نشریه سیاست دفاعی
پیاپی 77 (زمستان 1390)

پژوهش یا تحقیق علمی، مجموعه ی فعالیت های منظمی است که براساس یک دیدگاه نظری معین، که متاثر از روش شناسی خاصی می باشد، به سوالاتی می پردازد که در ذهن محقق ایجاد می شود. در هر نظریه یا پارادایمی سه عنصر هستی شناسی، شناخت شناسی و روش شناسی وجود دارد. ارتباط نظام یافته ی این سه عنصر با یکدیگر، می تواند به ارائه ی یک تحقیق با هویت علمی منجر گردد. نظریه های جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک در حال انتقال به وضعیت جدیدی است و سیمای آن به تدریج دگرگون می شود. اولا، مسائل، مفاهیم و واژه های جدیدی (از قبیل اقتصاد سیاسی بین الملل، فمینیسم، محیط زیست، ژئوپلیتیک انتقادی، ژئوپلیتیک عمومی، جهانی شدن) در بحث های جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک مطرح می شوند. ثانیا، برخی مفاهیم و اندیشه های رایج در جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک (از قبیل حکومت، حاکمیت، مرز، امنیت، حقوق اقلیت ها و حقوق بشر) به شیوه ی جدیدی تعریف شده اند. مقاله ی حاضر در صدد است تا نشان دهد که چگونه تحول روش شناسی ها و شناخت شناسی های موجود در جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک، موجب تحول در ساختار نظریه پردازی در جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک شده است. در این زمینه به نقش نظریه های پست مدرن در این عرصه ها پرداخته شده است.

دموکراسی سازی، به بخش خاصی از سیاست های لیبرالی امریکا به ویژه در سال های بعد از جنگ سرد اشاره دارد. در این نوشتار مهم ترین وجوه مشترک سه دولت بعد از جنگ سرد امریکا؛ یعنی کلینتون، بوش و اوباما در حوزه ی دموکراسی سازی مورد بررسی قرار گرفته و تاکید می شود که این نوع جهت گیری نرم افزاری، به تدریج از پیوند عمیق تری با ملاحظه های امنیتی این دولت برخوردار شده و رهبران این دولت کوشیده اند در سایه ی پیشبرد رویکرد یاد شده، زمینه ی تحقق دغدغه های امنیتی موردنظر را به ویژه در ارتباط با مناطق اسلامی و خاورمیانه فراهم آورند.

هدف این مقاله سنجش عوامل واگرایی در روابط ایران با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس است. روش شناسی تحقیق بر پایه ی نظریه ی انسجام سیستمی است. روش تحقیق در مقاله ی حاضر میدانی (پیمایشی) است. ابزار اصلی گردآوری اطلاعات پرسشنامه و روش تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزارSPSS صورت پذیرفته است.
در مجموع، پانزده عامل در جهت ایجاد واگرایی بین ایران و این کشورها مورد سنجش قرار گرفت که در بین عوامل مذکور به ترتیب می توان به اختلافات مذهبی و عقیدتی، برداشت متفاوت از امنیت، ایران هراسی، ناسیونالیسم، اختلافات ارضی و افزایش قدرت ایران در بستن تنگه ی هرمز اشاره کرد. به لحاظ تاثیرگذاری این عوامل بر حسب مولفه های چهارگانه، به ترتیب مولفه های نظامی امنیتی، اجتماعی فرهنگی، سیاسی دیپلماتیک و مولفه های اقتصادی مطرح می باشند.
نتایج این پژوهش نشان می دهد که مجموعه ای از عوامل و مولفه ها با ماهیت و کارکردهای متفاوت در ایجاد واگرایی بین ایران و این کشورها نقش آفرینی می کنند. بخشی از عوامل واگرا مختص به خود منطقه و دارای ماهیتی درون زا و بخشی دیگر در نتیجه ی نقش آفرینی ژئوپلیتیکی سیستم مداخله گر در منطقه به وجود آمده است.

