فهرست مطالب

نشریه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال هجدهم شماره 1 (پیاپی 51، بهار و تابستان 1391)

  • تاریخ انتشار: 1391/06/25
  • تعداد عناوین: 7
|
  • سخن مدیر مسئول
    سید طه هاشمی صفحه 7
  • مجید معارف، امیر رشیدی صفحات 8-24
    از مشهورترین مکتوبات حدیثی شیعه در دوران امام صادق (ع) و هم از کهن ترین آثار حدیثی شیعیان متقدم، کتاب عبید الله بن علی حلبی است که اولین مصنف شیعه نام گرفته است. گرچه در وثاقت عبید الله بن علی حلبی معمولا تردید نکرده اند، برخی معاصران انتساب این کتاب را به وی محل بحث دانسته اند. از این منظر، کتابی با تقسیم بندی براساس ابواب فقهی، مشتمل بر روایات عبید الله حلبی و حتی روایات سایر اصحاب ائمه (ع)، تدوین گردیده، و به نام عبید الله حلبی شهرت یافته، و برای باورپذیرتر ساختن چنین ادعائی، داستان عرضه کتاب حلبی بر امام صادق (ع) و تصدیق ایشان بر صحت کتاب حلبی نیز، نشر داده شده است. در این مطالعه بناست با گردآوری گزارشها درباره شخص عبید الله حلبی و خاندان و روایات او از یک سو، و تحلیل محتوائی و سندی روایات این اثر از دیگر سو، انتساب کتابی به عبید الله حلبی مطالعه شود. با توجه به نقل گسترده از عبید الله حلبی در کتب اربعه و همچنین ضرورت ابهام زدایی از یک نگارش حدیثی کهن، چنین مطالعه ای ضروری به نظر می رسد.
    کلیدواژگان: نقد متن، کتاب حلبی، ابن ابی عمیر، حماد بن عثمان، مصنفات شیعه، تاریخ حدیث شیعه
  • باقر قربانی زرین صفحات 25-42
    از جمله عالمان نامدار شیعی در سده 45ق، سید مرتضی است. گر چه وی را بیشتر به عنوان یک فقیه، متکلم، و ادیب برجسته می شناسند، با مروری بر محتوای آثار مختلف وی آشکار می شود که در تفسیر قرآن کریم نیز، شیوه ای مخصوص به خود داشته، که شایان توجه و مطالعه است. در این مطالعه کوشش خواهد شد با مروری بر زندگی و آثار سید مرتضی، نخست با جایگاه مطالعات قرآنی در آثار وی آشنا شویم و آن گاه با مطالعه موردی نمونه هایی از آرای وی، به روش تفسیری وی راه جوییم؛ به ویژه، از یک سو جایگاه تحلیلهای فرهنگی، زبان شناختی، و ادبی را در تفسیر وی، و از دیگر سو، جایگاه مبانی کلامی شیعی را در آنها بازخواهیم کاوید؛ همچنان که می کوشیم رویکرد وی را به آرای عالمان معتزلی نیز، تبیین کنیم.
    کلیدواژگان: تفسیر قرآن، شریف مرتضی، علم الهدی، مباحث ادبی، مباحث کلامی
  • حامد خانی(فرهنگ مهروش) صفحات 44-77
    تاریخ آموزش و پرورش در سده های نخست فرهنگ و تمدن اسلامی، مبهم و تا حدود زیادی ناشناخته است. آگاهی های چندانی درباره متون درسی این دوره، روش و برنامه های تدریس، جایگاه اجتماعی معلمان، و میزان فرهنگ پذیری نسبت به این آموزشها در بلاد مختلف جهان اسلام در دست نیست. گذشته از آن که مورخان ضرورتی برای بحث درباره آموزشهای ابتدایی حس نکرده اند، بیشتر معلمان این دوره نیز، شخصیتهای علمی برجسته ای محسوب نمی شده اند که از دید آنها شایان توجه بنمایند. بااینحال، برخی از معلمان دوره های ابتدایی آموزش، گاه و بیگاه به عنوان راویان حدیث نیز شناخته شده اند و نامی از آنها در کتب رجال و حدیث نه در اثر اشتغال اصلی آنها، بلکه به تبع پرداختنشان به روایات جای گرفته است. در این مطالعه کوشش می شود با گردآوری این قبیل داده های رجالی و کوشش برای تحلیل و پردازش آنها با روش های نوین تحلیل متون تاریخی، تلاشی به منظور بازشناسی این معلمان و شخصیت علمی و اجتماعیشان، و سپس ارائه تصویری واضح تر از وضعیت آموزش ابتدایی سده های نخستین اسلامی صورت گیرد.
