فصلنامه جغرافیا و پایداری محیط
پیاپی 3 (تابستان 1391)

در مناطق کارستی، هدف اساسی، روش ژئوفیزیکی بررسی قسمت هایی ازسنگ‎های کربناته است که مشاهده مستقیم آن ها امکان ندارد. با روش ژئوفیزیکی، می توان در مورد حجم سنگ و تشریح افق های حاوی ناپیوستگی هایی که در مطالعات کارست، بسیار اهمیت دارد، اطلاعات باارزشی به‎دست آورد. منطقه مورد تحقیق در زون های زاگرس رورانده و چین خورده، قرار دارد و از سازندهای سخت (کربناته)تشکیل شده است. چشمه های کارستی استان کرمانشاه، نقش مهمی در تامین و تغذیه آب استان دارد، به همین دلیل با عملیات ژئوفیزیکی، اقدام به شناسایی و تعیین نقش زمین ساخت (گسل و شکست ها) در ایجاد و تحول چشمه های کارستی شده است. روش الکترومغناطیسی رادار (GPR) یکی از روش های مهم برای آشکارسازی ساختارهای سطحی و نزدیک به سطح زمین می باشد. درتحقیق حاضر، عملیات ژئوفیزیک با استفاده از دستگاه رادار در محدود دو چشمه، سراب یاوری (زون زاگرس مرتفع منطبق بر روراندگی) و سراب نیلوفر (زون زاگرس چین خورده) انجام گرفت. با استفاده از آنتن 100 مگاهرتز غیر پوششی و نگاشت های حاصله، سرعت موج در لایه به‎دست آمد، شکستگی سطحی، ساختار چین خورده و میزان تحول این مناطق مورد مطالعه قرار گرفته. با بررسی نیمرخ های به‎دست آمده، مشخص شد که چشمه سراب یاوری که در زون زاگرس شکسته واقع شده، تعداد گسل و بهم ریختگی لایه و پدیده انحلال بیشتر است، در صورتی که تعداد گسل و میزان انحلال در چشمه سراب نیلوفر که دورتر از زون شکسته و نزدیک به زون زاگرس چین خورده واقع شده به مراتب کمتر از چشمه سراب یاوری است. این امر نشان می دهد که به کمک رادار، می توان به مطالعه دقیق ساختار و تحول چشمه های کارستی پرداخت و نتایج قابل قبولی به‎دست آورد.

بیشترین میزان فرسایش و تولید رسوب حوزه‎ی آبخیز تلخه‎رود مربوط به سازند های مارنی آن است. در پژوهش پیش رو تاثیر ویژگی های فیزیکی و شیمیایی نمونه های مارن در پیدایش فرسایش شیاری، خندقی، توده ای و هزاردره ای مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور در واحدهای یکسان مارنی (از لحاظ ویژگی های درصد شیب، جهت شیب، ارتفاع و میزان پوشش گیاهی) از مارن های با اشکال مختلف فرسایش نمونه گیری شد و ویژگی های pH، هدایت الکتریکی، کربن آلی، سدیم، پتاسیم، کلر، کلسیم همراه با منیزیم، ظرفیت تبادل کاتیونی، نسبت سدیم قابل جذب (SAR)، گچ، آهک، درصد شن، سیلت و رس، نفوذ پذیری و پایداری خاکدانه های آنها تعیین شد. سپس داده های به‎دست‎آمده مورد تجزیه و تحلیل واریانس و مقایسه‎ی میانگین ها قرارگرفتند. نتایج این مطالعه نشان داد که از بین ویژگی های فیزیکی و شیمیایی اندازه گیری شده، pH، درصد گچ و درصد شن نمونه ها، اختلاف معنا دار در بین اشکال مختلف فرسایش داشتند. بیشترین میزان pH در فرسایش توده‎ای و برای درصد شن و گچ در فرسایش خندقی مشاهده شد. کمترین مقادیر این سه ویژگی نیز در فرسایش بدلند وجود داشته است.

