فهرست مطالب

تاریخ علم - پیاپی 1 (پاییز 1382)

مجله تاریخ علم
پیاپی 1 (پاییز 1382)

  • 150 صفحه، بهای روی جلد: 5,000ريال
  • تاریخ انتشار: 1382/08/15
  • تعداد عناوین: 7
|
  • هادی عالم زاده صفحه 3
  • جعفر آقایانی چاوشی صفحه 9
    حل مسالهء ارشمیدس باعث گردید تا ریاضی دانان ایرانی به حل معادله ای درجه سوم که به معادلهء ماهانی معروف است، از طریق تقاطع مقاطع مخروطی فائق آیند. خیام در رسالهء جبر و مقا بلهء خود حل و بحث همهء معادلات درجهء سوم را ارائه می دهد و با این نظریهء خود گام مهمی در حل این معادلات برمی دارد. در این مقاله نظریهء خیام را از نظر تاریخی و شناخت شناسی بررسی می کنیم.
    کلیدواژگان: جبر و مقابله خیام، نظریه معادلات درجه سوم، مساله ارشمیدس، کره و استوانه، معادله ماهانی
  • محمدرضا صیاد صفحه 27
    تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران دربارهء چگونگی پیدایی وسیر تحول تقویم هجری قمری در بخش های مختلف جزیره العرب، در 18 سال نخست پس از هجرت پیامبر اکرم (ص) اختلاف نظر دارند. هریک از این پژوهشگران با استناد به آیات شریفهء قران مجید که موضوع آن نجوم و تقویم است و نیز به استناد قر اردادها، صلح نامه ها، فرامین و نامه های نوشته شده در این سال ها، انبوه روایات نقل شده در کتب تاریخ و علوم دینی دورهء اسلامی، نظراتی متفاوت و گاه متناقض، اظهار کرده اند، اما تاکنون، هیچ یک از آنها از دایرهء فرض و گمان فراتر نرفته اند (عبداللهی، ص 15-18-22-26، 30; مهدی، ص 0 1-19، 28 -39-52، 67،69). از اواسط قرن دوم هجری قمری تا زمان حاضر، محاسبات تقویم هجری قمری، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. برخی از این پژوهشگران برای پاسخ گویی به نیازهای روزمرهء روزگار خود، روش های محاسباتی و جدولی را ارائه کرده اند. با اینکه. هریک از این روش ها بسته به مورد استفادهء آنها دارای مزایا و محاسنی است اما انجام محاسبات ارائه شده در آنها به سهولت برای همگان امکان پذیر نیست. برای برطرف کردن این ضعف، نگارنده به کمک رایانه به پژوهش در زمینهء مدل سازی ریاضی برای استخراج تقویم هجری قمری قراردادی پرداخته وبر اساس نتایج به دست آمده، دو معادله طرح کرده که در مقاله حاضر به پژوهندگانی که به نحوی با مسائل تقویم هجری قمری قراردادی سروکار دارند، تقدیم می شود (صیاد، «معادله ها»؟ ص 175- 181). معادلات این مقاله بر ای بازهء زمانی نامحدود (از سال 1 هجری قمری قراردادی به بعد)، امکان می دهند که تقویم هجری قمری قراردادی، از لحاظ تعیین سال های عادی و کبیسه، روز سال و روزهفته، محاسبه شود.
  • ماشاء الله علی احیایی صفحه 39
    تاریخ اختراع ساعتهای مکانیکی دقیق به حدود سیصد سال پیش باز می گردد و لذا وقت مورد استناد در اندازه گیری طول متوسط و یا طول حقیقی سال شمسی، به یادگار مانده از قدما، بر اساس وقت اندازه گیری شده توسط ساعتهای خورشیدی است که طول شبانه روز خورشیدی حقیقی، خود در طول سال دارای تغییرات اندکی است. امروز دقت در اندازه گیری زمان به مرزهای اعجاب آوری رسیده است و لذا تغییرات طول حرکت دورانی زمین در شبانه روز و تغییرات طول مدت حرکت انتقالی آن به دور خورشید دقیقا ثابت شده است.
    کلیدواژگان: تقویم، هجری شمسی، دوره 2820 سالی، طول سال شمسی، احمد بیرشک
  • فرید قاسملو صفحه 53
    برای بررسی های تاریخ علوم اسلامی تهیه فهرست های مختلف ازآثار علمی دانشمندان اسلامی ضروری است. در زمینه دانش ستاره شناسی. یکی از ضروری ترین کارها، آماده نمودن فهرست یا فهرست هایی از زیج های دورهء اسلامی است که سابقه تهیه آنها به قرن نوزدهم میلادی بازمی گردد. کامل ترین فهرست از این زیج ها فهرست آقای کندی با عنوان پژوهشی در زیجهای دورهءا سلامی می باشد; اما از زمان نوشته شدن این کتاب سالها می گذردو ضروری است که این کتاب مورد بررسی قرار گیرد و منابع آن کامل تر و اطلاعات آن نیز روزآمد شود. این مقاله در اصل به عنوان مکملی بر کتاب آقای کندی به حساب می آید که در آن سعی شده است زیج هایی که در کتاب فوق ذکر نشده، معرفی شوند. از آنجایی که این طرح در ایران انجام شده است به زیج های موجود در ایران توجه بیشتری شده است. هم چنین در بعضی از موارد نسخه های دیگری از زیج هایی که آقای کندی آنها را معرفی کرده است، معرفی شده اند. در مجموع، این فرض آقای کندی که شمار زیج های اسلامی را در حدود 250 تخمین زده است، تایید می شود.
