فصلنامه پژوهش های ارتباطی
پیاپی 36 (زمستان 1382)

سیاستگذاری برنامه های دینی صدا و سیما موضوع بحث میزگردی است که با شرکت آقایان حجج اسلام محمدیان مشاور محترم رئیس سازمان و بیات مدیر محترم رادیو معارف و آقای براهیمی یکی از کارشناسان برگزار شده و آقای فارسیجانی مدیر محترم گروه معارف شبکه جام جم اداره آن را بر عهده داشته است. شرکت کنندگان ابتدا در مورد نسبت رسانه و دین به گفتگو پرداخته اند و کوشیده اند امکان ابلاغ پیام دینی از رسانه را تبیین کنند. آنان ضمن بررسی و کنکاش در برنامه های دینی صدا و سیمای جمهوری اسلامی و نقش گروه های معارف در برنامه سازی صدا و سیما، ویژگی های سیاستگذاری مطلوب برای برنامه های دینی و نیز چگونگی اجرای این سیاست ها و سریان آن در حوزه های برنامه ریزی و برنامه سازی صدا و سیما را بیان کرده اند.
ضمن سپاس از شرکت کنندگان در میزگرد خوانندگان گرامی را به مطالعه آن دعوت می کنیم.

امروزه رسانه های غربی با حداکثر برد و کارایی در صدد کنترل کشورهای اسلامی برای حذف دین از تدبیر امور اجتماعی هستند. در این میان رسانه ملی ایران ضمن رقابت شدید با دیگر رسانه هایی که در سپهر رسانه ای کشور حضور دارند، باید به نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه از جمله ترویج و تبلیغ دین اسلام پاسخ مقتضی بدهد.
مقاله حاضر در پی تبیین این نکته است که ترویج و تبلیغ دین برای مخاطب عام نیاز به طراحی مدل خاصی دارد و بدین منظور باید به بافت اجتماعی، زمینه های ذهنی و شرایط زندگی مخاطبان توجه کرد تا بتوان به طور مؤثر به ایجاد یا تحکیم رابطه ای جدید میان مخاطبان و آموزه های دینی اقدام کرد.
در این راستا نویسنده معتقد است برای پذیرش و ترویج یک رفتار دینی در جامعه که آن را می توان در قالب مناسک و آیین های مذهبی یا شبه مذهبی عرضه کرد باید دو اصل مشروعیت و مقبولیت را رعایت کرد. وی سپس می کوشد نشان دهد که پیوند بین مردم و این مناسک باید به طور طبیعی در بطن اجرای مناسک ایجاد شود نه از طریق میانجی های رسمی و برای تامین این هدف می توان از نمودار پذیرش مخاطبان استفاده کرد. البته باید توجه داشت که ابداع مناسک رسانه ای مستلزم رعایت اصولی همچون استفاده از عناصر دینی دارای قابلیت فراگیری سریع، طراحی ساده (به منظور فراهم شدن امکان مشارکت عامه مردم) و... است. وظایف و نقش های رسانه برای رسیدن به این مهم عبارتند از: میانجی گری، نهادینه سازی و استفاده از گروه نوآوران و توجه به گروه دنباله روان.

پیروزی انقلاب اسلامی، از یک سو گامی عملی برای دینی شدن رسانه ها در ایران و از سوی دیگر اقدامی تاثیرگذار در بازنگری نظریه های ارتباطات و توسعه به شمار می رود. برخلاف دیدگاه های سابق که صاحبنظران همواره دین را عاملی بازدارنده در برابر توسعه جوامع جهان سوم تلقی می کردند، پس از انقلاب اسلامی اهمیت دین در سیاست های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار گرفت و تحولی بنیادین را در مکاتب نظریه های توسعه شکل داد. این تحول باعث شد تا صاحبنظران به «سنت» و «دین» در به کارگیری وسایل ارتباط جمعی در توسعه توجه کنند.
در این مقاله، برای بررسی تحول نظریه های توسعه به «مکتب مطالعات نوسازی جدید» که بر نقش مذهب در توسعه تاکید دارد، توجه شده است. از این رهگذر دیدگاه های محققان نواندیش نظریه های توسعه ارتباطات، مورد بررسی قرار گرفته است. تجربه استفاده از رسانه های سنتی در انقلاب اسلامی ایران (1979) برای صاحبنظران درس های تازه ای داشته است.

