نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 15 (تابستان 1392)

به دلیل اهمیت علم پزشکی و حرفه ی پزشکان در ایران، پزشکان باید در کار خویش از تبحر خاصی برخوردار می بودند تا بتوانند به کسب و کار خویش رونق اندازند و همچنین از سوی مردم طرد نگردند. این افراد باید با آزموده شدن شایستگی خویش را نمایان ساخته و تنها در صورت دریافت مجوز از سوی مراکز ذی صلاح بود که می توانستند بدین حرفه مبادرت ورزند و در غیر این صورت به عنوان پزشک ناآزموده و ناشایسته اجازه ی درمانگری را نداشته و اگر فردی غیرقانونی به درمان و طبابت می پرداخت و در این طبابت آسیبی به بیماری وارد می شد، عواقب وخیمی برای آن پزشک ناآزموده در نظر گرفته می شد. یک فرد علاقه مند به فن پزشکی، که البته دارای شرایط اولیه (همچون؛ خوش حافظه، متدین، هوشیار) برای ورود بدین حرفه نیز بود، ابتدا می بایست با گذراندن دروسی به صورت تئوری و عملی در نزد یک پزشک متبحر، مراحلی را به پایان رسانده و سرانجام نیز در آزمونی مهارت و توانایی خویش را به رئیس الاطبا و اساتید مربوطه بنمایاند و در نتیجه شرایط لازمه برای دریافت مقام را دریافت دارد. در مقابل این آزمون ها، پزشک آزموده نه تنها به مقام و مرتبتی در جامعه ی ایرانی نائل می آمد بلکه امتیازات و امکاناتی در اختیار وی قرار می گرفت که مشقت و سختی دریافت مدرک درمانگری را برای یک طالب این حرفه تسهیل نموده و گوارا جلوه می داد.

دوره قاجار به ویژه دوران سلطنت ناصرالدین شاه در تاریخ تحولات پزشکی ایران اهمیت زیادی دارد زیرا در این دوره طب نوین به تدریج جایگزین طب جالینوسی می شود. مالاریا از جمله مهمترین بیماری های شایع در ایران دوره قاجار بود و تلفات بسیاری نیز به بار می آورد. در این مقاله جنبه های گوناگون این بیماری از دیدگاه تعدادی از سیاحان که برخی از آن ها پزشک نیز بودند بررسی شده است.
نتایج تحقیق حاکی از توجه این سیاحان به روش های درمانی طب جدید در مقابل روش های درمانی طب سنتی ایرانی است.

دکتر عبدالله خان احمدیه در سال 1265 هجری شمسی در آمل به دنیا آمده و در سال 1294 در رشته طب از دارالفنون فارغ التحصیل شدند و به عنوان یکی از اساتید برجسته ی مدرسه پزشکی دارالفنون به عنوان استاد تاریخ طبیعی و انگل شناسی مشغول به کار گردیدند. دکتر احمدیه با تلاش فراوان سعی در درمان بیماران با کمک روش های طب سنتی و در صورت لزوم طب امروزی می کردند. مقاله حاضر به اختصار به شرح زندگی نامه دکتر احمدیه و دیدگاه وی نسبت به مکاتب مختلف پزشکی و روش طبابتشان می پردازد. از دکتر احمدیه دو کتاب با نام های (راز درمان) و (درمان روماتیسم، نقرس و سیاتیک) به یادگار مانده است. در این آثار ایشان با اخلاصی در خور تحسین به بیان تجربیات شخصی خود با ارائه شرح حال بیماران، داروهای تجویزی و اثرات آن ها پرداخته است.

پیوند پزشکی با حقوق و امور مذهبی موجب شده بود که اطبا در ازمنه قدیم، افزون بر جنبه علمی، جنبه مذهبی نیز داشته باشند. بلاتردید، در آغاز، طبابت با سحر و جادو عجین بوده است. در دوران باستان به جهت شیاع این فکر که امراض ناشی از خشم خدایان هستند، معمولا مسوولیتی متوجه اطبا نمی شد. البته از نقطه نظر تاریخی، مسوولیت طبیب دارای قدمتی طولانی است، به طوری که ردپای آن را می توان در تمدن های اولیه مانند پادشاهی بابل یافت. در روزگاری که بشر از شناخت واقعیت امراض عاجز بود؛ درمان امراض در تمام زمینه های طبی در ابتدا جادوگری و افسون بوده که در واقع تلفیقی از چاره اندیشی بشر و اعتقادات او بوده است. مسلم است که در این دوره به جهت نگاه خاصی که به ماهیت و منشا مریضی و نوع درمان داشتند، هیچ گونه مسوولیتی برای متصدیان این امور طبیب، قابله و بیطار قائل نبودند. متعاقبا که تمدن پیشرفت کرد و طبابت از خرافات و اعتقادات مذهبی منفصل و منفک شد، تدریجا برای اطباء مسوولیت قائل شدند. در یونان و بابل باستان در برخی دوره ها برای امراض ماهیت مادی متصور بودند و بالطبع برای طبیبان در صورت ایراد خسارت، مسوولیت قائل بودند. در ایران باستان اساسا ماهیت نگاه به سلامتی و مریضی متفاوت بوده و چند دیدگاه نسبت به علت مریضی وجود داشته که وجه غالب آن مادی بودن علت مریضی است. در فقه اسلامی، اطباء به موجب روایات منقول، مسوول بودند. در این دوره مسوولیت اطباء نسبت به دوره های قبل، بیش تر شفاف شده و حدود و ثغور آن مشخص تر شده است، زیرا شرع اسلام، مسوولیت های دقیق و قابل تاملی را برای آن ها در نظر گرفته بود که نقض هر یک از این وظایف، به مسوولیت آن ها منجر می شد.

