فصلنامه شیعه شناسی
پیاپی 41 (بهار 1392)

بررسی دیدگاه امنیتی شیعه با تاکید بر اندیشه آیه الله شهید سید محمد حسینی بهشتی هدف اصلی مقاله حاضر است. نگارنده این موضوع را به روش استنباطی بررسی کرده است. تکیه اصلی روش استنباطی بر فهم و تجزیه و تحلیل آثار متفکر مورد نظر در چارچوب مکتب فکری اوست. یکی از اهداف اصلی آیه الله شهید بهشتی در غالب مباحث و اقداماتش، این است که انسان و جامعه انسانی به امنیت حقیقی، که ناظر به بقای ابدی انسان است، برسد، گستره مباحث امنیتی در آثار ایشان وسیع است، به گونه ای که از فلسفه امنیت تا فقه امنیت، از مدیریت مسائل امنیتی تا اخلاق امنیت، و از مباحث امنیتی در قرآن تا نگاه عرفانی به امنیت را شامل می شود. چارچوب نظری علل اربعه پشتیبان نظری مباحث مقاله است. بر اساس چارچوب مذکور، امنیت به عنوان یک امر حادث، چهار علت دارد: علت مادی، علت صوری، علت فاعلی و علت غایی. باتوجه به آنچه ذکر شد، نگارنده کوشیده است تا دیدگاه امنیتی شیعه را با تاکید بر اندیشه آیه الله بهشتی در محورهای چهارگانه مذکور بررسی کند.

این سوال همواره مطرح بوده که آیا مذهب شیعه در اروپا پدیده ای جدید و مربوط به قرون معاصر است و یا در طول تاریخ ارتباط و تعامل تاریخی بین مکتب تشیع و قاره اروپا وجود داشته است؟ شواهدی وجود دارد که تشیع در اروپا یک پدیده تاریخی است و از همان قرون نخستین اسلامی، تعاملات تشیع و اروپا وجود داشته و حتی جنوب این قاره شاهد تاسیس دو سلسله شیعی زیدی و اسماعیلی بوده است: «بنی حمود» در اندلس و «بنی کلب» در صقلیه (سیسیل)، متاسفانه درباره این دو دولت شیعی، پژوهش کمتری به چشم می خورد. نوشتار حاضر مقدمه ای بر شناخت یکی از دولت های یاد شده به نام «بنی کلب» (Kalbids) است که بیش از یک قرن در سیسیل با مبنای تشیع اسماعیلی حکومت داشت. فرضیه تحقیق حاضر این است: «دولتی که از سال 296 تا 427 در سیسیل از جانب خلافت فاطمی حاکمیت داشت حکومتی با مبانی و آموزه های شیعه بود و با همان مبانی، مدافع و مبلغ کلیت اسلام در این جزیره بود و در آن دوره تمدن اسلامی نیز در این جزیره به اعتلای خود رسید و با سقوط این دولت شیعی توسط مهاجمان سنی از شمال آفریقا، نه تنها به این دوران طلایی تمدن اسلامی در این جزیره پایان داده شد، بلکه اصل جزیره نیز از دست مسلمانان خارج شد و به تصرف نورمان ها در آمد.» در این پژوهش، سعی شده است با استفاده از منابع دست اول تاریخی، شمایی از صقلیه قرن چهارم هجری در دوره حکومت محلی «آل کلب» و ویژگی های شیعی این دولت ارائه گردد.

تحلیل و بررسی معنا و حقیقت امامت و ولایت الهی از نظر قرآن، روایات اهل بیت و عالمان شیعه اهمیت بسزایی در شناخت مکتب تشیع دارد. این نبشتار در پرتو حدیث «غدیر»، به این موضوع پرداخته و پس از بررسی معنای «مولی» در لغت و قرآن، با استناد به آیات و روایات وارد شده در این زمینه، به تحلیل و تبیین حقیقت مولویت و اختصاص آن به خداوند متعال و نیز امکان تفویض آن به بندگان برگزیده الهی پرداخته، سپس با بهره گیری از کلام امامان شیعه و استشهاد به شعر شاعران و ا دیبان معاصر واقعه غدیر، بر دلالت واژه «مولی» بر مقام «افتراض طاعت» تاکید کرده و در نهایت، با طرح و بررسی نظرهای هفت تن از بزرگان شیعه، بحث را به پایان برده است.