اطلاع رسانی و انتشار سریع اخبار و نیز کاهش یا حذف فاصله زمانی و مکانی خبر یا رویداد یکی از مهم ترین ابعاد و کارکردهای وسایل ارتباطی جدید است. در این نوشتار ابتدا دیدگاه های نظری در خصوص اهداف و کارکردهای خبر به ویژه ارزش های خبری و دروازه بانی خبر (چونان دو مقوله مهم در گستره خبر و خبررسانی) مورد بررسی قرار گرفته و سپس سعی شده است تا با توجه به اهمیت دستیابی به دیدگاه های روشن و با ثبات در حوزه خبر، بر مبنای تعالیم و ارزش های اسلامی، منبع بی نظیر قرآن کریم، برای کشف زیرساخت های راهبردی و کاربردی حوزه خبر مورد مطالعه قرار گیرد. یافته های این مطالعه نشان می دهد که می توان شاخص ها و معیارهایی برای «محتوای خبر» و «نحوه ارائه خبر» از دیدگاه قرآن ارائه کرد. از این منظر مفید بودن، اهمیت دادن به مخاطب، رعایت عفت و حیا و اجتناب از پخش اخبار فسادآور، مقابله با تحریف و عملیات روانی و افشای اخبار دروغ موارد مهمی هستند که در بخش «محتوا و ارزش های خبری» مورد تاکید قرار گرفته اند.بر مبنای تعالیم قرآن، مستند بودن، استفاده از الفاظ محترمانه و رعایت اخلاق و ادب، واقع نمایی و حفظ امانت در پخش، حق گویی، تصویری بودن، فصاحت و شفافیت، ضرورت طبقه بندی، منع تجسس و پخش اخبار خصوصی، حذف زوائد، برجسته سازی و صداقت و امانت از جمله شاخص هایی هستند که باید در «نحوه ارائه» اخبار مورد توجه قرار گیرند.

برندا ای. براش استاد دانشکده الهیات و فلسفه کالج مانت یونیون (Mount Union) دکترای خود را از دانشگاه کالیفرنیای جنوبی در رشته الهیات (Religion) (اخلاقیات اجتماعی) اخذ کرده است. وی مؤلف آثار زیر است:- Godly Women: Fundamentalism and Female Power (Rutgers University Press, 1988).
- Give Me That Online Religion: Churches, cults and community in the Information Age (Jossey – Bass, 2000).
او در این مقاله توجه خوانندگان را به پدیده ای که بسیار دیده اند اما کمتر در مورد آن اندیشیده اند جلب می کند:یک فرهنگ عامه پسند پیچیده و نهادینه شده برای میلیون ها نفر به مثابه منبعی از اندیشه ها و تجارب مذهبی که همراه با نفوذ محصولات فناورانه در ساختارهای زندگی روزانه ظهور می کند، وی معتقد است ظهور و گسترش فناوری به ویژه در گستره علوم ارتباطات و حوزه سایکوسایبرنتیک و شکل گیری فضای مجازی (Cyberspace) حاصل از آن، باعث رواج نوعی دین مدنی در جهان شده است که آن را می توان کندوکاو فرهنگ عامه پسند در جستجوی معانی مذهبی از طرف مردمانی دانست که به وسیله فناوری جامعه پذیر شده اند.

نویسنده در این مقاله می کوشد تا نقش ایدئولوژیک و باورساز رمان را نشان دهد. رمان به مثابه یک ژانر ادبی خاص، محصول قرن هیجدهم است. در این قرن، رشد فناوری اوقات فراغت قابل توجهی برای بورژوازی فراهم ساخت. می بایست برای سرگرمی این طبقه تمهیدی اندیشید و یکی از تمهیدات، رمان بود. اما نقش آن در این حد نماند و به تدریج از این ابزار سرگرمی برای مقاصد دیگری از جمله ترویج ایدئولوژی ها و فلسفه های مختلف سود جسته شد. اهمیت این ژانر ادبی به جایی رسید که برخی از اندیشمندان، قرن بیستم را قرن رمان نامیدند. در این قرن بود که برخی از فیلسوفان برای ترویج اندیشه های خود از این ژانر به نیکی استفاده کردند. برای مثال می توان از ژان پل سارتر نام برد که عمده اندیشه های فلسفی خود را در قالب رمان بیان کرده است. هواداران انقلاب اکتبر روسیه نیز این قالب را مناسب ترویج عقاید خود دانستند و آثاری چون دن آرام را آفریدند، البته مخالفان کمونیست های روسی نیز از اهمیت رمان غافل نبودند، در نتیجه اثری مانند دکتر ژیواگو پدید آمد تا ردیه ای باشد بر تفکر مارکسیسم روسی. اهمیت رمان امروزه در حدی است که حتی می توان آثار آموزشی فلسفه و ادیان را در قالب آن دید، «دنیای تئو» و «دنیای سوفی» نشان دهنده اهمیت این قالب است.
نویسنده پس از نشان دادن جایگاه رمان در تفکر معاصر، بر آن است که می توان و باید از این قالب برای ترویج آموزه های دینی سود جست و این پندار نادرست را که رمان تنها وسیله سرگرمی و وقت کشی است، کنار نهاد. وی آنگاه به نمونه هایی از رمان های فارسی و چگونگی رویکرد آنها به دین اشاره می کند و با تحلیل وضعیت رمان در ایران، توجه قرآن را به قصه به مثابه ابزار عبرت گیری و عبرت آموزی نشانه ظرفیت های فراوان این قالب در ترویج آموزه های دینی می داند.

