نامه فرهنگستان
سال دوازدهم شماره 4 (بهار و تابستان 1391)

این مقاله به بررسی یکی از حوزه های جدید پژوهشی در قلمرو ادبیات تطبیقی می پردازد. از دیرباز، ترجمه نقش مهمی در تاثیرات و ارتباطات ادبی بین ملل و فرهنگ های مختلف داشته است، ولی همیشه در مقایسه با متن اصلی در مقام نازل تر قرار گرفته و فعالیتی دست دوم و اشتقاقی محسوب شده است. در سه دهه اخیر، نظریه پردازان ادبیات تطبیقی این نگاه سنتی را به چالش کشیده و برای ترجمه ادبی شانی فعال و خلاق، هم تراز با متن اصلی، قائل شده اند. این مقاله در دو بخش کلی چگونگی این روند را بررسی می کند. بخش اول به تعریف ترجمه و انواع آن از دیدگاه زبان شناختی و بخش دوم به بررسی نقش ترجمه در قلمرو ادبیات تطبیقی و ترجمه پسااستعماری می پردازد. نویسنده کوشیده است تا نظریه جدیدی را در قلمرو رو به گسترش پژوهش های ادبیات تطبیقی مطرح کند و امکانات جدید و بدیعی برای پژوهشگران این رشته نوپا در ایران فراهم آورد.

ادیت گراسمن، مترجم سرشناس آثار گابریل گارسیا مارکز، ماریو بارگاس یوسا، کارلوس فوئنتس و بسیاری از نویسندگان و شاعران برجسته اسپانیایی زبان به انگلیسی است. بسیاری ترجمه او را از دن کیشوت شاهکار می دانند. از دیگر ترجمه های مهمش می توان به خاطرات دلبرکان غمگین من، زنده ام که روایت کنم، اخبار یک آدم ربایی، از عشق و شیاطین دیگر، زائران غریب، ژنرال در هزارتو و عشق در سال های وبا نوشته گابریل گارسیا مارکز، و دختر بد، سور بز، یادداشت های دن ریگوبرتو و مرگ در آند به قلم ماریو بارگاس یوسا اشاره کرد. گراسمن برای ترجمه هایش جوایز زیادی به دست آورده است، از جمله نشان رالف مانهایم از انجمن پن (قلم) برای ترجمه در سال 2006 و جایزه ادبیات فرهنگستان هنر و ادبیات امریکا در سال 2008. او در سال 2009 به عضویت فرهنگستان هنر و علوم امریکا برگزیده شد. «چرا ترجمه مهم است» پیشگفتار کتابی است با همین عنوان (Edith Grossman. Why Translation Matters. New Haven & London: Yale University Press، 2010). گراسمن در این کتاب به بحث درباره اهمیت فرهنگی ترجمه و نقش مترجم می پردازد. (م. د)

مقاله حاضر دورنمایی از جهت گیری و موقعیت ادبیات و ادبیات تطبیقی را در سده بیست ویکم به دست می دهد. درآمدی است به یکی از رویکردهای اخیر نقد ادبی، یعنی مطالعات استعماری و پسااستعماری. افزون بر این، مطالعات نیم کره جنوبی و پسااستعماری و مطالعات ترجمه را به عنوان دو رویکرد اصلی در ادبیات تطبیقی نوین معرفی می کند. در عین حال، به بررسی شباهت ها و تفاوت های نظرات خود و اسپیواک نیز می پردازد. هر دو پژوهشگر در مورد تحول شگرف مفهوم ادبیات تطبیقی و لزوم گسترش حیطه مطالعات در این حوزه به فراتر از بنیاد اروپامحور سنتی آن اتفاق نظر دارند. اما باسنت در موضوع پژوهش و تاکید آن با اسپیواک موافق نیست. او معتقد است که پژوهشگران اروپایی نباید قانون ادبی خود را یکسره به فراموشی بسپارند. همچنین، علاوه بر مسائل سیاسی، بر جنبه های زیبا شناختی پژوهش های ادبی نیز اصرار می ورزد. نویسنده موضوع اصلی پژوهش های تطبیقی را مطالعه درباره تاریخ ادبیات یعنی مطالعه تاریخی درباره پیشینه دریافت و پذیرش متن در طول زمان می داند، و بر پرهیز از تجویزگرایی در ادبیات تطبیقی تاکید می کند. (م. ذ.)