پژوهش حاضر با رویکرد اسنادی، ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه شناختی در تحلیل پدیده های تاریخی، به ویژه تاریخ عاشورا و اهمیت موضوع آن، عواملی را بررسی می کند که در جامعه آن روز موجب شد بنیان های دین باورانه جامعه بکلی سست و روند گرایش به سمت سنت تشدید شود و در گستره تغییرات و تحولات اجتماعی، تنها پنجاه سال پس از ارتحال پیامبر حادثه ای با آن ابعاد به وقوع بپیوندد؟ برای این منظور، از میان آثار عاشورا پژوهی، کتاب پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام امام حسین، اثر سید جعفر شهیدی بررسی گردید تا ابعاد جامعه شناختی «چرایی» حادثه و قیام عاشورا مشخص گردد.
بررسی ها نشان می دهد قیام عاشورا حادثه ای محصول و معلول شرایط طبیعی زمانش بود؛ زیرا اولا، عاشورا کوششی بی مانند برای تعیین تکلیف تقابل دین و سنت بود و هنر امام حسین این بود که توانست پس از قریب پنجاه سال میان داری سنت، بار دیگر شرایط را برای ورود دین به صحنه حیات معرفتی، اجتماعی و سیاسی جامعه فراهم آورد. ایشان در این اصلاح، تنها به دنبال این نبود که با تغییر ساختار، کارکردها دگرگون شود، بلکه افراد به مثابه کنشگر و چگونگی روابط میان آنها نیز در این فرایند مهم بود؛ چراکه با تغییر در آنان، می توان به کارکردها دست یافت. ثانیا، اقدام بر اساس روش مزبور، در نظام سیاسی و اقتصادی، چشمگیر و غالب است؛ اما در نظام شخصیتی، ارزشی و روابط اجتماعی از اهمیت آن کاسته می شود؛ زیرا جنبه فرهنگی این سه نظام غالب است و تاکید بیشتر بر تغییر مستقیم مردم به وسیله آگاهی دادن به آنهاست.

پس از فروپاشی حکومت ایلخانان مغول در ایران، جنبش هایی پدید آمد که به عنوان واکنش اجتماعی مذهبی در برابر شرایط پیش آمده با رویکرد شیعی صوفی و گرایش به مهدویت و انتظار یا ادعای ظهور منجی موعود وارد منازعات سیاسی شد.
مقاله حاضر در صدد فهم مبانی تاریخی چگونگی تحول خانقاه صفوی از یک طریقت صوفیانه به یک نهضت مذهبی منجی گرایانه برآمده است. محقق با بررسی و تحلیل منابع و مآخذ، تلاش کرده است نشان دهد عامل اندیشه مذهبی (منجی گرایی) و رفتار سیاسی وابسته به آن، نقشی مهم و بی بدیل در تحول مورد نظر به ویژه از زمان تصدی منصب شیخ یا پیرطریقت صفوی توسط جنید ایفا کرده است.

زیارت قبور از جمله اعمالی است که عالمان شیعه بر مشروعیت آن اتفاق نظر دارندد. آنان برای اثبات این مشروعیت، با استناد به آیات 64 سوره نساء، 32 سوره حج و 84 سوره توبه به این نتیجه رسیده اند که زیارت قبر نبی مکرم اسلام، معصومان، بزرگان دین و مومنان، مشروع است. در روایات فراوانی از ائمه اطهار بر زیارت قبور به ویژه قبور چهارده معصوم تاکید شده است. عالمان فراوانی به این روایات استناد کرده و در آثاری خاص، با عناوینی همچون «المزار» به این موضوع پرداخته اند. این نوشتار گزارشی از این تلاش است. اندیشمندان شیعی غیر از آیات و روایات، از دلایلی همچون اجماع، سیره، فطرت، عقل، اخلاق، انتفاع بردن، و سهله و سمحه بودن اسلام، در این زمینه استفاده کرده اند.