این مقاله ابتدا به توضیح مفهوم فیلم تاریخ مقدس می پردازد و سپس چهار مقوله تحقیق، تخیل، رویکرد و دیدگاه کلامی را مورد بحث قرار می دهد.
در مقوله تحقیق مطالبی چون دستیابی به «خلوص وقایع تاریخی، زمان بندی حوادث، جغرافیای طبیعی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی و «تحلیل» مطرح شده است. خلوص وقایع به دنیای رسیدن به ماجراهای واقعی تحقیقی تاریخ است. زمان بندی حوادث، زمان رویدادها را به دست می دهد. جغرافیا مجموعه عوامل طبیعی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را به منزله علل یا دست کم بسترهایی در روایت در نظر می گیرد و تحلیل به دنبال ترسیم تحلیلی جامع از حرکت معصوم است.
در مقوله تخیل، ارتباط بین تخیل هنرمند و عناصر تاریخی در حیطه های زمان، مکان، ماجراها، شخصیت ها و صحنه پردازی مورد بحث قرار می گیرد و یگانه معیار حاکم در روا بودن به کارگیری تخیل، معارض نبودن با تاریخ و از بین نبردن روح حاکم بر تاریخی تلقی می شود.
در مقوله رویکرد توضیح داده می شود که رویکرد فیلم تاریخ مقدس یعنی نقطه دید هنرمند و نحوه رجوع او به تاریخ مقدس می تواند برخاسته از ضرورت ها و نیازهای امروزین باشد. سرانجام در مقوله دیدگاه کلامی به لزوم آشنایی هنرمند بلکه اعتقاد و سلوک او در مباحثی چون ضرورت ولایت، ابعاد و شئون آن پرداخته می شود و جمع کردن بین وجهه قدسی و زمینی امام و رسول مورد توجه قرار می گیرد.

مقاله حاضر مروری است بر مطالعات اندیشمندان غربی در حوزه دین و رسانه ها. در این مطالعات ضمن بررسی ابعاد گوناگون تاثیر و تاثر دو نهاد دین و رسانه بر یکدیگر و بر مخاطبان، شمایی کلی از نظریات برندا ایی. براشر، ویلیام فور، پیتر هورسفیلد، استوارت ام.هوور و نیک کولدری در زمینه ارتباط دین و رسانه در جهان معاصر ارائه می شود.
برندا ایی.براشر در آثار خود به ارتباط دین و رسانه نگاهی انتقادی دارد و شکل گیری عصر صنعتی و جامعه اطلاعاتی را دلایل تحول مذهب به صورت جدید می داند.
به نظر ویلیام فور خداشناسی (الهیات) تلاشی برای معنا بخشیدن به زندگی است، اما طی نیم قرن اخیر آن را چنان پیچیده کرده اند که از هستی و جریان معمول زندگی خارج شده است، در عوض رسانه ها در تمام عرصه های زندگی حضور دارند تا آنجا که به نظر می رسد جای الهیات را گرفته اند. وی می کوشد راه مواجهه با عصر انقلاب ارتباطی را به کلیسا نشان دهد.
پیترهورسفیلد به سازگاری دین و رسانه در امریکا و استرالیا می پردازد. وی استرالیای امروز را دنیایی می داند که در آن نهادهای مذهبی، بازار کالا و خدمات و رسانه ها با یکدیگر ادغام شده اند و تنها به خرسندی مشتریان می اندیشند.
از دید استوارت ام.هوور، منابع سنتی، نمادها، کلیسا، مدرسه، خانواده، جامعه و گروه های مرجع با ورود به رسانه ها؛ تکمیل، جذب یا حتی دگرگون می شوند. رسانه ها همزمان محل تبلیغات تجاری وسیع و خدمات امور مذهبی شده اند. از سوی دیگر تلاش گردانندگان رسانه ها در جهت توسعه روحیه کالایی و ادغام امور مذهبی و رسانه ای، منجر به کالایی تر شدن رسانه و مذهب می شود.
نیک کولدری در اثر خود «مناسک رسانه ها» می کوشد مناسک رسانه ای را با تاکید بر آثار جامعه شناسانی چون امیل دورکیم، تا درون برنامه های رسانه ای به ویژه برنامه های تلویزیونی دنبال کند و اهمیت فضای مناسکی امروز را در تحول مذهبی نشان دهد. به اعتقاد کولدری گرچه نهاد دین می کوشد از ابزارهای جدید برای گسترش خود بهره گیرد برای غلبه بر آنها باید تغییراتی در خود ایجاد کند.

