مجله زبان و ادبیات فارسی
سال نهم شماره 2 (تابستان 1391)

چنان چه به ادبیات از دیدگاه جامعه شناسی نگریسته شود، چنین می نماید که آب نوشان و سرچشمه های ادبیات عرفانی، ادبیات غنایی است و عارفان، ادب عاشقانه را به گونه ای زندآگاهی یا هرمنوتیک (Hermeneutic) و تفسیر و تاویل عرفانی برده اند؛ به گونه ای که معبود ازلی در چهره ی بانویی خود نمایی می کند. این فرآیند را در اسرار التوحید ابوسعید ابو الخیر و دیگر عارفان بنام می توان دید.
غزل که برجسته ترین گونه ی شعر غنایی است، از یک سو واقع گرا، و از سویی سخت ایده آلیستی است. بنابراین ادبیات بناچار نباید تنها بازتاب روحی پدیدآورنده باشد؛ یعنی پنداشته شود که سراینده ی شعر عاشقانه، باید ناگزیر خود عاشق هم بوده باشد. از این روی گفته شده است ادبیات در ساختار خود آفریده می شود، نه این که بازتاب روحی پدید آورنده ی آن باشد. این گونه است که یک اثر ادبی آمیزه ای است از پیکره و پیام، یا فرم و محتوای ادبی.
معشوق در شعر پارسی بویژه غزل، اسطوره است، نه چهره، و دست یابی به آن یک آرمان. این اسطوره ای بودن تا پیدایش ادبیات نوین بر شعر پارسی سایه افکنده بود. اما در شعر امروز ایران گه گاه معشوق به گونه چهره ی واقعی (Portrait) در می آید.
معشوق شعر پارسی و انسان شرقی، کلی است؛ و در همه ی گستره های زمان و مکان حضور دارد. نخست اسطوره است، اما اندک اندک با رنگ پذیری از فرهنگ غرب به فردیت (Individuality) گرایش می یابد، و از کلیت دور می شود. اما از جایی که ادبیات بر پایه ی سرشت خویش پیش می رود، از دل غزل عاشقانه ها، عارفانه ها، و... زاده می شود. در عاشقانه ها که برجسته ترین و بشکوه ترین سروده ها و غزل هاست انسان و گیتی می زیند، و عارفانه ها به پدیده های فراگیتیانه و مینوئیک روی می آورند. اما در غزل نو چه عاشقانه و چه اجتماعی بازتاب نوینی از چشم اندازهای شعر نو را می توان دید که زبان آن نیز برگرفته از شعر نوست، و در این گفتار تا اندازه ای بدان پرداخته خواهد شد.

تاویل آیات قرآن مجید یکی از روش های فهم آیات است. اصحاب حدیث حنبلیان و اخباریان با هر نوع تاویل مخالف اند. برخی از دانشمندان دینی در محدوده ای و با شرایطی تاویل را می پذیرند. اسماعیلیان برای تاویل هیچ حدومرزی نمی شناسند، ازاین رو موردطعن و نکوهش دیگر گروه های مسلمان قرار گرفته اند. صوفیان و عارفان نیز برای برداشت های مورد نظر خود از آیات قرآن، تاویل را به صورت گسترده ای به کار می برند. در این مقاله به موارد فوق همراه با نمونه هایی از تاویل نزد گروه های مسلمان به این موضوع پرداخته شده است. ابتدا تاویل و تفسیر و تفاوت آن دو آمده و سپس به دیدگاه های موافق و مخالف و حدود مجاز بودن آن توجه شده است.

بر اساس رابطه ی بنیادین هنر و عرفان در فرهنگ و تمدن اسلامی، بسیاری از متون منثور صوفیانه، رنگ و جلایی هنری نیز یافته اند. تمهیدات عین القضات همدانی از جمله آثاری است که شاید بتوان اظهار داشت اهمیت هنری آن هم ارزش محتوای عرفانی آن است.
مبنای طریقت عین القضات، شکستن عادت ها و دمیدن روحی تازه و باطراوت در عرصه ی دین است. این کار از جهاتی عملا همان رسالت هنرمندان و مبارزه با روند اتوماتیزه شدن درک هستی و زندگی و شعار فرمالیست های روسی است.
یقینا این هم سویی در نزد قهرمان آشنایی زدایی دینی عین القضات همدانی ورود به عرصه ی شعر را در آثارش بویژه تمهیدات در پی داشته است. بر مبنای همین عادت ستیزی، رگه هایی از نظرات ادبی معاصر را در سخنان او می یابیم. خواندن اثری به روش مبتنی بر ساخت شکنی که دریدا به عنوان یک روش یا استراتژی خواندن، مطرح می کند یا اندیشه های صورت گرایان و نشانه شناسان مبتنی بر محو معنای ازپیش تعیین شده در اثر ادبی، مسائلی است که هم خوانی های زیادی با سخنان این عارف بزرگ دارد.
مقاله ی حاضر، حاصل نگرشی در این زمینه است. شماره ای که در ذیل هرکدام از شواهد متن ذکر شده، مربوط به شماره ی صفحات کتاب تمهیدات است که مشخصات کتاب شناسی آن در منابع پایانی یادداشت شده است.

