فصلنامه لسان مبین (پژوهش ادب عرب)
پیاپی 11 (بهار 1392)

گریز به جهان آرمانی در مواجهه با سختی های زندگی واقعی حسی شناخته شده در وجود آدمی است که از دیرباز به عرصه ادبیات راه یافته است. یکی از درونمایه های اصلی در آثار سهراب سپهری و نازک الملائکه که از طلایه داران شعر فارسی و عربی در دوران معاصر به شمار می آیند، همین درونمایه قدیم است. این دو در ترسیم جهان مطلوب خود از دو خاستگاه مشترک فکری بهره برد اند که وجه مشترک آنها، نگرش استعلایی مبتنی بر گذر از جهان واقعی است: مکتب رمانتیسم و نمادگرایی عرفانی. جستار پیش روی به تطبیق محتوایی اشعاری از دو شاعر می پردازد که درونمایه مذکور، فصل مشترک آنهاست.جهان کودکی، آغوش طبیعت و جهان پس از مرگ، گریزگاه های مشترک روحی دو شاعر هستند که در بدنه اصلی تحقیق به بحث گذاشته می شوند. یافته ها نشان می دهد که رویکرد سپهری به جهان هستی خوشبینانه تر است و سهراب در مقایسه با نازک در ترسیم جامعه آرمانی خود از مایه های عرفانی بیشتر بهره برده است.

ایجاد درک عمیق از قرآن کریم که کلام حکمت آمیز و حکمت آموز خدای حکیم است؛ نیازمند فراگیری علوم خاصی است که برخی از این آنها عبارتند از: علم صرف و نحو، معانی و بیان، فقه و اصول، تاریخ و.... یکی از مهمترین این علوم، علم مفردات قرآن است. این علم به علت اهمیتی که در یافتن مفاهیم قرآن دارد، در تفسیر نیز جایگاهی والا یافته به حدی که هیچ مفسری بدون اطلاع کافی از آن نمی تواند، تفسیری جامع ارائه دهد. از جمله مباحثی که در حوزه علم مفردات قرآن مطرح می شود، بحث ترادف، اشتراک لفظی و اضداد است که علما بر سر وجود و یا عدم آن در زبان عربی و همچنین در قرآن اختلافاتی دارند که البته این اختلاف نظرها به حوزه تفاسیر نیز راه یافته است.
«شیخ طوسی» صاحب تفسیر گرانقدر «تبیان» (اولین تفسیر استدلالی شیعه) با توجه به دانش فراوانی که درعلم مفردات قرآن دارد، به بحث درباره بعضی از روابط معنایی میان واژه ها از جمله مترادفات، الفاظ مشترک و اضداد پرداخته و در این زمینه آرایی را ارائه داده است. پژوهش پیش رو به بیان و بررسی به شیوه توصیفی- تحلیلی دیدگاه شیخ طوسی را در زمینه الفاظ مترادف، مشترک و اضداد تبین می کند. از جمله نتایج این مقاله، توجه و دقت فراوان شیخ طوسی به روابط معنایی میان کلمات و تفاوتهای ظریف میان آنها و همچنین توجه به عوامل پیدایش مترادفات و واژه های مشترک و بررسی آنها و نیز آرایی است که در مورد واژگان اضداد ارائه می دهد که البته گاهی این عقاید برخلاف نظر علما و مفسران دیگر است.