این مقاله، متن یکی از سخنرانی های دکتر استوارت ام، هوور استاد دانشگاه های کلرادو و اپسالا است که در مرکز مطالعات رسانه، دین و فرهنگ دانشگاه ادینبورگ ارائه شده است. این سخنرانی بازنمایی بخشی از تلاش های نظریه پردازان غربی در تبیین رابطه دین و رسانه و به طریق اولی رابطه رسانه و کلیسا به شمار می رود، از این رو بسیاری از مباحث مطرح شده در آن صرفا در این چهارچوب قابل طرح است. هوور در این سخنرانی با بررسی کلی جایگاه مذهب در عصر رسانه ها به ابعاد گوناگون نوعی مذهب نوظهور در عصر رسانه پرداخته و می کوشد در تبیین موضوع از شیوه های سنتی بررسی روابط میان مذهب و رسانه ها فراتر رود. وی معتقد است که ظهور و گسترش رسانه ها باعث شده است پدیده های دینی جنبه عمومی پیدا کنند. از نظر او در جهان معاصر دین و رسانه، هر چند نه به طور کامل، همگرایی بالایی دارند و نقاط مشترک همگرایی آنها بسیار معنادار است.

نوشتار حاضر حاصل گفتگویی است با دکتر مهدی محسنیان راد در خصوص وضعیت استفاده از رسانه در جهان اسلام. وی چند سالی است که برای اولین بار درسی را در حوزه وسایل ارتباط جمعی در کشورهای اسلامی در دوره دکترای علوم ارتباطات تدریس می کند و از این طریق همراه با دانشجویان خود توانسته است به تبیین حوزه های کمتر شناخته شده دست زند.
هسته اولیه این درس، تحقیق 1400 صفحه ای او و همکارانش بود که در سال 1376 پایان یافت و در سال 1377 به عنوان پژوهش سال شناخته شد. محور اصلی این گفتگو را ویژگی ها، اهداف، روش شناسی و نتایج اجمالی این پژوهش تشکیل می دهد. در واقع می توان این نوشتار را معرفی و گزارش مختصری از آن تلقی کرد. در این تحقیق دکتر محسنیان راد و همکارانش وضعیت استفاده از رسانه ها در جهان اسلام را با بهره گیری از آمار و داده های هر کشور مورد بررسی قرار داده و آنها را با هم مقایسه کرده اند.

هر چند اکثر مسلمانان به طور سنتی به نقش و کارکردهای تلویزیون در جوامع اسلامی نگرش منفی دارند، گسترش روزافزون رسانه های فراملی به ویژه تلویزیون های ماهواره ای و اثربخشی آنها در گستره تغییر نگرش، تبلیغ و دیگر حوزه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، باعث شده است تا ضرورت بهره گیری از ظرفیت های این رسانه مدرن، برای پیشبرد اهداف و آرمان های جهان اسلام، در بین صاحبنظران مسلمان، مطرح شود. در این مقاله سعی شده است تا دیدگاه های مختلف در مورد جایگاه و نقش تلویزیون، به ویژه تلویزیون های فراملی در جوامع اسلامی، مورد بحث و بررسی قرار گیرد. در این خصوص دو دیدگاه ارائه شده است که اولی با رویکردی خوشبینانه بر نقش وحدت بخش تلویزیون های ماهواره ای و دومی بر نقش مخرب آنها تاکید دارد. برآیند این مناقشات استفاده کارآمد از این رسانه است. راه اندازی شبکه های ماهواره ای اسلامی بر مبنای ایدئولوژی اسلامی و چهارچوب اخلاق و ارزش های دینی می تواند ضمن تامین نیازهای معنوی مخاطبان مسلمان، باعث شکل گیری آرمان های مشترک در بین ملل اسلامی شود و به ارتباط آنها و درک متقابل یکدیگر کمک کند. این شبکه ها همچنین می توانند زمینه ارتباط اقلیت ها و مهاجران مسلمان را در دیگر کشورها با امت اسلامی فراهم آورند و در اصلاح تصویر تحریف شده مسلمانان در جهان نقش مؤثری ایفا کنند.