از گذشته های دور، دو نظریه متضاد درباره ترجمه شعر وجود داشته است. گروهی، مانند دانته و درایدن و ولتر، بر این عقیده بودند که شعر هرگز ترجمه پذیر نیست؛ و در مقابل، گروه دیگری، از جمله هوراس و پوپ و بن جانسن، شعر راترجمه پذیر می دانستند و در ترجمه آن می کوشیدند. اهمیت مقاله حاضر در این است که به طور ویژه به ترجمه شعر کلاسیک فارسی می پردازد و به قلم یکی از اساتید و مترجمان برجسته ادبیات کلاسیک فارسی است. دیک دیویس به طور کلی شعر را ترجمه ناپذیر نمی داند، بلکه معتقد است که شعر برخی شعرا ترجمه پذیر نیست و این شاعران همان ها هستند که هویت یک ملت را در آثار خود تلخیص می کنند. مقاله «در ترجمه ناپذیری شعر حافظ» در سال 2004 در نشریه نیوانگلند ریویو (Dick Davis (2004). “On Not Translating Hafez”. The New England Review. Vol. 25، No. 1&2)منتشر شده و ترجمه فارسی آن اکنون با اجازه نویسنده در ویژه نامه ادبیات تطبیقی منتشر می شود.
دیویس شاعری توانا و از اساتید برجسته شعر فارسی سده های میانه است. او که به تازگی از کار تدریس در دانشگاه بازنشسته شده، کارنامه ادبی پرباری دارد. ترجمه شاهنامه فردوسی، منطق الطیر عطار، ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی و دایی جان ناپلئون ایرج پزشکزاد چند نمونه از آثار اوست و ترجمه فیتس جرالد از رباعیات خیام با ویرایش دیویس به چندین چاپ رسیده است. در خانه و دور از خانه (At Home and Far From Home: Poems on Iran and Persian Culture. Washington DC.: Mage Publishers، 2009) مجموعه اشعار دیویس درباره ایران و فرهنگ ایرانی است. او به تازگی مجموعه ای شامل ترجمه 175 شعر از حافظ، جهان ملک خاتون و عبید زاکانی را با عنوان چهره های عشق: حافظ و شاعران شیراز (Faces of Love: Hafez and the Poets of Shiraz. Washington DC.: Mage Publishers، 2012) به چاپ سپرده است. (م. ح. و ب. م).

مناسبت گفت وگو با سوزان جیل لوین انتشار کتاب معروف او در حوزه ترجمه است: کاتب خرابکار: ترجمه داستان های امریکای لاتین. لوین در این گفت وگو تجربیات خود را در زمینه ترجمه ادبیات امریکای لاتین با مخاطبان در میان می گذارد. اهمیت این گفت وگو در نظریات لوین درباره مسائل کنونی ترجمه ادبی و برخوردش با این مسائل با استناد به نمونه هایی از ترجمه های خویش است. او به چالش های خود در ترجمه و دیدگاه هایش درباره متن اصلی و متن ترجمه شده، نگاه به فرهنگ مقصد در ترجمه، و همکاری خلاق نویسنده و مترجم می پردازد. به عقیده لوین، ترجمه ادبی عملی خرابکارانه است و مترجم ادبی نقش «کاتب خرابکار» را به عهده دارد. مترجم می تواند فرم متن اصلی را با خلاقیت خود تغییر دهد، ولی معنی آن را باید در فرم دیگری حفظ کند.
سوزان جیل لوین مترجم آثار بسیاری از نویسندگان برجسته امریکای لاتین از جمله خولیو کورتاسار، کابررا اینفانته، خورخه لوئیس بورخس، و مانوئل پوئیگ است.

هدف این کتاب شناسی گردآوری فهرستی از تمامی کتاب های مستقلی است که به صورت تالیف یا ترجمه به زبان فارسی درباره ادبیات تطبیقی منتشر شده است، و نیز کتاب هایی که بخش یا فصلی از آنها، چه در حوزه نظریه یا به لحاظ عملی، به ادبیات تطبیقی اختصاص دارد. تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد، هنوز کتاب شناسی کاملی از ادبیات تطبیقی در ایران تهیه و تدوین نشده است. کتاب شناسی حاضر کمک بزرگی به پژوهشگران و دانشجویان ادبیات تطبیقی محسوب می شود و، از زاویه ای دیگر، اطلاعات مقدماتی لازم برای دنبال کردن سیر تحول نظری و عملی ادبیات تطبیقی در کشور ما را در اختیار پژوهشگران قرار می دهد. در این کتاب شناسی، کتاب ها بر اساس الفبای نام نویسنده مرتب شده اند و پس از آن عنوان، محل نشر، ناشر و تاریخ انتشار کتاب به ترتیب ذکر شده است.