نشریه حوزه
سال سی‌ام شماره 2 (پیاپی 169، تابستان و پاییز 1392)

نوشتار حاضر، درباره مساله مهم و حیاتی امنیت اجتماعی و نقش عالمان دین، بویژه در بازه زمانی دوره قاجار بدین سوی، نگاشته شده است. وبدین منظور، نخست امنیت اجتماعی فرایندی دانسته می شود که عاملان و کنش گران)بالفعل وبالقوه(اطمینان خاطر و رضایت نسبت به وضعیت کنونی و آتیه هویت و حیثیت فردی و جمعی خویش داشته و نیز ظرفیت وتوانایی تولید، حفاظت و استمرار بخشیدن به تمامی تلاشها و دستاوردهای هویت و حیثیت ساز را در زمینه های گوناگون در رویارویی با تهدیدها و بازدارنده های درونی و بیرونی دارا باشند. طبعا، امنیت در این صورت، برساخته عوامل و مولفه های متنوع بوده که دراین نوشتار، آنها را ذیل دو مولفه کلیدی: مولفه های نرم افزاری و مولفه های سخت افزاری قرار داده و معرفی می نماید. مهم ترین کارهای عالمان دین درساحتهای مولفه های نرم، همانا تقویت و حمایت از سرمایه اجتماعی، مبارزه با اندیشه های انحرافی و تفرقه افکنانه، و توسعه و پرورش نیروی انسانی است. اقدامها و سیاستهایی که عالمان دین، در بعد مولفه های سخت امنیت اجتماعی انجام داده اند، به دو دسته تقسیم شده است: اقدامها و کارهای سازنده، زیر ساختی و فرایندی در حوزه صنعت و اقتصاد و حمل و نقل و دیگر اقدامها و کارهای بازدارنده و سلبی که در قالب تحریم تلاشها و کالاهای استعمارگران و مبارزه مسلحانه با آنها انجام گرفته بازگو شده است. البته تمامی این مسائل در ارتباط با امنیت اجتماعی ارزیابی و تحلیل می شود.

در هنگامه قیام و خیزش علمای بزرگ اصفهان، به رهبری حاج آقا نور الله ، علیه رضاخان، علمای نجف، بویژه آیات عظام: سیدابوالحسن اصفهانی و میرزا محمدحسین نائینی به حمایت از آن حرکت برخاستند و با بیانیه و نامه اعلام پشتیبانی کردند.
آیات عظام نجف، در نامه ای که در این هنگام به شاه نوشتند و بنا بود دو تن از علما: آیت الله بروجردی و شیخ احمد شاهرودی، به نمایندگی از آنان به وی تحویل بدهند، ضمن تایید حرکت علمای اصفهان، مواردی را که شاه، در جلسه قم متعهد می شود به آنها جامه عمل در پوشاند، یادآور می شوند.
در جلسه و نشست قم، که بین رضاخان و علمای ثلاث: اصفهانی، نائینی و شیخ عبدالکریم حائری در هنگام مهاجرت آیات نجف: اصفهانی و نائینی به قم، برگذار می شود و به لغو جمهوریت می انجامد و حمایت علما از رضاخان، درصورت پای بندی به شرع و اجرای دستورات شرع و بند مترقی متمم قانون اساسی: انتخاب و برگماری پنج تن از علمای طراز اول برای نظارت بر قوانین مجلس شورای ملی، آن چه مهم است و روشن گر نقش و جایگاه علما و مراجع و خواسته های مترقی و والای آنان، به درستی بازتاب نمی یابد و از موارد یادشده و مورد توافق دوطرف، در کتابهای تاریخی معاصر، بویژه دوران پهلوی ها، سخنی به میان نمی آید; اما مساله ای مجعول، پررنگ و با آب و تاب بسیار مجال طرح می یابد و آن این که:»حمایت علما از رضاخان، برای این بوده که حکومت ایران، زمینه بازگشت علمای تبعیدی را به نجف فراهم آورد و با ملک فیصل وارد گفت و گو بشود، تا موافقت وی برای بازگشت محترمانه علما به عتبات، جلب شود.»در حالی که علما در آن جلسه، مخالفت خود را، با طرح رضاخان برای جمهوریت به گونه شفاف و جدی اعلام می دارند و اجرای متمم قانون اساسی را قاطعانه می خواهند که در این نامه منتشر نشده، که اکنون فراروی دارید، زوایای آن جلسه و آن چه را رضاشاه بر عهده می گیرد که عملی کند، به روشنی بیان می شود.

از بحرانهای ایران، در دوران معاصر، حرکتهای تجزیه طلبانه از سوی گروه های عمدتا سیاسی بوده است. قدرتهای استعماری درپوشش آزادی خواهی، به تعارضهای سیاسی و تفاوتهای جغرافیایی و قومی ایرانیان دامن زده و تلاش کرده اند، سرزمین ایران را به بخشهای کوچک تری تقسیم کنند. نقش حوزه و روحانیت درایجاد همبستگی ملی میان ایرانیان چه بوده و علما، روحانیان و حوزه های علمیه چه راه هایی را در رویارویی با تجزیه طلبان پیموده اند؟ در این مقال، به این پرسشها، دراین مقوله پاسخ داده شده است.