    کلیدواژگان: مدارس اسلامی، کتاب، تاریخ آموزش و پرورش، مکتب خانه، آموزش ابتدایی
  • محمدرضا حاجی اسماعیلی، زهرا کریمی صفحات 78-98
    پدیده رویا حقیقتی است که انسان در حیات خویش دایم آن را تجربه می کند. خواب دیدن، رویارویی مداوم انسان با مناظری است گاه فرح بخش و گاه جان سوز. بدین سان، در فرهنگهای مختلف از دیرباز بحثهای مختلفی در تحلیل ماهیت آن پی گرفته شده است؛ همچنان که از دیرباز، برخی تطابق رویا با واقع را موضوعی شایان تامل شناخته، و برخی دیگر نیز، واقع نمایی رویا را انکار نموده اند. بحث درباره رویا در فرهنگ اسلامی هم سابقه ای کهن دارد. قرآن کریم به روشنی درباره اقسام این پدیده بحث نموده، و میان رویاهای صادقه و خوابهای پریشان تمایز نهاده است. به همین ترتیب، ضمن یادکرد برخی کارکردهای رویا و حکمت الاهی از خلق آن، از رویا به مثابه نشانه خدا، و از رویای انبیای الاهی همچون گونه ای از وحی و دریافت پیام از خداوند یاد نموده است. پابه پای این اشارات و تصریحات قرآنی، عالمان مسلمان هم از دیرباز به تحلیل این پدیده توجه نشان داده، و درباره آن از جهات و زوایای مختلف بحثهایی مطرح کرده اند. بناست که در این مطالعه، نگرشهای رایج به رویا در فرهنگ اسلامی و جایگاه آن در متون بنیادین این فرهنگ، بازکاوی شود.
    کلیدواژگان: رویای صادقه، خواب، خواب دیدن، وحی، حجیت رویا
  • جمشید جلالی شیجانی صفحات 99-125
    یکی از موضوعات مهم و مناقشه برانگیز در تفسیر قرآن، شناسایی ذوالقرنین است. مفسران مسلمان از دیرباز در این باره به بحث پرداخته، و ویژگی های مذکور در قرآن کریم برای ذوالقرنین را با چندین مصداق متمایز منطبق نموده اند. از جمله، گروهی ذوالقرنین را از پادشاهان قبیله حمیر در یمن، و سدی را نیز که بنایش در قرآن کریم به وی منسوب شده است، همان سد مشهور مارب دانسته اند. گروهی نیز بر این باورند که ذوالقرنین همان اسکندر مقدونی است. گروهی نیز، او را همان کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی می دانند. فرضیه اخیر، نخستین بار توسط ابوالکلام آزاد و در تفسیر وی ترجمان القرآن مطرح گردیده است. وی در تفسیر خویش کوشیده است با مطالعه ای انتقادی، نخست یکایک فرضیات پیشین را نقض، و آن گاه به شیوه ای تحلیل گرایانه نقلهای قرآن درباره ذوالقرنین را با شواهد باستان شناسانه، تاریخی، زبان شناسانه و جغرافیایی تطبیق دهد و از دیدگاه خویش دفاع نماید. بناست که در این مطالعه، با مروری بر شواهد و فرضیات مختلف در این زمینه، نخست با فرضیه پیش گفته ابوالکلام آزاد آشنا شویم و آن گاه، بازتاب آن را در ادبیات تفسیری متاخر جهان اسلام بازشناسیم.