    کلیدواژگان: نجوم اسلامی، تاریخ، علوم اسلامی، نجوم، زیج های اسلامی، ادوارد استوارت کندی
  • حمیدرضا گیاهی یزدی صفحه 75
    زیج معتبر سنجری اثر ارزشمند اخترشناس پرآوازهء ایرانی عبدالرحمان خازنی (525-475 ق / 82 0 1- 130 ام) جایگاه ممتازی در سده های میانی نجوم دورهء اسلامی دارد، خازنی که در مرو می زیست، در مقدمهء این زیج به این نکته اشاره می کند که این زیج حاصل رصدهای 35 سالهء او است. وی در مقدمه فهرستی از نوآوری هایش را در این زیج عرضه می کند که مهمترین آنها دربارهء رؤیت هلال ماه، نظریهء گرفتگی هاست. همچنین وی موارد برتری زیج معتبر را نسبت به زیج های قبلی بیان کرده است. این مقاله نسخه های خطی به جا مانده از زیج معتبر و بخشهای مهم آن را بررسی می کند. البته هر کدام از این بخشها، در نهایت کل زیج به بررسی و تحلیل دقیق تر نیاز دارد،
    کلیدواژگان: زیج معتبر سنجری، عبدالرحمان خازنی، ضابطه رویت هلال ماه، ثابت بن قره
  • سید محمد تقی میر ابوالقاسمی، محمد باقری صفحه 89
    آنچه در پی می آید ویرایشی است از رسالهء عربی عبدالرحمان صوفی (291- 376 ق) منجم و ریاضیدان ایرانی دربارهء ترسیم چندضلعی های منتظم به کمک خط کش و پرگاری که دهانهء آن ثابت است. عبدالرحمان صوفی این رساله را با عنوان رساله فی عمل الا شکال المتساویه الاضلاع کلها بفتحه واحده، به درخواست عضدالدولهء دیلمی (324-372 ه ق) نگاشته است. ابوالوفای بوزجانی (328-388 ه ق) که معاصر صوفی بود نیز درکتاب فی مایحتاج الیه الصا.نع من اعمال الهندسه پیرامون ترسیم شکلهای هندسی به کمک پرگاری با دهانهء ثابت بحث کرده است. این موضوع در اروپای دورهء نوزایی و همچنین در نیمهء دوم قرن هجدهم میلادی دوباره مورد توجه هندسه دانان قرار گرفت که از این میان می توان لئوناردو داوینچی، جیرولامو کاردانو، نیکولو تارتاگلیا دو لودویکو فراری «را نام برد. ویرایش حاضر بر اساس نسخهء خطی شمارهء 5535 کتابخانهء آستان قدس رضوی فراهم آمده که تاریخ کتابت آن 1286 قمری است. در این ویرایش علامت/ نشانهء شروع صفحهء جدید در نسخهء خطی است و همانند نسخهء خطی، شمارهء هر باب با حروف ابجد در حاشیه آورده شده است. افتادگی های متن داخل قلاب [] افزوده شده است و برای سهولت خواندن متن، آن را پاراگراف بندی و در حد لزوم نقطه گذاری کرده ایم. نسخهء دیگری از این اثر را سید جلال الدین تهرانی به کتابخانهء آستان قدس رضوی اهدا کرده که جزوی از نسخهءشمارهء12121 با تاریخ کتابت 1308 قمری است و در این ویرایش در موارد لزوم به عنوان نسخهء بدلی از آن استفاده کرده ایم. هر دو نسخه از روی نسخه ای که در رمضان 688 قمری در مراغه کتابت شده رونویسی شده اند.
