فصلنامه مطالعات جامعه شناختی شهری
پیاپی 6 (بهار 1392)

ناپایداری توسعه شهری مهمترین چالش هزاره سوم است. هدف اصلی توسعه پایدار تامین نیازهای اساسی، بهبود سطح زندگی، اداره بهتر اکوسیستم ها و آینده امن بیان شده است؛ پایداری در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی، کالبدی و... مستلزم به کارگیری سیستم مدیریتی کارآمد با قدرت کافی برای رسیدن به اهداف ذکر شده است. سیستم های مدیریتی با ویژگی های انعطاف پذیر، مسوولیت پذیر، استراتژیک و عدالت محور مبتنی بر آموزش و اطلاع رسانی راهگشای تنگناهای موجود در شهرهای امروزین است. شهر پایدار با ویژگی های اقتصادی – اجتماعی مطلوب همچون مسکن مناسب، کاهش فقر، عدالت محور، با فضاهای سالم، امن، آرام، جذاب و زیبا آراسته شده، آرمانی است که با مدیریتی پویا قابل دسترس خواهد بود. پژوهش حاضر از نوع توصیفی – تحلیلی است که به بررسی نقش برخی عوامل مخصوصا مدیریت در پایداری شهری پرداخته است؛ برای این منظور 82 شاخص پایداری شهری در شهر کرمانشاه شناسایی و با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی عوامل اصلی مدیریتی تاثیرگذار بر توسعه پایدار شهر کرمانشاه ارزیابی شدند. شاخص های مورد بررسی در 25 شاخص اصلی و در نهایت در 5 عامل سلامت شهری، سیستم دولتی مطلوب، محیط زیست پایدار، ساختار آموزشی و خرسندی و شادمانی استخراج و نامگذاری شدند که حدود 504/74 درصد واریانس را در برداشته اند. اولین عامل سلامت شهری(با شاخص هایی مانند تحصیلات، بهداشت اجتماعی، ایمنی، انضباط اجتماعی) با 4/25 درصد واریانس، نقش مهمی در پایداری شهری بر عهده دارد بنابراین، با توجه به زیرشاخص های مهم بارگذاری شده در آن می تواند در دستیابی به توسعه پایدار شهری نقش ویژه ای را به عهده داشته باشد و راهکار ضروری در این زمینه تقویت زیرشاخص های مذکور برای دستیابی به توسعه پایدار شهری در شهر کرمانشاه است.

در این مقاله ضمن مرور اجمالی مباحث نظری درباره مقوله آموزش شهروندی، تلاش می شود مدلی تجربی برای آموزش حقوق و وظایف شهروندی به جوانان معرفی گردد. در این راستا، تاسیس «مجمع های محلی ارزیابی و پژوهش» به عنوان نوعی برنامه عملی برای آشنا ساختن جوانان با حقوق و وظایف خود به عنوان شهروند و در نهایت وارد کردن آنها به زندگی شهروندی پیشنهاد می شود. در خاتمه نیز عملکرد چند نمونه تجربی از چنین مجامعی که در کشورهای آمریکا و انگلیس تاسیس شده و به فعالیت مشغولند برای مثال ذکر می گردند. روش تحقیق این مقاله روش اسنادی و کتابخانه ای است. نتایج بحث نشان می دهد که درگیر کردن جوانان در امور و فعالیت های مدنی از طریق مجمع های محلی ارزیابی و پژوهش، می تواند ضریب مشارکت شهروندان را در جامعه افزایش داده و آنها را از کنشگرانی منفعل به شهروندانی فعال که خود مدیریت اجتماع شهری و سرنوشت خویش را در دست می گیرند، مبدل کند.