با روی کار آمدن حکومت غزنویان، با آن که غلام زادگانی ترک بودند و زبان و فرهنگ فارسی را به درستی درک نمی کردند اما به ناچار بسیاری از مراسم و آداب زمان سامانیان را اجرا کردند و به شاعران بها دادند زیرا شاعران با سرودن قصایدی در مدح آنان می توانستد، نام و شکوه آنان را به گوش جهان آن روزگار برسانند. از میان جشن های بی شماری که در آن زمان برگزار می شد، جشن مهرگان پس از جشن نوروز از شکوه و جلالی خاص برخوردار بود، این شکوه را می توان در قصیده های شاعران آن دوره به خوبی دریافت. با بررسی قصاید فرخی، عنصری و منوچهری بر اساس داده های آماری و نشان دادن این موارد در قالب نمودار، به روشنی این موضوع اثبات شده است. شیوه نگاه این سه شاعر به جشن مهرگان و کاربرد این جشن در اشعارشان بیشتر مبتنی بر تبریک به پادشاهان عصر خود بوده است. بازتاب جشن مهرگان در اشعار شاعران را می توان همسان با اهمیت و شکوه آن جشن در آن روزگار دانست؛ بر همین اساس از قرن پنجم به بعد نام و نشان این جشن در اشعار شاعران کم رنگ می شود تا جایی که امروزه این جشن به دست فراموشی سپرده شده است.

زبان شعری شاملو با زبان شاعران معاصر وی تفاوت هایی عمده دارد و به تعبیر دیگر، تافته ای جدا بافته است. این تفاوت ناشی از مطالعه و پژوهش ژرف و گسترده ی او در نظم و نثر کهن است.
از جمله تفاوت های عمده، این است که کلمات، ترکیبات و افعال کهن که در سبک خراسانی و عراقی رایج بوده، چنان در شعر او طبیعی جلوه می کند که نه تنها آسیبی به زبان شعر او نزده بلکه زمینه ی پیوند بین زبان کهن و زبان محاوره ی امروز را فراهم آورده است.
دو بعدی بودن زبان شعری شاملو، سبکی خاص پدید آورده که براستی باید آن را «سبک فردی» شاملو نامید. انصافا باید اذعان کرد که شاملو از نظر کاربرد زبان متناسب شعر، یک سر و گردن از معاصران خود بالاتر است و درحقیقت دیوان شعر او لوح فشرده ای از زبان رودکی تا حافظ است و تقریبا هیچ ویژگی سبکی (زبانی) کهن نبوده که دیوان شاملو از آن بی نصیب مانده باشد.

«میخاییل باختین» یکی از بزرگ ترین نظریه پردازان قرن بیستم در زمینه ی علوم انسانی بویژه زبان شناسی می باشد که تاثیر بسیار زیادی بر جریان فکری دوران پس از خود گذاشت. مشهورترین نظریه ی او «مکالمه گرایی» است که منجر به نظریه «بینامتنیت» توسط «ژولیا کریستوا» و «مرگ مولف» توسط «بارت» شد. اساس نظریه ی وی بر مکالمه گرایی و ساحت چندآوایی در رمان، استوار است.
کتاب «هفتاد سنگ قبر» سروده ی «یدالله رویایی» از نمونه های عالی شعر حجم است که حاوی هفتاد قطعه شعر حجمی است و موضوع «مرگ» جان مایه ی آن هاست.
در این مقاله نشان داده شده است که «مکالمه گرایی» مدنظر «باختین» که نمود اصلی آن در رمان است، در اشعار این کتاب به کار رفته است و نیز انواع مکالمه در اشعار این کتاب بررسی شده است.

