگی تجرد داشته و هرکدام رمزی دارند که برگرفته از عالم حس است. رخنه و نفوذ هنرمند نگارگر در عرصه هنرهای تزیینی مایه تامل است. بر این اساس، از آنجا که نگارگری ایرانی بهنوعی نمود بارز انواع هنرها و سنن ایرانی است، تاکنون با مرجعیت قراردادن این هنر و مطالعه نگاره های سده های مختلف، پژوهشهای بسیاری در باب بررسی هنرهای مختلف و مستقلی همچون معماری و شهرسازی، باغ سازی، موسیقی و... و حتی خصیصه هایی چون لباس و پوشاک در سیر روند تاریخ ایران انجام شده است. در این مبحث بر آن شدیم تا با بررسی و مطالعه چند نگاره انتخابی، به رمزگشایی یکی از نمادهای عالم محسوس در این نگاره ها یعنی فرش و نقش فرش از دیدگاه فلسفه زیباییشناختی هنر فرش بافی و نقش فرش و پیوند آن با عالم تمثیلی و تخیلی در هنر نگارگری بپردازیم.
    کلیدواژگان: نگارگری، فلسفه زیبایی شناختی، رمزگشایی، نماد، فرش و نقش فرش، عالم محسوس، عالم تمثیلی و تخیلی
  • کریم میرزایی، مهدی محمدزاده صفحه 135
    مهر ریشه در کالبد فرهنگ و هنر ایران و هند دارد، کارکردها و تفسیرهای متفاوتی بر آن متصور شده است. مهر تنها در متون اوستایی و وداها باقی نماند بل در هنر نیز خود را برملا کرد. در روم قدیم مهر در زیر طاق های رومی منقوش شد تا مهر مشرقی در غروب گاه غربی بدرخشد.
    مقاله حاضر ارتباط مهر باستان را با محراب و مهرابه بررسی می کند. محراب که در معماری اسلامی نقشی نمادین دارد و رو به سوی قبله می نماید، آیا ریشه در کهن الگوی مهری دارد؟ آیا کارکردهای درونی و ذاتی هر دو باهم مناسبتی دارند یا صرفا تشابه اسمی با هم دارند؟
    محراب طاقی است در معماری با ویژگی های مشخص؛ اما این ویژگی با کمی تغییر در هنر قالی نیز بهکار گمارده شده است که بدانها قالی های محراب، سجاده ای و جانمازی نیز می گویند. این قالی ها صرفا موقع نیایش و ستایش حضرت حق بهکار می رود. زمانی که انسان برای عبودیتش به جنگ با نفس می پردازد، محراب محل و زمان نبرد است. نبرد با نیروهای نفسانی و شیطانی و به یک معنی، نبرد با آنچه غیر خدا باشد برای نزدیکی به حضرت حق. زمان نیایش در نقطه مقابل (خانه خدا) زمانی است که انسان هر آنچه مربوط به عالم آفاق و انفس میباشد را ترک می کند و رو بهسوی مکانی که تمامی نیروها در آن جمع شده اند، نماز میگذارد. همینطور در مهریشت از ویژگی های مهر چنین آمده است؛ جنگجوی توانی نیرومند... که دیوان... را در هم میکوبد و از پیش او اهریمن...، خشم...، کاهلی و همه ی خدایان شریر مینویی ترسان به پس میگریزند.
    کلیدواژگان: مهر، محراب، مهرابه، قالی، میثره
  • ترجمه
  • ابرهارت هرمن ترجمه: علیرضا قادری صفحه 139
    در بسیاری از آثار هنر نساجی، خواه به صورت پرز دار و خواه به صورت تخت بافت می توان باندهای افقی را در ابتدا و انتهای اشیایی دید که با طرح های زیاد و یا تنها توسط رنگ های مختلف از هم جدا شده اند.
    رنگ این باندها با رنگ طرح های زمینه و حاشیه در تضاد است. باندهای مذکور فضا و محدوده خاص خود را ایجادمی کنند و آشکارا در طرح کلی شی، عملکرد و یا مفهوم متفاوتی دارند.
