نشریه معارف عقلی
پیاپی 27 (تابستان 1392)

در اهمیت مسئله جبر و اختیار همین بس که حل بسیاری از مسائل کلامی بدان وابسته است و در طول تاریخ متفکران زیادی را به نظریه پردازی در این باره از جهات مختلف سوق داده است. در مقام مقایسه آرای مولوی و فخررازی در مسئله جبر و اختیار، شباهت ها و تفاوت های فراوانی را می توان یافت؛ از جمله اینکه هر دو از مکتب کلامی اشعری بهره جسته اند و به افعال انسان جبرگونه نگریسته اند و اینکه در بسیاری از مواضع از قرار گرفتن در دو راهی انتخاب جبر یا اختیار سخن به میان آورده اند و سرانجام به امر بین الامرین روی آورده اند؛ اما در همین جایگاه مشترک، با هم اختلاف نظر دارند. مولوی در مقام یک عارف، در اشعار خود از استدلال گریخته و به جبر عاشقانه و عارفانه ای پناه برده که جبر همراه با اختیار را به او عرضه می دارد و در ادامه به امر بین الامرینی که شیعه تفسیر می کند معتقد گشته است. از سوی دیگر، فخررازی با توجه به رویکرد تفسیری و توسل به استدلال نقلی، پس از چند بار تغییر عقیده و پریشانی آرا، پذیرش جبر و نظریه کسب، سرانجام امر بین الامرینی را برمی گزیند که آن را بایستی تفسیری از عقیده جبر به شما ر آورد.

یکی از مهم ترین مسائلی که امروزه در کلام جدید، دین شناسی و فلسفه دین مطرح است، مسئله منشا دین و چگونگی پیدایش آن است. با توجه به این نکته که این پرسش از نخستین پرسش های اساسی فلسفه دین و علوم مرتبط به آن بوده و از جمله مسائلی است که نزد مخالفان وحدت حقیقت دین و ماهیت فرا طبیعی آن مطرح شده است، اهمیت این بحث دوچندان می شود.
به نظر نگارنده، پاسخ این پرسش در حکمت و کلام اسلامی به خوبی تبیین شده است. هر چند این بحث امروزه در مباحث کلام جدید مطرح می شود، اما برخی متکلمان مسلمان با استفاده از منابع کلامی پیشین راهی برای آن یافته اند و ریشه های آن را در کلام قدیم اسلامی جست وجو کرده اند. از بهترین پاسخ هایی که با توجه به تمام ابعاد مسائل دینی به این پرسش داده شده است، پاسخ استاد مرتضی مطهریŠ است. در این نوشتار سعی نگارنده بر این است که نظریه های استاد را که به بحث منشا دین مرتبط بوده و در فهم نظر نهایی ایشان کمک می کرده، گرد آورد و مقدمات و نتایج آنها را تبیین کند و نیز ارتباط میان بیانات ایشان در آثار گوناگون را در این زمینه بیابد. عناوینی که انتخاب شده اند برگرفته از خود عبارات استاد هستند

این تحقیق در پی یافتن دیدگاه امیرمومنان†(ع) درباره الهی بودن یا مردمی بودن مقام امامت است. برخی معتقدند دیدگاه کنونی شیعه که امام را فرد منصوب از سوی خدا می داند، حتی به استناد منابع شیعی، ارتباطی با دیدگاه امام علی†(ع) ندارد؛ این افراد در پی اثبات این مطلب هستند که امیرمومنان(ع)† اعتقادی به الهی بودن امامت خویش نداشته و به خصوص حاکمیت و امامت سیاسی را وابسته به رای و نظر مردم می دانسته است. ایشان برای تبیین این امر به برخی رفتارها و سخنان آن حضرت که گاه در منابع شیعی نقل شده است، استناد می کنند.
مقاله پیش رو، با بررسی منابع روایی عموما شیعی بر آن است که امیرمومنان(ع)† خود و سایر امامان معصوم(ع) ‰ را منصوب از سوی خداوند برای هدایت و رهبری سیاسی و دینی جامعه می داند. افزون بر این، معتقد است خداوند ایشان را از نظر آفرینش و تکوین به عنوان واسطه نزول نعمت ها قرار داده است.

