فصلنامه ره آورد نور
سال دوازدهم شماره 45 (پیاپی 62، زمستان 1392)

امروزه موسسه ها و مراکز اسلامی، اهمیت ظرفیت های مجازی و استفاده از ابزارهای نوینی چون وب سایت ها را به خوبی دریافته اند و گام های شایسته ای در این زمینه برداشته اند؛ اما در کوشش های وبی، همچنان دشواری هایی فرا روی این مراکز قرار دارد. به نظر می رسد، افزایش آگاهی از چند و چون وب سایت ها، تا حد چشمگیری از مشکلات پیش رو بکاهد و این راه دشوار را هموارتر سازد. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، از نخستین مراکزی است که با حضور در فضای مجازی پایگاه های اینترنتی یا وب سایت ها، به اطلاع رسانی و ارایه خدمات پژوهشی در حوزه علوم اسلامی همت گماشته است. وب سایت هایی چون: حوزه نت (hawzah.net)، نورمگز (noormags.com)، نورلایب (noorlib.ir) و اندیشوران (andishvaran.ir)، حاصل کوشش های مرکز نور در این عرصه به شمار می رود. البته این مرکز، برنامه های مدون و بیشتری برای عرضه اینترنتی منابع علوم انسانی و اسلامی، پیش رو دارد. گروه های مختلفی از همکاران پژوهشی و فنی، در فرایند طراحی، راه اندازی، مدیریت و پشتیبانی وب سایت ها مشارکت می کنند و بدیهی است که کارآیی و سودمندی وب سایت ها، تنها با پایبندی به اصول و استانداردها در مراحل مختلف این فرایند پیچیده و دشوار به دست می آید. بخش طرح و برنامه معاونت پژوهشی مرکز، از چندی پیش، سلسله پژوهش هایی را در زمینه استانداردها و بایسته های وب سایت ها، با هدف افزایش کیفیت طرح های وبی مرکز نور در دستور کار قرار داد. مقاله های ارایه شده در این ویژه نامه، در واقع، برون داد بخشی از آن پژوهش ها است که به همت دست اندرکاران فرهیخته مجله «ره آورد نور» انتشار می یابد. این مقاله ها به گونه ای تولید شده تا همه علاقه مندان به این مباحث، از آن ها بهره مند شوند و هدف اصلی آن، ارایه معیارهایی در ساحت طراحی و استانداردسازی وب سایت های حوزه علوم انسانی و اسلامی است. البته دامنه مباحث مربوط به وب سایت ها، بسی فراتر از این است که در یک ویژه نامه بتوان به همه آن پرداخت؛ با این همه، مقاله های ارایه شده در این مجموعه، ریشه در مباحث بنیادین وب سایت ها دارد و می کوشد جنبه های گوناگون این حوزه را پوشش دهد. بایسته های پیش از طراحی و راه اندازی وب سایت ها، استانداردهای محتوایی و اصول مدیریت وب سایت ها و نیز مباحث مربوط به سنجش و ارزیابی وب سایت ها، از جمله مطالب ارایه شده در این ویژه نامه به شمار می رود که امیدواریم گامی هر چند کوتاه در زمینه توسعه و بهینه سازی وب در کشور باشد و صاحب نظران و پژوهشگران عرصه طراحی، ایجاد، مدیریت و ارزیابی وب سایت ها را به مطالعاتی عمیق تر و گسترده تر در این عرصه برانگیزد. در پایان، از تمامی دست اندرکاران و پژوهشگران فرهیخته معاونت پژوهشی مرکز نور، به ویژه جناب آقای سلیمانی پور که در تولید مقالات این ویژه نامه تلاش وافری داشته اند، سپاس گزاری می نمایم.

این نوشتار، نخست با مرور مفاهیم بنیادین استانداردهای وب، تعریفی از استانداردهای وب سایت ها به دست می دهد و سپس، به معرفی انواع وب سایت ها و استانداردهای وب می پردازد. پس از آن، با استدلال بر ضرورت استانداردسازی وب سایت ها، فرایند شکل گیری استانداردهای وب را شرح می دهد و مراکز مرتبط با این موضوع را معرفی می کند. در ادامه، مشخص می سازد که استانداردسازی وب سایت ها، بر عهده چه کسانی است و آن ها چگونه می توانند به استانداردها دست یابند. مقاله حاضر، با تبیین چگونگی اجرای استانداردها در مراحل مختلف ایجاد یک وب سایت، و شرح موانع و مشکلات استانداردسازی وب سایت ها ادامه می یابد و در بخش آخر، به معرفی شیوه های ارزیابی وب سایت ها از نظر مطابقت با استانداردها می پردازد و آن گاه با خلاصه مباحث و پیشنهادهایی درباره استانداردسازی وب سایت ها به پایان می رسد.