هدف از این پژوهش، ارزیابی میزان هماهنگی در پراکندگی جمعیت و توزیع خدمات در نواحی شهر بندرانزلی و ارائه‎ی راهکاری برنامه ریزی‎شده برای نیل به توزیع متعادل خدمات در سطح نواحی شهر، به‎منظور بهره‎مندی همه شهروندان از خدمات شهری مناسب است. روش پژوهش توصیفی تحلیلی است که در آن از مدل ضریب آنتروپی نسبی برای بررسی میزان تعادل در توزیع جمعیت در نواحی شهر، مدل ضریب پراکندگی و مدل تاپسیس برای بررسی میزان تعادل در توزیع خدمات استفاده شده است. جامعه‎ی آماری، نواحی نه‎گانه‎ی شهر بندرانزلی بر اساس طرح جامع پیشنهادی شهر است که توسط هشت شاخص خدمات شهری مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که پراکندگی جمعیت در نواحی شهری متعادل است، اما تنها 13 درصد از جمعیت کل شهر از خدمات شهری متعادل بهره‎مند بوده و40 درصد از کل جمعیت در شرایط نیمه‎متعادل و 47 درصد باقی‎مانده در شرایط نامتعادل بهره‎مندی از خدمات شهری به‎سر می برند. بررسی ضریب همبستگی پیرسون میان پراکندگی جمعیت و توزیع خدمات در نواحی شهر، نشانگر نبود رابطه‎ی موثر بین دو متغیر است. بنابراین ضمن افزایش شاخص های خدمات شهری در سطح نواحی، برقراری ارتباط هماهنگ و موثر بین پراکندگی جمعیت و توزیع خدمات در نواحی شهر بندر انزلی ضروری به نظر می رسد.

برآورد نیاز آبی، از مهم‎ترین عوامل در مدیریت منابع آب و از ضروریات هر طرح آبیاری و زهکشی به‎شمار می‎رود. برای تعیین نیاز آبی، بایستی تبخیر و تعرق پتانسیل گیاه مرجع (〖ET〗_0) را برآورد کرد. با توجه به اینکه روش‎های گوناگونی برای این منظور توصیه شده است، ولی انتخاب روش مناسب یکی از مشکلات تصمیم‎گیری در این مورد است. در این پژوهش از پنج ایستگاه منتخب در استان کرمانشاه با طول دوره‎ی آماری بین 17 تا 54 سال استفاده شده است. روش‎های محاسبه〖ET〗_0 به پنج روش فائو پنمن مانتیث، ترنت وایت، بلانی کریدل اصلاح شده،‎ هارگریوز و پنمن اصلاح شده بر اساس داده های ماهانه و سالانه است. با بررسی مقادیر محاسبه شده برای تبخیر و تعرق پتانسیل و با توجه به توصیه های سازمان هواشناسی جهانی، از بین پنج روش فوق، مشخص شد که روش فائو پنمن مانتیث، برآورد دقیق‎تری برای 〖ET〗_0 ارائه می‎کند. همچنین نتایج نشان داد که حداکثر میزان 〖ET〗_0 ماهانه و سالانه، به‎ترتیب 5/8 و 9/48 میلی‎متر مربوط به ایستگاه روانسر و حداقل آن به‎ترتیب 8/5 و 4/38 میلی‎متر مربوط به ایستگاه کنگاور است و بیشترین نیاز آبی سالانه برای ایستگاه روانسر با مقدار 3/923 میلی‎متر به‎دست آمد.

شهرستان روانسر با داشتن جاذبه های گردشگری متنوع طبیعی انسانی، یکی از مقاصد اصلی گردشگران غرب کشور و استان کرمانشاه می باشد که سالیانه گردشگران زیادی را جذب می کند. با توجه به پتانسیل های بالای گردشگری و تنوع جاذبه ها، اولویت بندی و شناسایی مناطق مستعد گردشگری در این منطقه، جهت شناسایی نقاط ضعف و قوت و جهت توسعه گردشگری منطقه، امری مهم و اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. این مقاله با توجه به هدف از نوع کاربردی و از نظر روش تحقیق یک مطالعه توصیفی تحلیلی و پیمایشی است که جهت انجام آن محققان نه پارامتر «ارتفاع قرارگیری از سطح دریا، وضعیت زیرساخت ها، تعداد گردشگر، تسهیلات و خدمات، دسترسی، پتانسیل اطراف جاذبه، قابلیت جذب گردشگر در فصول مختلف، اثرات اقتصادی و عدم مخاطرات طبیعی» را در مورد هفت مکان گردشگری مهم شهرستان روانسر انتخاب و با استفاده از روش تاپسیس به اولویت بندی مکان های جاذب گردشگری این شهرستان پرداخته شده است. جهت تعیین وزن شاخص ها نظرات 30 نفر از کارشناسان مربوطه با استفاده از روش ای.اچ.پی. محاسبه گردید. نتایج حاصل از مدل تاپسیس، مکان های گردشگری شهرستان روانسر جهت بازدید گردشگران به ترتیب زیر اولویت بندی نمود: غار قوری قلعه با امتیاز (766/0) رتبه یک، سراب روانسر با امتیاز (716/0) رتبه دوم، غار کاوات با امتیاز (589/0) رتبه سوم، زیارتگاه اویس قرنی، سراب جاوری، تپه موسایی و تاق فرهاد به ترتیب با امتیاز (469/0)، (465/0)، (249/0) و (224/0) در اولویت های بعدی واقع شدند. در نهایت، راهکارهایی جهت ارتقاء نقاط قوت و رفع موانع و مشکلات مکان های هفت گانه جاذب گردشگری شهرستان روانسر ارائه گردیده است.