    اغلب در فرش های قبایل ترکمن، این باندها با همان روشی بهکار می رود که برای زمینه استفاده می شود. همچنین ممکن است باندها با روشی متفاوت بهکار روند. در این صورت، زمینه و حاشیه های فرش به صورت نخ گرهخورده کار می شوند. بهعنوان مثال در این مورد می توان به دو عالم در روش گلیم و یا سوماخ اشارهکرد. ایده عوالم (جمع عالم که باندهای افقی در دو انتهای شی است) در فرهنگ های مختلف دیده می شود و قدمت آن به پیش از مذاهبی مانند مسیحیت و اسلام برمی گردد. یک گلیم بافتهشده در آسیای مرکزی در قرن سوم قبل از میلاد مسیح که در حال حاضر در کلکسیونی در قطر نگهداری می شود، مثال خوبی در این مورد است. (شکل 1). در حالیکه در فرهنگ های «پاراکاس» و «نازکا» در آمریکای جنوبی باندهای انتهایی در بسیاری از منسوجات بهچشم می خورد. بهنظر می رسد که در آن دسته از فرش های شرقی که در شهرها بافته می شوند، استفاده از این باندهای اضافی در دو طرف فرش، کمتر از قالیچه هایی است که در قبایل و روستا ها برای مصارف سنتی بافته می شوند. لغت «عالم» که در اینجا برای یک باند انتهایی استفاده شده است از نام های معروف ترکمن است.
  • گزارش پروژه
  • بزرگترین فرش مربع ریزبافت جهان با ترکیب رنگ گیاهی و نقوش کم نظیر از خطه خراسان / مدیریت دانش و تجربه بر پایه شناخت فرش نفیس، بی همتا و ممتاز«نقش بهشت ایرانی»
    سیدبدرالدین احمدی، احسان حقیقی صفحه 147
    فرهنگ، دانش، فن و هنر در دوره های مختلف تاریخی و متعاقب آن هنر و مهارت فرش بافی در ایران از توانمندی هنرمندان این سرزمین حکایت میکند. دستاوردهای هنرمندان بهخصوص در مراحل طراحی، ارائه و خلق آثار مرتبط با هنر یا حرفه تخصصی بافت فرش در قرون اخیر بینظیر یا کمنظیر است. پس از نقاشی ایرانی که در قرن پنجم هجری با جوانهزنی و رشد همراه بود، طرح و نقش برگرفته از آن بهتدریج به صنعت و هنر فرش منتقلشد. این طرحها و نقشها و حتی رنگهای ترکیبی بهکار گرفته شده در هنر فرشبافی، صورت و معنایی خاص دارند. در حوزه نقوش فرش، اغلب طرحها فاقد سه بعد نمایی هستند و رنگها و نقوش نسبت و تناسب دوری و نزدیکی آشکاری ندارند.
    دستاوردهای این مطالعه که در طرحها و نقوش فرش دستباف و هر آنچه دیده میشود، ارائه شده است و آفرینش نقشی واحد از عالم کمال بوده و ما روایت را از درون طرح، نقوش و رنگ های متنوع در فرش موسوم به نقش بهشت ایرانی میبینیم.
    در این فرش، بیشتر موضوعاتی که در طرحها و نقشهای ایرانی وجود دارند، غالبا نسبتی مستقیم با ادبیات ایرانی - اسلامی دارد و این نشان از دید وسیع هنرمند ایرانی در عصر حاضر دارد که با تجلی کمال، تناسب و توازن داشتند. نقوش بهمرور زمان، از آثار نقاشی و نگارگری بر فرش ظاهر شدند و در فرش نقش بهشت ایرانی، رابطه بین نمادها و نشانه های فرش و نقاشی، مستقیم و غیرمستقیم شکفته و مشهود گردید. طرحهای متنوع و نقوش فرش که در ادوار مختلف اغلب در شرق ایران آشکار شد، به طرحهای فاخر این اثر بینظیر بیشترین نزدیکی را دارد. مفاهیم مرتبط با فرش دستباف ایران نظیر ضرورت و اهمیت پروژه، طراحی منحصر بهفرد، ترکیب هنر تجسمی، اصالت رنگ گیاهی، مواد و مصالح اصیل ایرانی، ویژگی های موثر بر ارزش، روش مدیریت پروژه، ترکیب هنر، فرهنگ، علم و صنعت در عصر حاضر بر معرفی آثار فاخر و نفیس فرش دلالت دارد.