    کلیدواژگان: هندسه پرگاری، چند ضلعیهای منتظم، عبدالرحمان صوفی، ترسیمهای هندسی
|
  • Jafaraghayani-Chavoshi Page 9
    Le célèbre problème d’Archimède a conduit les mathématiciens islamiques à la résolution d’une équation cubique. Ils l’ont résolue finalement par les sectins coniques. Cependant, ils se contentaient de succès partiels, c’est-à-dire de la solution d’un problème géométrique. Omar Khayyām contrairement à ceux-ci, tout en abandonnant le problème en question s’attache aux équations cubiques pour elles-mêmes afin d’en donner une théorie consistante. Cette théorie se résume en représentation canonique des équations cubiques, arrangement homogénéisé des termes, résolutin géométrique à l’aide des sections contiques et discussion pour l’existence des racines. پ
  • Mohammad Reza Sayyad Page 27
    There are many discrepancies and ambiguities in the ideas of the researchers relating to the appearance and development of the lunar Hegira calendar in the Arabic peninsula during the first 18 years after the Emigration of H.H.Mohammad the Prophet. From the middle of the 2nd century of the Hejira era up to now, investigations have been carried out about the lunar Hejira calendar. Several tables and calculation methods have been provided for this purpose. However, they do not solve the problem satisfactorily. On this basis, I have prepared a computerized mathematical model for the subject which has led to two equations for the calculation of the conventional lunar Hegira calendar. These equation may be used for any year after the Hejira era and enable us to determine the leap years, the year-days and the week-days.
  • Mashallah Ali-Ahyaie Page 39
    The invention and fabrication of the precise mechanical clocks for reckoning the time correctly, dates back to about three hundred years ago. As such, the mean or actual length of tropical years measured in the ancient history might have been also based on the time measured by sundial which measures solar apparent (real) time based on the length of apparent (real) solar day. The length of real solar day itself changes slightly throughout the year. At the present time, precision and accuracy in the measurement of time has reached to surprising limits which has revealed the extremely small changes in the period of rotational and ephemeris time. The Iranian calendar in vogue is a solar one based on the actual length of each tropical year from equinox to equinox. The leap years are set based on the time when equinox occurs in comparison to the time of the real solar noon for longitude 52.5 degrees east. As such, one has to pay attention to the exact changes in the time of the real solar noon in the distant past and future.There are two schools of thought about the determination of leap years which happens each four or occasionally five years.Based on the changing effect of the length of the actual tropical year, many scholars believe that there is no exact rule for the settlement of leap years. On the other hand, some others believe that it is possible to adopt a certain rule for the determination of leap years, namely in a 2820-year cycles. As such, it is believed that the equinox happens exactly at the same time after 2820 years and this cycling rule is going on.This article deals with a discussion about the proposed 2820-year cycle and the scientific and historical implications involved therewith.As such, the necessity for an extensive reasearch study to be carried out about the proposed cycle in highlighted.
  • Farid Ghasemlu Page 53
    The Survey of Islamic astronomical tables (zījes) is a necessary work. In this field, one of the most important projects is providing of the astronomical tables catalogues. The oldest astronomical tables catalogue has been written in 19thcentury, but the best Islamic astronomical tables catalogue is A Survey of Islamic Astronomical Tables written by E.S. Kennedy. This book has been written several years ago and now, it is necessary to review this. This research project is a supplement to this book. I tried to gather the bibliography of astronomical tables which kennedy did not write them in his book. Since this project is done in Iran, I mostly tried to find astronomical tables which are exsist in Iran. In overvall, the kennedy’s guess, which the number of astronomical tables is about 250, is accepted by this article.
  • Hamid-Reza Giahiyazdi Page 75
    In the middle Priodof Islamic astronomy, the Mu‘tabarSanjarīZīj was composed by the Iranian astronomer ‘Abd al-Rahmān al-Khāzinī (fl.475-525 A.H./1082-1130 A.D) who lived in Marw. In his introductin to his zīj he remarks that made observations for 35 years to prepare it, and he lists his innovations, especially in the field of lunar crescent visibility and in the theory of eclipse, then he demonstrates its superiority over pervious zījes in general.In this paper I present a summery of some important sections of thiszīj, and I mention the extant mss.thereof. Of course each section will need a separate through study. Despaite its importance, the Sanjarīzīj has scarcely been considered in detail by modern science historians, and its whole text has not been published yet.
  • Seyyed M.-T. Mirabolghassemi, Mohammad Bagheri Page 89
    This is an edition of an Arabic treatise composed by the eminent Iranian astronomer and mathematician ‘Abd al-Rahmān al-Sūfī (d. 376 A.H./986 C.E.), mostly known for his famous book Suwar al-kawākib (“The constellations”). Entitled Risālafī ‘amal al-ashkāl al-mutasāwiyat al-adlā‘ Kullahā bi-fathatwāhida (“Treatise on the construction of regular polygons by [compasses of] fixed opening”), it was written on the request of the local ruler ‘Adad al-DawlaDeilami. The present edition has been made using two mss.extant in the Holy Shrine library (Mashhad, IRAN): MS 5535 (copied in 1286 A.H.) and MS 12121 (copied in 1308 A.H.), both copied from a ms. dated 688 A.H. copied in Maragha. The first ms. has been the basis of our work. Addition for reconstruction of the text, including those taken from the second ms. are given in brackets: [].