آن بخش از شعر جاهلی که از شائبه ساختگی بودن به دور باشد، آینه ای شفاف و روشن از جامعه زنگار گرفته دوران پیش از اسلام و رفتار، اندیشه و آرمانهای نا بخردانه مردمانش است. تصویر راستین این جامعه را تنها بایست در سروده های گروه های معترض و رانده-شده آن زمان مانند شاعران سیاه، موالی، بردگان و صعالیک و البته در میان آیات قرآن جستجو کرد. سروده های عنتر بن شداد، شاعر سیه چرده و حبشی الاصل جاهلی دو ویژگی مهم دارد: یکی اینکه از تعصب نژادی و اهمیت ریشه عربی یا قبیله ای آن دوره پرده بر می دارد و دیگر اینکه غزل او با حماسه آمیخته است؛ وی به هنگام غزل سرایی و بیان زیبایی معشوق خود «عبله» و دوری او، به یاد میدان نبرد و دلاوری های خود در رویارویی با دشمنان می افتد و تعابیر، تصاویر و ابزار جنگی را وارد غزل می کند و بدین-گونه نوعی(=ژانر) تازه را به نام «غزل حماسی» در ادب عرب ابداع می کند؛ البته حماسی نامیدن این سروده ها که درواقع خود ستایی های شخصی بیش نیست، تنها به سبب داشتن برخی نشانه های ژانر حماسی است. نگارنده در جستار پیش رو، پس از بررسی انگیزه های عنتره از عاشقانه سرایی در کنار حماسه سرایی، به بیان مهمترین ویژگی های این سروده ها می پردازد. به باور برخی از سخن سنجان، تصاویر تغزلی آمیخته با عناصر سپاهیگری، از شعر فارسی و از حوزه غزل مذکر، وارد ادبیات عرب شده است. نوشته پیش رو نشان می دهد، آمیزش تصاویر سپاهی و عاشقانه در شعر عربی و در غزل مونث، بسیار پیشتر از شعر فارسی وجود داشته است، اگر چه عامل و بستر به وجود آورنده آن، در دو ادبیات متفاوت است.

اسطوره ها پرتو بخشی از حقایق تاریخی اند. لذا هیچ اسطوره ای را نمی توان جعلی، بی معنی و بیهوده شمرد؛ زیرا اگر چنین نبود، اسطوره نمی توانست در ذهن آحاد یک ملت راه یابد و از چنان پشتوانه ای برخوردار گردد که بتواند از غربال تحولات تاریخی بگذرد. بازخوانی و شناسایی اساطیر ملی می تواند مردم هر عصری را از فراز و فرودهای دیروزین خویش مطلع سازد. حسین مجیب المصری یکی از اسطوره پژوهانی است که در سال 2000م با رویکردی تطبیقی، برای اولین بار طی پژوهشی، دراس مقارن للاسطور بین الادب العربی و الفارسی و الترکی، به تحلیل و بررسی اسطوره های ایرانی، عربی و ترکی پرداخته است. فصل فرجامین همین پژوهش تطبیقی به بررسی اسطوره در شعر معاصر ترک اختصاص یافته و در این بخش مجیب المصری با توجه به سروده قیزیل آلمای ضیاگوک آلپ، شاعر معاصر ترک، به نقد اسطوره ای دست آوردهای وی می پردازد. از آن-جایی که در ایران برخلاف بسیاری از دیگر کشورها، دو اسطوره کهن قیزیل آلما و ارگنه قون کاملا ناشناخته باقی مانده است. این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی کوشیده است در دو بخش، نخست چیستی و ماهیت پیدایش اسطوره و ارتباط نقد اسطوره ای در ادبیات تطبیقی را توصیف و تبیین کرده، آن گاه دو شخصیت ادبی و تاثیرگذار حسین مجیب المصری و ضیاگوک آلپ را معرفی بنماید و در پایان از نگاه حسین مجیب المصری، ضمن تحلیل و معرفی دو اسطوره قیزیل آلما و ارگنه قون، کارکردها و وجوه معنایی آنها را در سروده ضیاگوک آلپ بررسی کند. دست آورد پژوهش حاضر ناظر بر این امرست که، دو اسطوره مورد بررسی هر یک در عین حفظ و استوارداشت وجهه اساطیری خود، در ذهن و زبان شعری ضیاءگوک آلپ کارکردی اجتماعی یافته و در این فرآیند شاعر کوشیده از هر یک کوبه ای ساخته و بدان روان ناهشیار مخاطب خود را بیدار سازد. از آن جایی که در گستره تحقیقات اسطوره شناسی، این پژوهش در ایران پیشینه ای نداشته، می توان نکات و برآیندهای جدید، مهم و درخور توجهی را از آن دریافت نمود.