هدف اصلی این مقاله فهم واکنش های ضد ژئوپلیتیکی و ابعاد فکری و مادی آن است. منظور از بعد فکری، نظریه پردازی و بعد مادی «پراکتیس» است. واکنش های ضد ژئوپلیتیکی در دوره های مختلف نظم ژئوپلیتیکی متفاوت است. ضد ژئوپلیتیک بازخورد گفتمان های سلطه است. ضد ژئوپلیتیک می تواند اشکال متفاوتی داشته باشد؛ از گفتمان های مختلف روشنفکران دگراندیش گرفته تا راهبردها و تکنیک های جنبش های اجتماعی. معمولا تاکتیک ها و راهبردهای ضد ژئوپلیتیکی توسط گفتمان های مختلف دگراندیشان توجیه می شود. منطق ژئوپلیتیک و ضد ژئوپلیتیک در حوزه های نظری و پراکتیس مشابه است. ژئوپلیتیک توسط گفتمان (قدرت) مشروعیت می یابد و ضد ژئوپلیتیک با ضدگفتمان (مقاومت). حوزه ی جغرافیایی و میدان عمل ضد ژئوپلیتیک، تابعی از ژئوپلیتیک است. ضد ژئوپلیتیک هم در داخل مرزهای دولت عمل می کند و هم فراتر از مرزها می رود. دگراندیشی ضد ژئوپلیتیک گاهی معطوف به تغییرات ساختاری قدرت در داخل مرزهاست و گاهی درپی تغییرات بنیادین در اقتصاد سیاسی بین الملل و سیاست جهانی. از نقطه نظر روش شناسی نیز در این مقاله رویکرد «میشیل فوکو» به مقوله ی دانش و قدرت، موسوم به «تبارشناسی دانش» پیرو شده است.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور جمهوری های تازه استقلال یافته ی آسیای مرکزی، همواره این سوال مطرح بوده که این کشورها چه رویکردی در قبال ایران اتخاذ خواهند نمود. با توجه به نقش پایدارتر عوامل و ملاحظات ژئوپلیتیکی نسبت به سایر عوامل تعیین کننده ی رفتار عملی کشورها، هدف این مقاله ارزیابی رفتار ژئوپلیتیکی ترکمنستان در قبال جمهوری اسلامی ایران است.
نتایج این تحقیق نشان می دهد که ترکمنستان با در نظر گرفتن تمامی فرصت ها و محدودیت های ژئوپلیتیکی خود، همواره از الگوی رفتاری محافظه کارانه و مسالمت جویانه در برابر ایران پیروی خواهد کرد؛ با این وجود، در مورد برخی مسائل اساسی و بنیادین مانند ترانزینت انرژی و تعیین رژیم حقوقی دریای خزر که به میزان زیادی تعیین کننده ی نقش ایران در آینده ی منطقه نیز هستند، ملاحظات جمهوری اسلامی ایران را در نظر نخواهد گرفت.

کشورها به منظور حفظ و توسعه ی قدرت ملی و نیز دستیابی به اهداف تعیین شده ی خود اقدام به تدوین راهبرد ژئوپلیتیکی در پیوند با دیگر قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای می کنند. از این رو، نظام های سیاسی کوشیده اند تا از طریق تصرف یا نفوذ در سرزمین هایی که می تواند مکمل ژئوپلیتیک آنها باشد، از یک سو اقدام به رفع تنگناهای ژئوپلیتیکی (محدودیت سرزمین و منابع) و از سوی دیگر، به افزایش وزن ژئوپلیتیکی خود اقدام کنند. تنگناهای ژئوپلیتیکی، کشورها را در موقعیتی قرار می دهد که برای رفع معضل فضایی سرزمینی خود لاجرم دست به اقدامات و راهبرد های جبرانی همچون جنگ بزنند. کشور عراق است به لحاظ ساختگی بودنش وارث تنگناهای ژئوپلیتیکی عمده ای از جمله، ناکارامدی کرانه های جنوبی اش در خلیج فارس برای دسترسی به آب های آزاد است. از این رو، عراق چه در زمان رژیم بعث و چه در زمان حکومت جدید آن همواره در پی حل معضل ژئوپلیتیکی خود بوده است. در این راستا، این کشور مبادرت به دو جنگ منطقه ای با کشورهای ایران و کویت در زمان حکومت صدام نمود. تکاپوهای ژئوپلیتیکی عراق پس از سقوط صدام و در زمان حکومت جدید نیز موجب تشدید مجدد تنش های مرزی عراق با ایران و کویت شده است.
این مقاله به تشریح این مساله می پردازد که تنگناهای ژئوپلیتیکی عراق در عدم دسترسی آسان به آب های آزاد باعث شده است که حاکمان بغداد چه در زمان رژیم بعث و چه در زمان حکومت جدید راهبرد ژئوپلیتیکی خود را بر مبنای تحصیل سرزمین و توسعه ی فضایی حیاتی تعریف کنند.

مقاله ی حاضر، تحولات ژئوپلیتیک سوریه را در خاورمیانه مورد بررسی قرار داده و جایگاه جمهوری اسلامی ایران را در برابر این تحولات مشخص می نماید. این نوشتار، ضمن بیان تغییرات ژئوپلیتیکی ایجاد شده در منطقه، تلاش می کند تاثیر این تغییرات را بر نقش آفرینی بازیگران این عرصه نیز تشریح کند. این نقش آفرینان به چند دسته ی عمده تقسیم می شوند. بازیگرانی مانند: ایران، عربستان و ترکیه، که به طور سنتی به عنوان بازیگران منطقه ای دارای نقش موثری بوده اند و به نظر می رسد حفظ منافع حیاتی آنها نه تنها از سوی کشورهای منطقه، بلکه از سوی قدرت های جهانی از ضروریات برقراری ثبات و امنیت در منطقه است. سایر کشورهای این منطقه، دومین گروهی هستند که نقش آنها در این مطالعه بررسی می شود. گروه سوم، بازیگران برون منطقه ای اند که بازیگری و دیدگاه آنها در تحولات منطقه ای تاثیر دارد.
با این وصف، شناخت دقیق و عمیق بسترهای مساعد و نامساعد ژئوپلیتیکی تحولات سوریه، زمینه ها و رویکردهای تحقق فرصت ها و مقابله با چالش های گوناگون برای حضور موثر جمهوری اسلامی ایران در تحولات خاورمیانه، کمترین هزینه و بیشترین منافع را در پی خواهد داشت. در این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده، اطلاعات مورد نیاز، از اسناد و مدارک مکتوب (کتب، مجلات تخصصی، مقالات) و نیز از اطلاعات شبکه ی جهانی اینترنت جمع آوری شده است.