اختلاف مسلمانان در مسئله امامت، نخستین مسئله اساسی بود که پس از رحلت پیامبرˆ(ص) رخ نمود. وحیانی بودن امامت نزد شیعه و انتخابی بودن آن نزد اهل سنت، این اختلاف کلامی فقهی را دامن زد و مبنای بشری یا فرابشری بودن صفات امامان‰(ع) را پایه گذاری کرد.
شیعه بر اساس ادله عقلی و روایات متواتر، فرابشری بودن صفات امامان را لازمه امامت شمرد؛ هرچند اهل سنت نیز گاهی ناچار به اعتراف به پاره ای صفات فرابشری ائمه‰(ع) شده اند اما بیشتر آنان و برخی شیعیان با تمسک به پاره ای از روایات و گزینش های تاریخی منکر صفات فرابشری امامان‰ گردیده اند و بر این باورند که این صفات ساخته و پرداخته غلات است که پس از قرن سوم و چهارم در میان شیعیان راه یافته اند.
در این مقاله با بیان نمونه هایی از دیدگاه اصحاب امیرالمومنین†(ع)، همچون سلمان، ابوذر، عمار و اصحاب امامان دیگر، یادآور شده ایم که آنان، ائمه‰(ع) را حجت و امام دانسته اند و از محتوای گفتار و کردار آنان چنین استنباط می شود که ائمه‰(ع) را دارای عصمت و علوم ماورای طبیعی دانسته اند و سرانجام به برخی شبهات معاصران در حد گنجایش این مقاله پاسخ داده شده است و با بررسی سخنان ابن قبه و مناظره عبدالله بن ابی یعفور با معلی بن خنیس، به این ادعا که ابن قبه و ابن ابی یعفور در شمار منکران صفات فرابشری اند، پاسخ گفته ایم.

ملاصدرا در حکمت متعالیه، با رویکردی فلسفی به تبیین جایگاه و منزلت عبادت و همچنین چیستی و چرایی آن می پردازد. در این راستا فلسفه عبادت، بر جهان شناسی، انسان شناسی و خداشناسی حکمت متعالیه استوار می گردد، و این وجودشناسی، معرفه النفس و خداشناسی صدرایی است که امکانات و مواد لازم را برای حصول فلسفه عبادت او فراهم می آورد.
صدرالمتالهین در قالب فلسفه عبادت خود، به مسائلی همچون نسبت دو مقوله نظر و عمل، تمایز میان عبادت تکوینی و تشریعی و چرایی وضع عبادات می پردازد، و نقش عبادت در تعالی انسان و سایر موجودات در مراتب وجودی عالم را برجسته می سازد.
شرح چگونگی زایش فلسفه عبادت صدرایی از حکمت متعالیه و شیوه پرداخت ملاصدرا به مسئله عبادت، هدف اصلی این نوشتار است.

صدرالدین شیرازی بارها در مقام تعریف دین برآمده است. البته هر بار با رویکردی به دین نگریسته است که تنها با نگاهی جامع به آنها می توان مقصود وی از دین را باز شناخت. او در زمینه اقبال انسان ها به دین، بر انطباق دین با فطرت کمال طلب و خواهان سعادت مطلق انسان توجه می کند و افزون بر تصریح به فطری بودن آموزه های مختلف دینی، به ارائه تنبیه در این راستا نیز روی آورده است. در نوشتار پیش رو بعد از تبیین و تحلیل هویت دین در نگاه این فیلسوف مسلمان، به تبیین نگاه وی در باب گرایش فطری انسان ها به دین پرداخته خواهد شد.