در این مقاله برای بررسی و شناخت عوامل موثر برسرمایه اجتماعی درون گروهی و سنجش آن شاخص سازی صورت گرفته و برای شناسایی عوامل موثر بر ایجاد آن در بین شهروندان شهر کرمان به شناسایی عوامل بومی پرداخته و در این راستا از مقوله سازی کیفی استفاده شده است. چارچوب نظری تحقیق بر اساس الگوی پاتنام[5]، والکوک[6] و پورتینگا[7] می باشد که براساس آن و نتایج کیفی تحقیق، فرضیاتی تدوین شده است و سپس با استفاده از نرم افزار Amos 16 نمودار مسیر مطروحه برازش یافته است. یافته های به دست آمده بیانگر آن است که عوامل گوناگونی باعث ایجاد سرمایه اجتماعی درون گروهی می شوند که در مدل، پیش بینی شده اند. ساختار زمینه ای مشارکت، هماهنگی ارزشی و تاثیرگذاری بر تصمیم گیری ها، به عنوان متغیرهای مستقل دارای همبستگی و کوواریانس بر یکدیگرند.
ساختار زمینه ای مشارکت از یک طرف به صورت مستقیم (در حدود322/0) بر سرمایه اجتماعی درون گروهی تاثیر می گذارد و از طرف دیگر به صورت غیر مستقیم که بر ویژگی های ارتباطی و احساس نیاز به آگاهی مذهبی دارند، بر سرمایه اجتماعی درون گروهی تاثیر می گذارند. هماهنگی ارزشی تاثیر مستقیمی بر سرمایه اجتماعی درون گروهی ندارد اما از طریق تاثیری (برابر با 06/0) که بر ویژگی های ارتباطی دارد بر سرمایه اجتماعی درون گروهی تاثیرگذار است. (هرچند که این ضریب بسیار کوچک و قابل چشم پوشی است) هماهنگی ارزشی تاثیری (در حدود1/0) براحساس نیاز به آگاهی مذهبی، برجای می گذارد و از این طریق است که تاثیر غیرمستقیمی بر سرمایه اجتماعی درون گروهی دارد.

یکی از مسائل مهم در جوامع شهری که باعث افزایش سطح رفاه افراد شده، استفاده از وسایط نقلیه (خودرو) است ولی بنا به دلایل متعدد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این وسایل سبب معضلاتی از جمله تخلفات و تصادفات درون شهری بویژه در شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد شده است. در این بررسی روش تحقیق پیمایشی و مبتنی بر پرسشنامه است و جامعه آماری آن همه رانندگان اتومبیل 18 سال به بالایی است که دارای گواهینامه رانندگی در استان هستند. با استفاده از آمارهای به دست آمده و فرمول کوکران حجم نمونه تحقیق 368 نفر به دست آمد. از میان نظریه های مطرح شده، نظریه غالب دیدگاه پس افتادگی فرهنگی بوده و در این تحقیق از آزمونهای ضریب همبستگی، رگرسیون، T و تحلیل مسیر استفاده شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که از بین این متغیرها: سابقه گواهینامه رانندگی (165/0- r =)، حالات روحی شخص (134/0 r =)، اعتقاد به لزوم رعایت مقررات رانندگی (197/0- r =)، پایگاه اجتماعی –اقتصادی (27/0r =)، برخورد قاطع پلیس (141/.r =)، رسیدگی به عیوب وسیله نقلیه (108/.r=)، ایمنی خیابانها و جاده ها (219/.= r) با بروز تصادفات رانندگی رابطه معناداری دارد و این عوامل در بروز تصادفات و تخلفات اثرگذار است. طبق نتایج به دست آمده از تحلیل مسیر پژوهش فوق، متغیرهای مستقل توانایی تبیین 3/51 درصد تغییرات متغیر وابسته (تصادف رانندگی) را دارا می باشند.

با رشد و توسعه شهرنشینی و گسترش کلان شهرها و پیچیده تر شدن روابط اجتماعی شهروندان در شهرها، مفهوم امنیت در شهرها، از حالت اولیه و جنبه های فیزیکی محسوس خارج شده و ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را در بر گرفته است؛ رشد و گسترش ناامنی در شهرها با مطرح شدن پیچیدگی فن آوری و تقسیم کار اجتماعی بیش از توسعه فیزیکی شهرها بوده و این امر احساس امنیت و آسایش و رفاه شهروندان را مورد تهدید قرار داده است.
پژوهش حاضر با استفاده از روش میدانی و تکنیک پیمایش به دنبال پاسخ به این سوال اصلی است که مهم ترین عوامل موثر بر احساس امنیت اجتماعی در شهرها کدامند؟ جامعه آماری در این تحقیق همه شهروندان 20 سال به بالای شهر کرمان هستند که یک نمونه 530 نفری به عنوان حجم نمونه مورد بررسی قرار گرفته اند. برای بررسی میزان امنیت اجتماعی از مقیاس نانلی(1967) استفاده شده است؛ براین اساس، وضعیت هر دو متغیر امنیت مالی و امنیت جانی در بین شهروندان شهر کرمان (بر اساس میانگین ها) در طیف نسبتا مطلوبی می باشد. یافته ها حاکی از آن است که در بین شهروندان شهر کرمان، بین متغیرهای فضای فیزیکی شهر (r = 0.471)، فضای اجتماعی شهر (r=0.419)، مشاهده تلویزیون داخلی (r= 0.572)، گوش کردن به رادیو داخلی (r=0.443)، استفاده از اینترنت (r=0.332)، پایگاه اقتصادی – اجتماعی (r=0.613)، سن (f=9.15) و جنس زن (t=4.19) و جنس مرد (t=4.26)، با میزان احساس امنیت رابطه معناداری وجود دارد ولی بین وضعیت بومی یا غیر بومی بودن شهروندان و احساس امنیت رابطه معناداری مشاهده نشده است.