سلاطین غزنویان در سده ی چهارم و پنجم هجری، راه اربابان سامانی خود را در شعر و شاعری ادامه دادند. غزنویان که نزد منتقدان ادبی به تشویق سخن سرایان فارسی مشهورند، غالبا با زبان عربی آشنا بودند و آن را می-فهمیدند؛ زبان دیوان رسائل آن ها عربی بود. سلاطین و شاهزادگان غزنوی و به عبارتی دیگر سبکتگین، فرزندان او (محمود، نصربن سبکتگین، امیراسماعیل، مسعود، امیرمحمد) شعر عربی را می فهمیدند. دراین زمینه تفاوتی بین شعرفارسی و عربی قائل نبودند و شاعران عربی سرا را نیز مورد تشویق و تمجید قرار می دادند و اشعار عربی زیادی در مدح آن ها سروده شد. علاوه بر سلاطین و امیران، وزیران و کارگزاران حکومتی و خاندان های مطرح آن دوران، از قبیل ابوالفتح بستی، میمندی، ابوسهل حمدوی، ابوسهل زوزنی، ابوسهل لکشن، قابوس بن وشمگیر، آل میکال از ادیبان ادب پرور دوران خویش بودند.

آیین‎ ما مجموعه‎ی آداب و رسوم یک جامعه است که شکل سنت و قانون یافته است. در تاریخ فرهنگ و تمدن ایران، مقطع فراخ زمانی و فرمان روایی مقتدر ساسانی بستر تثبیت و پیدایی بسیاری از این آیین‎هاست که در بخش سترگی از شاهنامه‎ی فردوسی، این سند هویت ایرانی، تجلی می یابد. در این مقاله نمودی از جهان‎بینی و فرهنگ ایرانی، جلوه های آیینی مرگ و مراسم آن در بخش تاریخی و ساسانی شاهنامه مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد. این مقاله می تواند در حوزه های شاهنامه شناسی و آیین های ملی و اجتماعی آن و دوره های کهن و اساطیری استفاده شود.

موسیقی، ابزار پیشرفت زبان وآزادی اندیشه است. ارج نهادن و حرمت گذاردن به آن، حرمت به زبان فارسی است؛ لذا نگرش بزرگان ادب پارسی، به این مهم، ارزشمند و شایسته ی بررسی می باشد.
اشارات صریح فردوسی به آلات موسیقی، حاکی از میزان دانش وی از این علم است. شاهنامه منبع عظیم حکمت و هنر، برای شناسایی تاریخچه ی موسیقی ایرانی اهمیت بسزایی دارد؛ این اثر ضمن معرفی سازهای موسیقی و کاربرد آن ها؛ مبین عادت ها و سنت های گذشتگان، در زمینه ی سازهایی است که در مناسبت ها و اوقات گوناگون، نظیر مراسم استقبال از شاهان و پهلوانان، مجالس بزم و سوگ، شروع کار و بازی، آغاز و میانه ی کارزار، نواخته می شده است. هرچند هر مناسبتی، ابزار و آلات ویژه ی خود را داشته، اما ابزار و آلات مشترکی هم وجود داشته. موسیقی رزمی در ابتدای حرکت سپاهیان به سمت دشمن، کاربرد داشته است؛ اما در میانه ی کارزار نیز برای تقویت روحیه ی ستیزه جویی و خشم جنگ جویان، آهنگی می نواختند. موسیقی در دوره های اساطیری، پهلوانی و تاریخی شاهنامه، نمود بارزی دارد، اما اعتبار سندیت شاهنامه در شناساندن موسیقی دوره ی ساسانی به ویژه دوران خسرو پرویز انکارناپذیر است. اهمیت و جایگاه اجتماعی خنیاگران دوره ی ساسانی از اشارات بسیار فردوسی به رامش گران آشکار می گردد.