مقاله حاضر تلاشی است برای تبیین نحوه حضور دین در متن فعالیت های رسانه ای. این مقاله به دو بخش نظری و عملی تقسیم شده است.
در بخش نخست پس از تعریف انواع هنجارها و ارزش ها و اهمیت وجود آنها در جامعه، هنجارهای دینی مهم ترین مجموعه ارزشی یک جامعه شناخته شده است. سپس شرحی از خصوصیات یک رسانه دینی در جامعه اسلامی آمده است. در این بخش نشان داده می شود که اگر رسانه ای فعالیت های خود را بر اساس اهداف الهی و نظام سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی اسلام تنظیم کند می تواند از غلبه سودپرستی، جمود فکری و ساخت توده های انبوه بی هدف در جامعه جلوگیری کرده و بر کیفیت اطلاع رسانی، ایجاد و حفظ انسجام فرهنگی و اجتماعی و تربیت انسان مختار، مسئول و رشد یافته تاکید کند.
بخش دوم مقاله به برخی از احکام مورد استفاده در جریان برنامه سازی اختصاص دارد و طی آن نظر علما و مراجع تقلید درباره موضوعاتی چون: نحوه استفاده بازیگران زن از کلاه گیس در فیلم ها، نگاه مرد به زن نامحرم، نگاه به عکس و فیلم زن نامحرم، ابراز احساسات زنان و مردان نامحرم در فیلم ها، بازیگری در نقش معصومان، بازی در نقش جنس مخالف، همکاری و اختلاط بازیگران و دست اندرکاران زن و مرد در فعالیت رسانه ای، چهره پردازی بازیگر توسط نامحرم، تقلید صدای جنس مخالف، شبیه کردن خود به کفار و فیلمبرداری از کارهای حرام و نمایش آنها بیان می شود.

کودکان از جمله مهم ترین بینندگان برنامه های تلویزیونی هستند. تاثیر برنامه های این رسانه بر جنبه های مختلف اجتماعی، فرهنگی و روانی کودکان غیرقابل انکار است به گونه ای که نمی توان نسبت به تاثیر برنامه های تلویزیونی بر آنها بی توجه بود. از جمله موارد قابل توجه در این زمینه نقش برنامه های تلویزیونی در باورهای دینی کودکان است. در این مقاله با استفاده از روش پژوهش اسنادی تاریخی و با توجه به فرایند تحول مفاهیم اخلاقی و مذهبی کوشش شده است معیارها و پیشنهادهایی برای متناسب ساختن برنامه های تلویزیونی با میزان درک و فهم کودکان ارائه شود. به منظور دستیابی به این هدف، پاسخ به سؤال هایی درباره ویژگی های روان شناختی دینی کودکان و همچنین یافتن محتوا و قالب های مناسب ارائه پیام دینی به کودکان مورد توجه قرار گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد:در زمینه شکل گیری مفاهیم اخلاقی، نوعی هماهنگی بین مراتب تحول و رشد کودک وجود دارد. به عبارت دیگر، آموزش اخلاقی و دینی کودک در مراحل پایین عینی است در حالی که در مراتب بالا تابع مفاهیم انتزاعی است.
تکرار پیام، برانگیختن عواطف و احساسات، در نظر گرفتن ویژگی های زبانی، همانندسازی و موضع یابی اصولی هستند که برای ساخت برنامه های مذهبی خاص کودکان باید مورد توجه قرار گیرند تا آنان بتوانند محتوای پیام های دینی را به خوبی درک کنند.