مناجات رازگویی بنده و بیان عجز و نیاز او به پیشگاه خداوند است که با صفای قلب و رقت احساس انجام می شود. از آنجایی که مناجات در بردارنده فعل و انفعالات درونی است، ماهیت غنایی دارد و چون با نکات آموزنده برای نوع بشر همراه است، آن را غنائی- تعلیمی می نامند. نام امام سجاد(ع) تداعی کننده مناجات در اذهان است، ایشان از عنصر فرهنگی دعا برای نهادینه کردن و تثبیت تشیع و اسلام راستین بهره گرفت و در قالب زبان دعا فرهنگ سازی نمود. در این مقاله سعی شده است عناصر سبکی مناجات التائبین در سه سطح آوایی، نحوی، دلالتی (البته با نگاهی متفاوت به سطح دلالت) و میزان انسجام این سطوح با همدیگر به روشی توصیفی-تحلیلی در سایه سبک شناسی ساختارگرا تجزیه و تحلیل شود. در این مناجات، ایشان از سطح آوایی برای خلق موسیقی و تاثیر گذاری بیشتر کلام بهره گرفته است و در سطح نحوی در قالب الفاظی زیبا و با دقت در اسلوب بیان و چینش الفاظ و جملات لفظ و معنا را هماهنگ نموده و این سطح را در خدمت ساختار کلی متن قرار داده، در سطح دلالتی با دقت در انتخاب الفاظ متناسب در محور جانشینی لفظ را در محور همنشینی در خدمت معنای مورد نظر قرار داده است و در کنار القای مفاهیم به ادبیت و جنبه زیبایی شناختی نیز توجه داشته است، همه سطوح فوق حول محور کلی متن(ارتباط با خدا) می چرخند.

امروزه داستان نویسی با رویکرد به مضامین اجتماعی انواعی مختلف یافته است. از جمله آنها داستان روستایی است که پس از رویدادهای مهم نیمه اول قرن بیستم در نگارش ادبی ظهور یافت و به مرور زمان و اهتمام نویسندگان عرب، جای خویش را در ادبیات عرب گشود. برخی از نویسندگان عنصر مکان داستان خویش را با توجه به جامعه ای روستایی تعریف کرده و برخوردار از دانایی خویش درباره ساختار جوامع روستایی حادثه پردازی نموده اند. در همین راستا ادبیات لبنان نیز از داستانهای روستایی بی بهره نمانده است. املی نصرالله از مجموع آثار فاخری که در ادبیات داستانی برجای نهاده، تاکنون سه داستان بلند روستایی و چند داستان کوتاه را به قلم تحریر کشیده است.این مقاله به بررسی داستانهای روستایی املی نصرالله پرداخته و ویژگی های نگارش ادبی نویسنده و رویکرد مضامین داستانهای روستایی او را بیان نموده و میزان شکوفایی روستایی نویسی حرفه ای را در داستانهای وی به شیوه توصیفی– تحلیلی نشان داده است و این نتیجه کلی را به دست داده که قلم «املی نصرالله» در پرداختن به حوادث و شخصیتهای داستانهای روستایی پیشرفت تدریجی داشته و آثار وی بلوغ و استواری فن نگارش روستایی را در ادبیات لبنان عرضه نموده است.

رثا یکی از درون مایه های مستقل شعری است که از گذشته های دور، نقشی پررنگ در صفحه شعر شاعران داشته است. رثا رهاورد تجربه عاطفی شاعر و ترجمان اوضاع اجتماعی، فرهنگی و اعتقادی جامعه اوست که شاعر در آن، سوگ و سوزهای درون خویش را در غم فراق ابدی عزیزان به نمایش می گذارد. در زبان عربی رثا به سه دسته ندب، تابین، عزا تقسیم بندی می شود که در این میان، عزا از جایگاهی برتر برخوردار است. شاعر در آن به تفکر در حقیقت مرگ و زندگی می پردازد. در پاره ای اوقات این تفکر و تامل شاعر را به معانی فلسفی نزدیک می کند. ابوالعلا معری (449- 636ه.ق) فیلسوف شعرا، از جمله شاعرانی بود که به اوج این فن دست یافت. بهترین دلیل بر این ادعا، «دالیه» اوست که در رثای یکی از فقهای معاصرش سروده است.
این جستار می کوشد تا با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از ابزار کتابخانه ای، به بررسی چهار عنصر ادبی؛ یعنی معنا، عاطفه، خیال و اسلوب در این قصیده بپردازد. پژوهش صورت گرفته در این مقاله نشان می دهد این قصیده که از نیکوترین قصیده های شاعر محسوب می-شود از عاطفه ای قوی و حکمتی عمیق سرشار است. میان قالب شعری، کلمات، مضمون، مفهوم و خیال موجود در این شعر هماهنگی معناداری وجود دارد. شاعر در آن با عاطفه راستین خویش بر دوست مرحومش سرشک می ریزد؛ اما با این حال تلاش می کند تا بر این عاطفه و احساس جامه ای از عقل و تامل بپوشاند. این قصیده همچنین در بردارنده برخی نظریات شاعر درباره دنیا، زندگی و مرگ و نیز حاوی پیامهای اخلاقی برای مخاطبان خود است.