    کلیدواژگان: ذوالقرنین، کوروش، اسکندر، ترجمان القرآن، یاجوج و ماجوج، سد مارب
  • حمید عابدی فیروزجایی صفحات 126-154
    قرآن کریم، به عنوان یک پدیده زبانی فاخر، در سطح فهم با سلیقه و توان ذهنی بشر مطابق است؛ همچنان که در سطح خلق نیز، به سبب رسایی و شیوایی، فراتر از سلیقه و توان ذهنی بشر است. برای فهم تحلیل صحیح ویژگی های چنین پدیده زبانی، بیشتر باید تابع «سلیقه» و شم زبانی بود؛ چرا که توجه بیش از حد به قواعد و احکام تجویزی، سبب می شود بسیاری ظرائف معنایی و ادبی مستور در آیات قرآن کریم، درک نشوند و به جای آن که به معنی به عنوان هسته مرکزی هر فرایند زبانی توجه شود؛ بیشتر به روابط منطقی قابل تصور میان لفظ و معنا پرداخته شود. در این جستار با تبیین مفهوم سلیقه یا همان احساس زبانی، آن سان که زبان شناسان متقدم اسلامی دریافته اند، میان دو رویکرد متفاوت به دستور زبان، یعنی نحو تجویزی و توصیفی تمییز نهاده خواهد شد. آن گاه، با تحلیل نحوی و معنایی چند آیه شریفه، ناکارآمدی قواعد تجویزی را در نحوه تعامل با موسیقی و معنی قرآنی بازخواهیم نمود؛ همچنان که با تاکید بر کارآیی نحو توصیفی، برخی راه کارها را نیز برای تحلیل بهینه دستور زبان قرآن کریم و هم، زبان عربی نوین یاد خواهیم کرد.
    کلیدواژگان: سلیقه، شم زبانی، نحو توصیفی، نحو تجویزی، زبان قرآن، نظم قرآن
|
  • MajĪd Maʻāref, AmĪr RashĪdĪ Pages 8-24
    One of the most well-known traditional Shiite’s books on hadith claimed to be written at the time of Imam Jafar al-Sadiq (PBUH) is the book by Ubayd Allah Ḥalabi. To some, Ḥalabi is known as the first Shiite author. This research was an attempt to evaluate Ḥalabi’s work. Reports on Ubayd Allah and his family and friends, and narrated traditions about him were collected through traditional resources, and by meticulous content and documentary analysis were carefully evaluated against conceptual evidence. Unmistakably, ascribing such a book to Ubayd Allah Ḥalabi is a serious mistake and the idea is totally rejected. In other words, the study revealed that a book based on the provisions of the Islamic jurisprudence, containing Ubayd Allah Ḥalabi‘s narrations and even narrations from other apostles and disciples is compiled and ascribed to him, and in order to validate the idea, it is even claimed that Ḥalabi presented this book to Imam Jafar al-Sadiq (PBUH) and he had endorsed it, but the claim actually proves to be ill-founded.
    Keywords: Ḥalabi's book, Mamūlun Alaih, ascribed to him, Ibnabi Umair
  • Bāgher GhorbānĪ ZarrĪn Pages 25-42
    Various methods and principles of analysis are utilized in the interpretation of the holy Quran. Form the early Islam to the modern days hundreds of Quranic commentaries are put forth each through the certain viewpoint of its writer and commentators. Language and discourse interpretations are unquestionably of a higher value. Sharif al-Murtadha Alam al Huda (965 - 1044 AD) was one the greatest scholars of his time who interpreted various Quranic verses while compiling and writing his books. His approach towards the interpretation of the Quran was that of a language and discourse nature, applying semantics, lexical, Arabic poems and logical and discourse argumentations. This paper aims to examine the language and discourse principles of Alam al Huda through some instances and cases it presents.