خشکسالی، پدیده ای خزنده است که در اثر کمبود رطوبت محیطی ناشی از کاهش میزان بارش به وقوع می پیوندد. در بررسی وضعیت خشکسالی های استان تهران ازداده های بارش ماهانه چهارده ایستگاه در دوره آماری (2007-1976) و روش شاخص بارش استاندارد شده (SPI)، در مقیاس زمانی یک، شش و دوازده ماهه استفاده شد. شدت و تداوم دوره های خشک برای هر سه مقیاس تعیین و مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. نتیجه این بررسی نشان داد، با افزایش تداوم از تعداد رخدادهای خشکسالی کاسته می شود و فراوان ترین وقایع خشکسالی در تداوم های یک تا شش ماهه رخ می دهد. همچنین مشخص شد، شدیدترین خشکسالی استان تهران در سال 1995، با ضریب SPI بیش از 3- بوده، درحالی که شدیدترین ترسالی آن در سال1982، با ضریب SPI بیش از 2+ رخ داده است. در ادامه از مدل زنجیره مارکف برای محاسبه احتمالات تعادل دوره های مرطوب، خشک و نرمال در SPI سالانه استفاده شد؛ نتایج نشان داد که احتمال تعادل دوره های خشک، مرطوب و نرمال در ایستگاه های استان به ترتیب 29، 30 و 41 درصد است که این بدین معنی است که در بیشتر مواقع منطقه از نظر اقلیمی در شرایط نرمال قرار دارد؛ درحالی که احتمال وقوع شرایط خشک و مرطوب بسیار به هم نزدیک است.

در این پژوهش با استفاده از پایگاه داده‎ بارش کرانه های غربی خزر، نقشه های هم‎بارش روزانه‎ این پهنه، از تاریخ 1/1/1340 تا 10/11/1383 روی یاخته هایی به ابعاد 14×14 کیلومتر، به‎روش کریجینگ میان‎یابی و ترسیم شد. این داده ها، دسترسی به اطلاعات 48 نقطه‎ مکانی پهنه‎ مطالعاتی را برای 15992 روز و امکان محاسبه‎ مقادیر هر روز بارش، بیشینه‎ بارش و درصد مساحت زیر بارش را فراهم آورد. بر این اساس حدی‎ترین و فراگیرترین بارش‎ها شناسایی و 109 روز از این بارش‎ها، بر اساس شاخص پایه‎ صدک 99ام، برای بررسی و تحلیل انتخاب شدند. با بهره‎گیری از رویکرد محیطی به گردشی و تحلیل خوشه‎ای پایگانی به‎روش ادغام «وارد»، سه الگوی گردشی ضخامت جو بین ترازهای 500-1000 هکتوپاسکال شناسایی شد. در ادامه، برای تحلیل بارش‎ها در هر الگوی ضخامت جو، روز نماینده بر اساس ضریب همبستگی با آستانه‎ 95درصد تعیین و در این روزها نقشه های فشار تراز دریا، ضخامت جو ترازهای 500-1000 هکتوپاسکال، توابع جبهه‎زایی و شار همگرایی رطوبت ترازهای 500، 600، 700، 850، 925 و 1000 هکتوپاسکال ترسیم و تحلیل شد. بررسی ها نشان از استقرار فرودی به‎نسبت عمیق بر بخش‎های شمالی و شمال غربی دریای خزر حدفاصل دو توده‎ آبی خزر و سیاه دارد که زمینه را برای رخداد بارش‎های حدی و فراگیر در پهنه‎ مطالعاتی فراهم می‎کند. تحلیل نقشه های تابع جبهه‎زایی، وجود کانون‎های جبهه‎زایی را روی دریای خزر و اطراف آن تایید می‎کند. تحلیل تابع شار همگرایی رطوبت هم نشان از نقش دریای خزر، دریای سیاه و دریاچه آرال در تامین رطوبت بارش‎ها دارد.