کهن الگوی سایه عمیقترین سطح ناخودآگاه جمعی، انباشته از غرایز ابتدایی نوع بشر است که انسان آنها را از نیاکان خود به ارث برده است. سایه، بخش تاریک روان ناخودآگاه دارای جنبه های مثبت و منفی است. این پژوهش با تکیه بر ویژگی ها و صفات دوسویه ای که این کهن الگو دارد، به تحلیل اشعار بلند الحیدری، از شاعران امروز عرب، پرداخته است. نتایج این جستار نشان می دهد که سایه با نمودهای مثبت و منفی اش در اشعار این شاعر حضور دارد که نمونه بارز وجدان بیدار اجتماع است. او در تلاش است با محو نکردن سایه زندگی سرشار از خوبی را برای دیگر انسانها به تصویر بکشد.

جریان سیال ذهن، سبکی نو در داستان نویسی است که در آن نقش نویسنده به حداقل ممکن می رسد؛ چرا که اندیشه ها و احساسات شخصیتها همانگونه بیان می شود که در ذهن آنان جریان دارد. در این شیوه، ترتیب زمانی، مکانی و نظم منطقی رویدادها به هم می ریزد. روش های روایی تک گویی درونی و حدیث نفس شخصیتها را می توان در تقویت این شیوه روایی موثر دانست. از نویسندگانی که از این شیوه در آثار خود استفاده کرده اند، می توان به جیمز جویس، ویلیام فاکنر، ویرجینیا وولف و...، از میان نویسندگان عرب نجیب محفوظ، غسان کنفانی، حلیم برکات و... و از بین نویسندگان ایرانی عباس معروفی، هوشنگ گلشیری و... نام برد. این جستار با نقد رمان «الشحاذ» اثر نجیب محفوظ به کمک معیارهای جریان سیال ذهن و روش تحلیل محتوا به این نتیجه دست یافته است که نویسنده در این رمان، وظیفه انتقال بخشهایی مهم از داستان خود را به عهده گفتگوها از جمله تک گویی درونی نهاده، و بدین وسیله به خواننده اجازه داده تا مستقیم و بدون دخالت راوی در جریان افکار و احساسات قهرمان داستان قرار گیرد. همچنین با کمک ویژگی های مختلف تک گویی درونی از قبیل صاحب تک گویی درونی، در نظر نگرفتن مخاطب معهود، شیوه شخصیت پردازی، راهیابی به ذهن قهرمان و پدیده همزمانی، توانسته شخصیت قهرمان را به مخاطب معرفی کند.

واژه «نوستالژی» که در زبان فارسی با تعبیر «غم غربت» از آن یاد می کنند، به مفهوم احساس غم و حسرت برای خاطرات از دست رفته گذشته است که فرد با یادآوری آن، دچار غم و اندوه می شود و نوعی دلتنگی بر او سایه می افکند. عواملی گوناگون همچون روزهای خوش دوران کودکی، تبعید یا مهاجرت، وضعیت ناگوار سیاسی و اجتماعی، وضعیت دشوار زندگی و...، از زمینه های به وجود آمدن احساس غم در وجود آدمی است.
بدر شاکر سیاب و منوچهر آتشی، هر دو از شاعران منطقه جنوب هستند؛ یکی از جنوب عراق (بصره) و دیگری از جنوب ایران (بوشهر). این مقاله با درنگی بر سروده های این دو شاعر، به عنوان دو سراینده بزرگ و نوپرداز معاصر، به تحلیل و واکاوی برجسته ترین مولفه ها از غم سروده های نوستالژی در اشعار آنها پرداخته است. نتیجه حاصل از این بررسی تطبیقی نشان می دهد، عوامل گوناگون محیطی و اجتماعی، و زندگی همراه با سختی و رنج، نشانه-هایی فراوان از احساس غربت در اشعار سیاب و آتشی با خود به همراه دارد. یادآوری دوران کودکی، شوق بازگشت به روستا، پناه بردن به آرمان شهر (مدینه فاضله) و مشکلات و اندوه های فردی و خانوادگی، از احساسات نوستالژی در شعر این دو سراینده است. علاوه بر این، بایست از وجود دو گونه متفاوت از غم غربت در اشعار بدر شاکر سیاب و منوچهر آتشی سخن گفت.