تلویزیون را باید عامل مذهبی برای بخش وسیعی از جمعیت استرالیایی دانست. این فرض به سه شکل بررسی می شود که عبارتند از: شکل اجرای اعمال یا نظام عبادت یا مناسک؛ شکل جامعه شناختی یا نظام روابط اجتماعی و شکل نظری یا نظام اعتقادات یا فلسفی.
از نظر بیان عملی و شکل اجرای اعمال یا نظام مناسک و عبادت، مناسک زیادی وجود دارد که با کاربرد رسانه ها پیوند دارند، اما ماهیت مناسکی تلویزیون در جامعه مدرن بیشتر از دیگران شناخته شده است و این شکلی از وفاداری است که تلویزیون توانسته است از طرفداران خود طلب کند و شاید فراگیرتر از هر پدیده اجتماعی دیگری در تاریخ انسان باشد.
در بیان جامعه شناختی یا نظام روابط اجتماعی و شکل نظری یا نظام اعتقادات و مربوط سازی معناداری با محیط (شکل فلسفی) نیز رسانه ها حافظ وضع موجودند. عملکرد سنتی مذهب ایجاد نظامی از کنش های متقابل اجتماعی معنادار، به ویژه در زمینه تعریف تابوها و تقویت رسومی است که بدون آنها سازمان اجتماعی متلاشی می شود. رسانه ها و تلویزیون به ویژه، می کوشند با ایجاد بنیانی برای اعتقاد مشترک همچون ایمان و مذهب سنتی عمل کنند. به این ترتیب، رسانه های جمعی با کاربری ها و محتواهای مشخص به جزیی مهم از نظام های عقیدتی تبدیل می شوند.

این مقاله گزارشی پیرامون وضعیت سینما و برنامه های مستند تلویزیونی با مضمون دینی است. در این مقاله ضمن ارائه توضیحاتی در مورد رویکرد دینی رسانه به ویژه در قالب ساخت برنامه های مستند تلاش شده است تا در گفتگو با تنی چند از مستندسازان عرصه سینما و تلویزیون ایران این موضوع مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. در ضمن این مصاحبه، به سوالاتی از قبیل چیستی مستند، جایگاه مستند با مضمون دینی، چگونگی طرح آن در قاب تلویزیون و اوضاع فعلی و آینده این مقوله پاسخ داده شده است، بیان تجربیات فعالان این عرصه دست کم می تواند به ترسیم خطوط وضعیت کنونی مستند با مضمون دینی کمک کند و نارسایی های موجود را باز شناساند. همچنین با طرح مباحث نظری پیرامون سینمای مستند، مستند با مضمون دینی، رسانه دینی تلاش شده است تا فضای کلی بحث اندکی روشن تر شود.

تحقیقات بسیاری در حوزه وسایل ارتباط جمعی انجام شده است و تحقیقات افزون تری در حوزه دین. اما پژوهش های ترکیبی درباره دین و رسانه، دست کم در کشور ما، انگشت شمارند و کتاب های چاپ شده در این زمینه کمتر. با وجود گذشت نزدیک به سه دهه از عمر نظام دینی - الهی و استفاده از صفت اسلامی برای رسانه های کشور، هنوز موضوع رسانه در حوزه های نظری و کاربردی مورد مطالعه و بحث جدی قرار نگرفته است، از سوی دیگر دست اندرکاران رسانه ها (حتی شبکه های دینی) اقدام سامان یافته ای برای انطباق کاربردی نظریه ها و فنون ارتباطی با احکام دینی انجام نداده اند.
طی دو شماره فصلنامه پژوهش و سنجش که به موضوع دین و رسانه اختصاص دارد، سعی شده است تا برجسته ترین مقالات پژوهشی از صاحبنظران و محققان هر دو عرصه دین و رسانه جمع آوری شود.
آنچه پیش رو است فهرست کتاب ها، پایان نامه ها، طرح های پژوهشی و مقالات نشریات و سمینارهای موجود در آرشیوها و کتابخانه های داخل کشور است که به منظور راهنمایی پژوهشگران و اندیشمندان ارجمند، جهت انجام مطالعات و پژوهش های آتی، ارائه می شود. این فهرست با مراجعه به بیش از 30 مرکز آموزشی و پژوهشی تهیه شده است که ذکر نام تک تک آنها د راین مجال اندک میسر نیست. هر چند در برخی از این مراکز، علی رغم انتظار، پژوهشی در مورد این موضوع وجود نداشت، جا دارد که از همکاری بی دریغ و دلسوزانه مسئولان این مراکز تشکر و قدردانی و از همه خوانندگان و محققان گرامی درخواست کنیم در صورتی که منابعی در زمینه موضوعات شماره های بعدی (زن و رسانه، موسیقی و رسانه) در اختیار دارند، با فصلنامه تماس حاصل فرمایند.