شیخ فضل الله نوری، شخصیت برجسته علمی شیعه در ایران عصرمشروطه است که درجنبش تنباکو نقش اساسی داشت و نیز در نهضت مشروطه، همراه سایر علما علیه استبداد قیام کرد. او، پس از آن که دید غرب گرایان، آرمانهای مومنانه مردم را نادیده می گیرند و آشکارا با قوانین شریعت و ارزشهای دینی مخالفت می ورزند و تنها به فکر پیاده سازی قانونهای کلیشه ای غرب هستند، مخالف سرسخت مشروطه غربی شد وهرگز نتوانست با آن کنار بیاید، تا جان بر سر این اندیشه گذاشت. عالمان مشروطه خواه، به دلیل دوربودن از خاستگاه نهضت و درک دیر هنگام آمال غرب گرایان وآثار منفی مشروطه غربی، موضع جدی در برابر بردار شدن شیخ نگرفتند و تنها به ابراز ناراحتی بسنده کردند.
این موضع گیری ضعیف، راه را برای از میان برداشتن بسیاری از عالمان، پس از شیخ و حذف آنان از صحنه مشروطه هموار کرد.

از مقوله های مورد بحث در این مقال، جایگاه مدرس در حوزه ها و نزد علمای بزرگ ایران و نجف است و سخن از هوش و آگاهی های بالای سیاسی اوست و قوه شگفت انگیزی که در شناخت چهره و دسیسه های هزارتوی دشمن داشت.
مدرس، رضاخان را خوب شناخته بود و بهنگام از چهره او نقاب گرفت، آن هم در روزگاری که بسیاری در تارهای تظاهر او به دینداری و میهن دوستی و دشمن ستیزی گرفتار آمده بودند. از این روی، مبارزه با او را برای حفظ عزت، استقلال و کرامت و عزت مردمان و کشور، از پایگاه شرعی و قانونی که داشت، شجاعانه، مدبرانه و خردمندانه، پی گیری کرد و دستان پنهان استعمار را در روی کار آوردن رضاخان و ماموریتهایی که به او واگذار کرده بود، آشکار ساخت و در گاه جنگ دوم جهانی و مورد تاخت و تاز قرار گرفتن ایران از سوی قدرتهای بزرگ، در راه استقلال کشور و کوتاه کردن دست بیگانگان، گامهای اثرگذار، بزرگ و ماندگاری برداشت و آنی از دفاع از حق ملت، کوتاه نیامد، تا آن که چنان عرصه را بر انگلیس و نوکر آن، رضاخان، تنگ کرد که نتوانستند او را برتابند و پس از سالها تبعید و آزار و اذیت و شکنجه های قرون وسطایی، طومار زندگی اش را در هم پیچیدند.
آن چه در این مقال مورد توجه قرار گرفته و دردمندانه از آن یاد شده، سکوت علما در برابر این فاجعه بزرگ است، زخمی که هیچ گاه التیام نخواهد یافت.

ایران در دو سده اخیر، با حاکمان خودسر و ستم پیشه و بحرانهای اجتماعی بسیاری روبه رو و دست به گریبان بوده است. درگیری های خونین و بنیان برافکن قومی، ناامنی ها، شرارتها و غارت گری های هراس انگیز و بنیان سوز، مرزهای آشفته و پرآشوب و گروه گروه مردمان ستم دیده، غارت شده و مال و منال از دست داده و با داغهای بسیار بر جسم و روح.
در این مقال سخن دراین است که علما و حوزه ها که از جایگاه ونفوذ معنوی درمیان مردم برخوردار بوده اند، در آن دوران پرادبار، در رفع ستم از مردم و تظلم طلبان چه کرده و چه راه کارهایی را برای ایجاد امنیت وعدالت وکاستن از درد و رنج و هزارها هزار مشکل مردم به بوته تجربه گذاشته اند و پیام آن برای روحانیت معاصرکدام است؟

در کارنامه حوزه های علمیه، افزون بر کارکرد دینی، خدمات و کارکردهای دیگر نیز دیده می شود. یکی از آنها، بویژه در تاریخ معاصر، تلاش در راه شکوفایی ادبیات و شعر و ادب فارسی است. در ساحت پژوهشهای حوزوی تا کنون از این نوع کارکرد و تلاش، سخنی به میان نیامده است و پژوهشی دیده نمی شود. این نوشتار می کوشد تا از باب نمونه، از نقش و کارکرد حوزه علمیه مشهد در پرورش شاعران و ادیبانی که در تاریخ معاصر ظهور یافته اند و ادبیات فارسی را در مسیر تکامل پیش برده اند، سخن به میان آورد و شمه ای از آن را بنمایاند. در این مقال از این حوزه بزرگ و کهن، تنها به بازنمود گوشه هایی از کارنامه ادبی سه شخصیت ادبی برجسته بسنده شده است.