    Keywords: Quranic interpretation, Sharif al Murtadha Alam al Huda, literature, discourse
  • Ḥamed KhānĪ (Farhang Mehrvash) Pages 44-77
    The history of education in early Islamic culture has been of ambiguity to some extant. Especially, the stages of elementary education are a more complex and unknown. Very little of the historical accounts have been remained about educational text books, curricula, teaching methods and strategies, and the social status and class of teachers of that stages at the epoch. Teachers of such low stages of education, known as Muktibs usually were ordinary people, not prominent scholars or politicians to be of importance from the viewpoints of pre-modern historiographers. So, later hostoriographers have not ever been focused on data collection about their lives and affairs. How ever, some of these Muktibs may have had a role in narrating Islamic traditions (Hadiths). It is probable to recover data about them from Islamic biographical literature – known as rijal books – which includes accounts on Hadith narrators. This study aims at examining textual criticism on rijal accounts in ordre to cast a light on the history of Islamic education and its staff at the earliest period.
    Keywords: Islamic schools, Kuttāb, History of Islamic education, elementary education, Maktab
  • Mohammad Rezā HājĪ EsmāʻĪlĪ, Zahrā KarĪmĪ Pages 78-98
    According to the Quran, soul leaves body during sleep and rejoins its world. Depending on soul’s detachment form the body one can have observations of that world. These observations are called dreams and are of two types: explicit and implicit. Muslim scientists regard dreams as undeniable facts, for instance, Al-Farabi and Avicenna defined dreams as observed events and images perceived by common senses through the conscious mind which are linked with soul and turn them into understandable, imaginary events by the power of imagination. Dream is a realm in which belief in afterworld and resurrection may occur. This paper aims to investigate and analyze the phenomena of dreams as stated in the Quran.
    Keywords: Dream, dreamer, Hulum, bad dreams, hadiths
  • JamshĪd Jalāli Sheyjāni Pages 99-125
    Dhul-Qarnayn has always been one of the most significant and yet controversial issues mentioned in the holy Quran (18:83-96) and the Old Testament (the Book of Daniel: 8). Since antiquity, this issue has attracted the attention of interpreters, historians and Islamic scholars and bewildered them with the historical personality of Dhul-Qarnayn and activities and attributes pertaining to him like dam construction, geographical references, Gog and Magog among others which all lead to a variety of interpretations and reflections. Abul Kalam Azad, a prominent researcher and interpreter of the Quran and the follower of the third view on Dhul-Qarnayn in our contemporary time, has addressed in his own commentary on Tarjuman al-Quran the solutions to the geographical and historical problems of this issue quite analytically and critically with reference to historical evidences and proofs. Although some scholars in Iran and worldwide identify Dhul-Qarnayn with Alexander, Abul Kalam Azad's view has noticeably influenced the opinion of Muslim interpreters and has opened new horizons in the interpretation of the Quranic stories.
    Keywords: Quran, Cyrus, Alexander, Dhul, Qarnayn, Interpreters
  • ḤamĪd ʻābedĪ FĪrŪzjāʼĪ Pages 126-154
    The holy Quran is a graceful linguistic phenomenon perceivable by the human mind and at the same time beyond human’s mental capability vis-à-vis its expressiveness and articulacy. To understand and demonstrate the features of such a linguistic phenomenon, semantics (rather than syntax) primes first and should be taken into consideration, as it obviously outweighs lexical structure when it comes to understanding and perception. Generally, structure and syntax (with deep roots in logic) receive more attention at the cost of miscounting semantics as the core of any linguistic process. This paper examines the inapplicability of prescriptive grammar in dealing with the rhyme, rhythm, and semantics of the Quran through presenting discussions on aesthetics, prescriptive and descriptive syntax, and carefully examining some Quranic verses.
    Keywords: Aesthetics, applied syntax, prescriptive syntax, pragmatics, rhyme, the Quranic order