    کلیدواژگان: مدیریت دانش، نقش بهشت، فرش مربع ریز بافت، رنگ گیاهی، خراسان، ایران
  • گزارش
  • آموزش دانشگاهی فرش در ایران / بررسی ضرورت ها و کاستی های آموزش عالی فرش در ایران
    سید محمد مهدی میرزاامینی صفحه 151
    آموزش فرش درگذر از آموزش استاد و شاگردی که سالیان سال در جامعه فرش جریان داشت در دو دهه اخیر گونه دیگری از نحوه انتقال دانش و تجربه را نیز آزمود و به جرگه علوم و مهارتهایی که در عرصه دانشگاهی آموزش دادهمیشوند پیوست. با توجه به پیشینه دیرین فرش در فرهنگ ایران و پیشگامی ایرانیان در طراحی و تولید آن، شاید توقعات فراتری از آموزش دانشگاهی فرش، نسبت بهسایر رشته ها وجود داشته باشد.
    رشته فرش باید بتواند پلی میان تجارب گذشته و موقعیتها و دگرگونی های امروز و آینده باشد تا فرش ایران از پس مخاطره ها و تهدیدها، سربلند بیرون آید. بررسی عملکرد دانشجویان و دانشآموختگان فرش مسالهای است که امروزه پس از گذشت نزدیک به دو دهه از دانشگاهی شدن آن، ذهن بسیاری از فرشدوستان و دانشگاهیان را بهخود جلب کرده است.
    این بررسی قصد دارد تا کاستی های مسیر علمیشدن رشته فرش و راهکارهای مناسب برای برونرفت از آن را روشنسازد. با توجه به قدمت محصول فرش و تاثیرات چندگانه آن در جامعه ایرانی، رشته فرش بسیار دیر دانشگاهی شده است، اما با این حال بهنظر میرسد هنوز تا رسیدن به اهداف ترسیم شده برای آن، راه درازی در پیش است.
  • حمید کارگر، محمدصادق اسدی رازی صفحه 159
    فرش دستباف ایران محصولی ممتاز و یگانه است که در طی تمدن پرشکوه ایران، در حیات فرهنگی و اجتماعی ایرانیان حضوری موثر و چشمگیر داشته است. همه اجزای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی فرش از مرحله طراحی و تولید تا عرضه و مصرف، تحت تاثیر ظرفیت های شگفت این هنر صنعت بوده اند.
    امروزه و با دگرگوی های صنعتی وقوع یافته طی دهه های اخیر، تعاریف جدیدی از تولید و مصرف در جوامع شکل گرفته است. پویایی و انطباق محصولات و صنایع سنتی با روندهای جدید نیازمند انعطاف آن ها از یک سو و آموزش ها و آگاهی بخشی های اجتماعی از سوی دیگر است.
    رسانه ها در این میان مسوولیت اصلی آموزش و آگاهی بخشی های اجتماعی را بر عهده دارند و این مسوولیت در برابر محصول ملی همچون فرش، اهمیتی دوچندان می یابد. رسانه های تخصصی حوزه فرش می توانند در این میان ضمن اطلاع رسانی به جامعه فعالان فرش کشور، در تشویق و ترغیب نشریات عمومی نسبت به ادای دین به فرش ایران موثر باشند، اما متاسفانه خود این رسانه ها با چالش ها و مشکلات فرارو مواجهند. این گزارش به معرفی و سرانجام نشریات تخصصی فرش در ایران می پردازد.