سید اسماعیل جرجانی پزشک معروف ایرانی قرن پنج و ششم هجری قمری، پس از ابن سینا نخستین دانشمندی بود که در آثار خود همه مباحث علم طب را با تحقیقات مورد مطالعه قرارداد و کلیه مباحث پزشکی را درکتب خود جمع آوری و تدوین نمود، و علاوه بر خلق یک اثر علمی برجسته، مکتب ملی فارسی نویسی را بنیان گذارد و مهم ترین مطالب پزشکی را به طور جامع و درعین حال موجز و قابل فهم نسر واقعه ی برای اولین بار به رشته تحریر در آورد، به طوری که بسیاری از جملات و اصطلاحات وی بعدها در علم پزشکی کاربرد وسیعی یافتند.
در مطالعه حاضر که به روش مقابله و مقایسه انجام گرفته است. با نگاه اجمالی به مطالب وی و مقایسه آن با کتب پزشکی معاصر، نقطه نظرات این دانشمند بزرگ، بسیار دقیق بوده و در حد علوم امروزی توضیحات را بیان کرده که این حاکی از پایه های مستحکم علمی، به ویژه علوم پزشکی دارد.

بررسی آثار و تالیفات دانشمندان طب سنتی ایران نشانگر توجه ایشان به پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری های دهان و دندان بر اساس معاینه دقیق و پیگیری وضعیت بیماران به منظور ارزیابی نتایج روش های درمانی است. دانشمندانی چون محمد بن زکریای رازی، بوعلی سینا، حنین بن اسحاق، علی بن عباس اهوازی و دیگران جنبه های مختلف دندانپزشکی مانند بهداشت دهان و دندان، پوسیدگی و ترمیم دندان ها، جراحی و بی حسی دندان ها، در رفتگی فک و دیگر مباحث علمی مشابه را در تالیفات خود به رشته تحریر درآورده اند که پاره ای از آن ها با تحقیقات نوین اثبات شده و امروزه اندکی از اثبات شده ها کاربری کلینیکی دارند.
همچنین برخی پیشنهادهای ایشان در استفاده از گیاهان دارویی در دندانپزشکی تا کنون مورد تحقیق قرار نگرفته که می تواند موضوع پژوهش های آتی باشد. در این مقاله نظریات حکمای طب سنتی ایران در دندانپزشکی مورد مرور و تحلیل قرار گرفته است.
با نگاه اجمالی به مطالب وی و مقایسه آن با کتب پزشکی معاصر، نقطه نظرات این دانشمند بزرگ، بسیار دقیق بوده و در حد علوم امروزی توضیحات را بیان کرده که این حاکی از پایه های مستحکم علمی، به ویژه علوم پزشکی دارد.

این تحقیق به بررسی تاریخ ریخت شناسی اندام برگ در ایران اسلامی از سده سوم تا پنجم هجری با تاکید بر دستاوردها و نوآوری های آن می پردازد. از لحاظ تاریخ گیاه شناسی، این مقطع زمانی را می توان به دو مرحله شکل گیری و شکوفایی تقسیم کرد. این تحقیق در مرحله اول غالبا مبتنی است بر کتاب النبات ابوحنیفه دینوری و الحاوی رازی و در ورحله دوم غالبا مبتنی است بر قانون ابن سینا و صیدنه بیرونی. نتایج حاصل از این تحقیق از لحاظ معیارهای اصلی ریخت شناسی اندام برگ: اندازه، رنگ، بو و طعم، سطح، حاشیه، آرایش بر روی ساقه و شکل پهنک تا حد بسیاری با معیارهای ریخت شناسی برگ در دانش امروزی گیاه شناسی قابل تطبیق است و بر همین مبنا می توان به چارچوب کلی گیاه شناسی ایرانی دست یافت.

تئوری گردش خون ریوی آن گونه که ما امروزه آن را می شناسیم نزدیک به هزار سال پیش کشف شده است این کشف با گذشت زمان به افراد مختلفی نسبت داده شده است. در این پژوهش سعی شده است تا از طریق دسترسی به منابع معتبر در قالب یک مقاله توصیفی دیدگاه های مختلف در زمینه کشف اولیه گردش خون کوچک بررسی گردد. با کشف نسخه های دست نویس ابن نفیس با عنوان شرح حالی بر تشریح قانون و یا تفسیر بر ساختار قانون ابن سینا در سال 1924 میلادی در اروپا مشخص گردید که ابن نفیس گردش خون ریوی را 300 سال قبل از ویلیام هاروی به تفصیل ارائه داده است به گونه ای که بسیاری از مورخان از جمله آلدو میلی، ماکس ماروف، ادوارد کوپولا و دیگران به طور واضح بیان داشته اند که این کشف باید به ابن نفیس نسبت داده شود. با توجه به نتایج مطالعه مذکور مشخص می گردد که تئوری های نادرستی به مرور در طی تاریخ پزشکی به وجود آمده است که در طی آن ها برخی از اکتشافات پزشکان مسلمان به اشتباه به دانشمندان اروپایی نسبت داده شده است که این امر سرقت علمی محسوب شده و به دور از اخلاق پزشکی است.