مکاتب زبانی معاصر چه صورتگرا(formalism) چه نقشگرا(functionalism) و چه شناختی (cognitive) اصولی را در مطالعه زبان پایه ریزی کردند که در نوع خود منحصر به فرد است؛ لیکن به علت یکجانبه نگری و فروگذاری برخی جوانب، نواقصی در نظریاتشان به چشم می خورد؛ این در حالی است که قرنها پیش زبانشناسان مسلمان، اصولی برای دستور زبان عربی وضع کردند که هنوز بعد از گذشت 1400سال کمتر کسی توانسته در آن خللی وارد کند؛ اصولی که هم به صورت عنایت داشت هم به نقش. این مقاله با بررسی زبانی ریشه شناسانه در اولین دستور مدون زبان عربی؛ یعنی «الکتاب» سیبویه و واکاوی شیوه های تحلیلی به کار رفته در آن، دستاوردهای این اثر عظیم را در گستره مفاهیم مطرح در مکاتب جدید زبانشناسی (اواخر هزاره دوم و دهه اول هزاره سوم) خصوصا مکتب صورتگرای زایشی-گشتاری(generative transformational) و مکاتب نقشگرا (functional schools) ارزیابی کرده و معتقد است که سیبویه در نگارش اثرش با رویکردی تعاملی و صورتگرا –نقشگرا، داده های زبانی را در سه سطح نحو، معنا و کاربرد بررسی کرده است.

هنجارگریزی یکی از شگردهای مطرح در نظریه های نقد فرمالیستهای روس است که در تعریفی ساده می توان آن را خروج از زبان معمول و معیار دانست. بهره گیری از این ترفند بیانی به آفرینش زیبایی و پویایی سخن می انجامد و در نهایت سبب توجه دوچندان مخاطب به متن می گردد. شاعرانی که چیره دست ترند افزون بر اینکه می کوشند به مفاهیم و معانی تازه روی آورند، توجهی ویژه نیز به ساختار و زبان شعری خود دارند تا بتوانند ضمن دور شدن از زبان معمول، توانمندی بیانی خود را به رخ مخاطب بکشند، با این باور که اندیشه های تازه گرچه ممکن است در قالب زبان معمول و هنجار، گفتنی و دریافتنی باشند، با اینهمه ممکن است غبار عادت بر واژگان، تعابیر، تصاویر و ساختار شعری بنشیند و از توجه مخاطب به متن بکاهد.
شاعران پیشگام معاصر عرب با جریان نوگرایی، به نوآوری در مفاهیم و زبان شعری روی آوردند که در این میان صلاح عبدالصبور(1981-1931م) شاعر معاصر مصر از جمله آنان است. این شاعر علاوه بر اینکه در حوزه مفهوم شعری برجستگی دارد، در حوزه زبان و بیان شعری نیز توجه منتقدان ادبی را به خود جلب کرده است. به تحقیق باید گفت که وی کوشش کرده است تا از فرایند خودکاری زبان شعری بپرهیزد و به تکرار مکرر زبان پیشینیان نپردازد تا از این رهگذر به هنری شدن سخن و تاثیرگذاری بیشتر آن بر خواننده کمک کند و شعری به او ارائه دهد که برجستگی زبانی و تاثیرگذاری مشخصه اصلی آن است. لذا بهره گیری از شگرد هنجارگریزی توسط شاعر، بعد زیباشناختی متن را دوچندان کرده است.