زندگی اجتماعی افراد و هویت آنان به عنوان شهروند، به دلیل بقا و دوام جامعه بوده و ضرورتا هویت اجتماعی بر هویت افراد برتری دارد. در این تفکر، شهروندی به معنای عضویت کامل در جامعه و عمل به تعهدات و وظایف است که در قالب مشارکت اجتماعی و سیاسی در جامعه و حکومت تبلور می یابد؛ به گونه ای که افراد بدون اجبار و محدودیت با عمل به مسوولیت اخلاقی و وظایف اجتماعی، منافع خود و جامعه را دنبال می کنند.
پژوهش حاضر وضعیت هویت شهروندی را در بافت قدیم و جدید شهر کاشان و عوامل موثر بر آن مورد بررسی قرار می دهد. به منظور اجرای این پژوهش از روش پیمایش استفاده شده و با تکیه بر مطالعات اکتشافی، ابعاد مساله تحقیق مشخص و بر مبنای آن پرسشنامه محقق ساخته تنظیم گردیده است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران تعداد 260 نفر تعیین شده و انتخاب نمونه ها بر اساس تکنیک نمونه گیری، سهمیه ای بوده است. نتایج توصیفی تحقیق حاکی از آن است که میانگین هویت شهروندی و همچنین پیوند اجتماعی در بین مردم بافت قدیم بیشتر از بافت جدید است و اعتماد اجتماعی در هر دو بافت در حد متوسط بوده است. بین هویت شهروندی و پیوند اجتماعی و همچنین اعتماد اجتماعی در هر دو بافت رابطه مستقیم وجود دارد. بین هویت شهروندی و میزان تحصیلات در بافت جدید و قدیم رابطه منفی وجود دارد؛ هرچند این رابطه در بافت جدید دارای شدت بیشتری است. در نهایت و از طریق رگرسیون در بافت قدیم، پیوند اجتماعی و دربافت جدید پیوند اجتماعی و تحصیلات، بیشترین اثر را بر هویت شهروندی داشته است.

این مقاله به بررسی اثرات اجتماعی و فرهنگی احداث فضاهای شهری بر زنان و دختران جوان می پردازد که به صورت موردی مجموعه شهربانو در منطقه 11 تهران مورد بررسی قرار گرفته است. روش مورد استفاده در این پژوهش، روش تحقیق کیفی با استفاده از بررسی ارزیابی اثرات اجتماعی (اتا) است. در این روش طی ده مرحله، پیامدهای اجتماعی پروژه مورد ارزیابی قرار می گیرد. نمونه آماری بر اساس مصاحبه با زنان ساکن منطقه و مسوولان شهرداری و زنان فعال در ادارات مختلف منطقه که به احتمال زیاد در آینده از این مجموعه استفاده می کنند، انتخاب شدند. برای انجام مصاحبه های عمیق فردی و گروهی 30 نفر از بین زنان منطقه، مسوولان شهرداری منطقه، زنان عضو شورایاری محلات، فرهنگسراها، سرای محله، خانه فرهنگ، مراکز آموزشی ساکنان منطقه انتخاب گردیدند و با انجام مصاحبه تاثیرات مثبت و منفی اجرای این طرح سنجیده شد. اجرای این مجموعه دارای اثرات منفی از قبیل محدود کردن زنان به فضاهای محدود و مشخص و دوری از فضاهای عمومی جامعه خواهد بود. البته اثرات مثبت ایجاد این مجموعه برای زنان بیشتر از اثرات منفی است به گونه ای که اجرای این مجموعه دارای پیامدهای اجتماعی مثبت از قبیل: تحکیم بنیان خانواده، بهبود روابط با همسر و دختر، کمک به مادران در تربیت فرزندان برای زندگی اجتماعی بهتر، کاهش آسیب های اجتماعی و انحرافات، افزایش توانمندی اجتماعی، روحی، روانی و جسمانی زنان و دختران منطقه خواهد بود.