نشریه مطالعات اخلاق کاربردی
شماره 8 (تابستان 1386)

نوشته حاضر، درآمدی بر شناخت رویکرد اخلاقی مولوی به عقل و نفس است.(1) در این مختصر، سعی بر آن است که ذره ای از بحر عمیق معارف مثنوی چشیده شود، زیرا برداشتی کامل از این معارف، پژوهشی عمیق و گسترده می طلبد که در خور این اندک نیست. از آنجا که مثنوی، تابع فصل بندی های مرسوم نیست. موضوعات به صورت پراکنده، گاه به صورت مجمل و گاه مفصل در آن آمده است؛ یعنی مولوی مطلبی را گاه به اشارت و سرعت یادآورده و گذشته است و در جای دیگر همان مطلب را به صورت مفصل بیان کرده است. این شیوه بیانی، کار سنگین تحقیقی را بر محقق لازم می کند و او را از قضاوت های سرسری و موضعی پرهیز می دهد و وا می دارد که به سوی تفسیر مثنوی به مثنوی گام بردارد که چنین تفسیری نیز به غور و تفحص سخت نیازمند است. در این مختصر، به دیدگاه گسترده مولوی درباره عقل و نفس اشاراتی شده است و این تنها انعکاس بخشی از افکار عمیق و والای او در این باره است. بنابراین، به بحث های کلامی و فلسفی پرداخته نشده و دیدگاه های خاص کلامی و فلسفی مولوی نسبت به عقل و نفس ذکر نگردیده است. همچنین بیشتر سعی بر تطبیق کلام مولوی با آیات و روایات اسلامی است که متناسب با اندیشه او درباره عقل و نفس بوده و احتمال می رود، جناب مولوی از آن آیه و روایت، در سرودن ابیات الهام گرفته باشد.

پیشینه علم اخلاق، و سنجش ارزش رفتارهای آدمیان در حوزه انسان شناسی، همچون شناخت هستی، تاریخچه ای کهن دارد. اندیشمندان و پژوهشگران در معیار و میزان ارزش رفتارهای اخلاقی انسان، نظریه ها و فلسفه های مختلفی را ارائه کرده اند. آنان معرفت، فضیلت، عدالت، منعفت، لذت و... را معیار و ملاک های ارزیابی خوب و بد رفتارهای اخلاقی دانسته اند. در این میان، ادیان آسمانی نیز، براساس تعریفی که از جهان و انسان داشته اند، ملاک و میزان خوب و بد رفتارهای اخلاقی انسان را الهی دانسته اند.
این پژوهش با اشاره به نظریه ها و فلسفه های موجود، به تبیین بنیاد اخلاق در قرآن پرداخته، میزان ارزش فعل اخلاقی را از نگاه قرآن، به اندازه انعکاس، بازتاب و تعین اخلاق الهی دانسته است، از این رو تمام گزاره های قرآن را به هم پیوسته و ناظر به هم، در یک شبکه بسیار پیچیده و منسجم می شناسد و فلسفه اخلاق را در قرآن، بر نظام توحید استوار می سازد.

در میراث ماثور ما، اخبار مشکوک، ازنظر اصالت و صدور، کم نیستند و متاسفانه ماثوراتی که موضوع یا محرف بودنشان ثابت و مسلم است، در میان این اخبار چشمگیر است.

تهذیب نفس»، مجموعه از اعمال و رفتارهایی است که به منظور نجات، تعالی کمال انسان، از جانب مکاتب مختلف انسانی و الهی مطرح شده است؛ اما غالب این مکاتب بنا به دلایلی چون نقص و انحراف آگاهی و اغراض مدعیان (مربوط به مکاتب انسانی) و ضعف و نقص روش، در تبیین صحیح و متناسب مصادیق و چگونگی تهذیب نفس و افراط یا تفریط در این زمینه (یعنی علت تامه و انحصاری تلقی کردن تهذیب نفس برای کمال انسانی) یا إغماض و بی توجهی نسبت به ضرورت تهذیب نفس (مربوط به مکاتب الهی که به علت ضعف و نقص روش مبلغان خود به نحو صحیح مطرح نگشته اند)، در اثبات مدعای خویش ناکام مانده اند. همه این ناکامی ها، معلول عدم تعیین جایگاه واقعی تهذیب نفس و محدوده کارایی آن است، از این رو این مقاله، با استناد به بیانات ملاصدرا (اندیشمندی که با اتکا بر مطالعات و پژوهش های وسیع و دریافت های الهی و انس و احاطه ای که نسبت به معارف دینی دارد، توانسته است در ارتباط با موضوعات عرفانی و انسان شناسانه، مطالب منسجم و مبنایی طرح کند برای رفع این نقیصه می کوشد. مطالب این مقاله بر دو نکته استوار است: 1. تنها خالق و مدبر هستی و انسان، قادر به راهنمایی انسان به سمت کمالش است (اهمیت شریعت الهی). 2. «تهذیب نفس» با همه ضرورتش برای حصول کمال انسانی، شرطی ناکافی در این باره است؛ یعنی، علت ناقصه است؛ نه علت تامه.