هر شعری را می توان یک واحد زبانی به حساب آورد که پیامی را از گوینده به خواننده می رساند اما این پیام دارای محتوای خبری نیست بلکه ابزار انتقال تجربه است. یکی از عوامل مهم انتقال تجربه که گوینده و خواننده باید از کاربرد بجا و درک درست آن در ساختار شعر آگاه باشند، رنگ آمیزی عاطفی کلام است که در اصطلاح ادبیات، لحن نامیده می شود. مقاله ی حاضر به بررسی انواع لحن شخصیت های «داستان موسی (ع) و شبان» مثنوی مولانا می پردازد تا خوانندگان محترم پس از مطالعه آن شناخت بسیار خوبی از شخصیت ها و اخلاق درست و نادرست و رفتار اجتماعی صحیح پیدا نمایند. در این مقاله مقدمه ای درباره ی لحن و عوامل موثر در لحن آمده است و سپس تنوع این لحن ها را در داستان بررسی کرده تحلیل آماری انجام شده است و نتیجه ی زیر حاصل شد که لحن استدلالی، بیش ترین درصد فراوانی (31 بیت) را به خود اختصاص داده است.

رساله ی نوروزنامه اثری است که از دیرباز آن را به خیام نسبت داده اند. مجتبی مینوی در سال 1312، آن را به نام خیام منتشر کرد و در مقدمه ی کتاب به جز خیام، هیچ کس را شایسته ی عنوان نویسنده ی آن ندانست. در همان اوان کسانی چون مینورسکی، مستشرق معروف، بنابه دلایلی با این نظر مخالفت کردند تا این که محسن فرزانه طی مقاله ای که در 1363 مدعی شد که نوروزنامه از خیام نیست و نویسنده ی آن کی خسرو شیرازی است. فرزانه هنگام مطالعه ی فرخ نامه جمالی، در سال 580 ه.ق، عباراتی از کتاب که نویسنده آن ها را از قول کی خسرو شیرازی مطالعه می کند. سپس وی با ذکر برخی شباهت ها بین نوروزنامه و فرخ نامه، نویسنده ی نوروزنامه را کی خسرو شیرازی می داند اما فرزانه می نویسد که من به جز در این کتاب (فرخ نامه) نام کی خسرو شیرازی را در جای دیگر نشنیده ام و نمی دانم که او چه کسی است. در این مقاله با دلایل دیگری حدس فرزانه تایید و تقویت شده و نیز آشکار شده است که کی خسرو شیرازی چه کسی است.

سنایی اولین شاعر عارفی است که عرفان را به صورت گسترده وارد شعر فارسی کرد. وی زهد را به دو نوع حقیقی و غیرحقیقی تقسیم می کند. زهد حقیقی را می ستاید و زهد ریایی را تحقیر می کند. تحقیر زهد ریایی در واقع همان وجه انتقادی – اجتماعی اشعار اوست که با اندیشه های ملامتی– قلندری به ستیز با زاهدان عصرخود بر می خیزد. حافظ نیز این نوع نگرش انتقادی را از شاعران پیش از خود به وی‍ژه سنایی اخذ می کند و وارد غزلیات خود می کند. غزل هردو شاعر در قلمرو زهد شعر اعتراض است که با هدف دعوت به درون بینی و دوری از ظاهرپرستی سروده شده است.

منوچهری دامغانی بسیاری از شاعران عرب را، به گونه ای، در اشعارش یاد می کند و یا به برخی از مضامین آن ها اشاره دارد. وی از میان سرایندگان معلقات ده گانه، به پنج نفر از آن ها اشاره کرده است.
هدف کلی از این پژوهش، مقایسه ی تطبیقی موضوعات وصف در دیوان منوچهری و قصیده ی طرفه بن العبد می باشد. شیوه ی کار بدین ترتیب است که موضوعات مختلف وصف را که در معلقه ی شاعر عرب نمایان و مشترک با موضوعات وصف در دیوان منوچهری است به صورت جداگانه، مطالعه و مقایسه کرده و شباهت ها و تفاوت های موجود در میان آن ها را بررسی و ابیاتی که تاثیرپذیری و تاثیرگذاری در آن ها به چشم می خورد ذکر و سپس نتایج به دست آمده بیان شود.

نماد یا «رمز» یکی از ابزارهایی است که در آثار شاعران و نویسندگان پس از قرن چهارم- بخصوص در اشعار صوفیانه- تا دوره ی معاصر جایگاه ویژه ای یافته است. در میان شاعران معاصر مهدی اخوان ثالث به عنوان یک شاعر متعهد از رمز و نماد در شعر خود بهره جسته است و به دلیل وجود استبداد و خفقان، رمز و نماد در این نوع شعرها، پیچیده تر می شود. وی از زبان حیوانات مانند اسب، گرگ، جغد و... و از گیاهان مانند درخت سدر، ناژو و... برای القای مفاهیم ذهنی خود، مدد جسته است.