در نیمه قرن نهم هجری. دولت تیموری در عراق عجم با چالش هایی مواجه گردید و شاهرخ، پادشاه وقت، نوه خود محمد بایسنقر، معروف به «بهادر» را، که جوانی لایق، دلیر ولی سرکش و بلندپرواز بود، را به حکومت ناحیه گمارده و وی را به قم، مرکز عراق عجم، گسیل داشت. با آمدن محمد به قم، منطقه از ثبات نسبی برخوردار شد، ولی او به زودی قیامی شیعی را بر ضد پدربزرگ خود آغاز کرد.
فضای سیاسی مذهبی ایران آن روز، اعتقاد عموم به اهل بیت، منزلت سادات، جایگاه متولیان مذهب تشیع، و نقش تاثیرگذار اصفهان در رخدادهای منطقه ای در این زمینه، بایسته بررسی است.

با توجه به سیر تاریخی حوادث صدر اسلام در ارتباط با عملکرد برخی از بزرگان صحابه، امویان با دستگاه تبلیغاتی خود، چنین وانمود کردند که صحابه رسول خدا پس از ایشان هیچ گونه علقه ای از لحاظ فکری و عاطفی با اهل بیت نداشتند و بلکه صحابه به عنوان یک مجموعه واحد در یک جبهه و اهل بیت در جبهه مقابل بودند. این موضوع، بخصوص پس از حوادث جنگ های جمل و صفین موضوع تقابل را تشدید کرد. اما واقعیت امر چیست؟ آیا حقیقتا صحابه رسول الله مخالف اهل بیت بودند؟ به نظر می رسد با حاکمیت معاویه و امویان، این موضوع دستاویز سیاست مداران اموی بود و آنان با توجه به برخی زمینه ها، فرهنگ تقابل را با تبلیغات زیاد در جامعه توسعه دادند و آن را نهادینه کردند؛ چراکه این موضوع آنان را به هدفشان که قرار دادن اهل بیت در مقابل مسلمانان و در نتیجه، ایجاد تنفر و به حاشیه راندن کامل آنان بود، می رساند. در حالی که بسیاری از بزرگان صحابه، اعم از مهاجران و انصار، دوست دار اهل بیت و مبلغ واقعی آنان بودند و نقش مهمی در گسترش و نهادینه کردن تشیع در میان مسلمانان داشتند. بسیاری از آنان در رکاب امیرالمومنین به شهادت رسیدند و بسیاری هم بر این اعتقاد و محبت به اهل بیت ثابت قدم ماندند. اهل بیت نیز بر خلاف خواست امویان، موضعی مثبت نسبت به صحابه به طور عام صرف نظر از اقلیتی خاص از خود نشان می دادند و از رفتارها و سخنانی که در جهت اهداف امویان بود، اجتناب می کردند و تفرقه افکنان را از خود می راندند. البته این به معنای نادیده گرفتن دشمنی اقلیتی با امیرالمومنین و اهل بیت نیست و تبلیغ این اقلیت به عنوان اکثریت و یا مجموعه واحد (صحابه) و نادیده گرفتن مواضع مثبت اکثریت خطاست. اما امویان خواهان چنین تفسیری بودند؛ آن گونه که از کشته عثمان شعار سیاسی خود را به دست آوردند و اهداف خود را پیش بردند. با این همه، غفلت بخشی از طرف داران هر دو گروه تشیع و تسنن را فراگرفته است و بدون تفکیک گروهی اندک از صحابه، بر طبل توخالی و توهمی فرهنگ تقابل صحابه به طور عام می کوبند.