مقاله حاضر، الگویی برای تدوین طرح نامه وب سایت ها پیشنهاد می کند. الگوی پیشنهادی در هجده گام، همه مختصات یک وب سایت را نشان می دهد. بر اساس الگوی پیشنهادی، طرح نامه وب سایت، نخست با تعیین: موضوع، عنوان، نام دامنه و نوع وب سایت آغاز می شود. سپس ضرورت ایجاد وب سایت و اهداف آن تبیین شده و برنامه راهبردی ترسیم می گردد. در ادامه، مخاطبان و زبان وب سایت مشخص شده و گزارشی از وب سایت های مشابه ارایه می شود. بحث درباره محتوا، ساختار، رابط کاربر و سیستم نرم افزاری مورد نیاز وب سایت، میزبان وب، و همچنین مباحث مربوط به مدیریت وب سایت، از دیگر بخش های طرح نامه خواهد بود. طرح نامه وب سایت، با تعیین هزینه ها و برنامه زمان بندی مراحل مختلف فرایند ایجاد وب سایت پایان می یابد.

مقاله پیش رو، الگویی برای دسته بندی انواع وب سایت ها پیشنهاد می کند و به دسته بندی آن ها بر اساس نوع کاربری می پردازد. بر اساس دسته بندی پیشنهادی ارایه شده در این نوشتار، وب سایت ها نخست در چهار دسته کلی وب سایت های: محتوامحور، خدمات محور، کاربرمحور و ترکیبی قرار می گیرند. سپس، از نظر نوع کاربری به ده دسته کلی تقسیم می شوند؛ وب سایت های: اطلاع رسانی، اداری، آموزش مجازی، عرضه کننده خدمات الکترونیک، تجاری، شبکه های اجتماعی، تالارهای گفتگو (فروم ها)، تبلیغاتی، دانش نامه های ویرایش پذیر (ویکی ها)، جستجوگرها یا موتورهای جستجو.

ناآگاهی سفارش دهندگان وب سایت ها و کارفرمایان پروژه های وبی از مباحث بنیادین مربوط به طراحی و ایجاد وب سایت ها، روند ایجاد وب سایت ها را کند و با دشواری هایی روبه رو می کند. به همین دلیل، آشنایی سفارش دهندگان با فرایند عمومی طراحی وب سایت ها، برای شتاب بخشیدن به این فرایند نسبتا پیچیده، ضرورت می یابد. این نوشتار، فرایند عمومی ایجاد وب سایت های محتوامحور را به اختصار بررسی کرده و می کوشد تصویری کلی از فرایند ایجاد وب سایت ها ارایه دهد. مقاله با شرح عناصر اصلی و مشترک در انواع وب سایت ها، و معرفی توسعه دهندگان وب آغاز می شود و با تبیین مراحل پنج گانه ایجاد وب سایت ها ادامه می یابد و در بخش پایانی نیز به موضوع ارزیابی و توسعه وب سایت ها پس از ایجاد و راه اندازی آن ها می پردازد.

این مقاله با مرور ادبیات حوزه دسترس پذیری وب، مهم ترین مباحث مربوط به استانداردهای دسترس پذیری وب سایت ها را به اختصار می کاود. نخست، اصطلاح فراگیر دسترس پذیری، و پس از آن، مطالبی درباره استانداردهای دسترس پذیری وب سایت ها مطرح می کند. از این رو، ضرورت و اهمیت دسترس پذیری وب سایت ها را نشان می دهد و عناصر و مولفه های دسترس پذیری وب را بر می شمارد. در ادامه، شاخص ها و رهنمودهای دسترس پذیری وب را بر اساس مهم ترین اسناد و استانداردهای بین المللی شرح می دهد. بررسی موانع دسترس پذیری وب و شیوه های ارزیابی دسترس پذیری وب سایت ها، دو بخش پایانی این نوشتار خواهد بود.

این نوشتار، در چهار بخش به بررسی اصول و مبانی کاربردپذیری وب سایت ها می پردازد. نخست، تعریفی از کاربردپذیری وب ارایه می کند. سپس مهم ترین استانداردهای رسمی و اسناد بین المللی در این زمینه را می کاود. در بخش دیگر، اهمیت و ضرورت پایبندی به استانداردهای کاربردپذیری را شرح می دهد و پس از آن، مهم ترین مولفه های کاربردپذیری وب سایت ها را برمی شمارد و در پایان، موضوع ارزیابی کاربردپذیری وب سایت ها را پیش می کشد. هدف این مقاله، آشکارساختن استانداردهای کاربردپذیری متناسب با وب سایت های حوزه علوم انسانی و اسلامی است.

در میان انبوه اطلاعات ارایه شده در وب سایت ها، تنها اطلاعاتی سودمند و قابل استفاده خواهد بود که از صحت، اعتبار و کیفیت مطلوب برخوردار باشد. روش مندی و رعایت معیارها و شاخص ها در فرایند تولید و آماده سازی محتوای وب سایت ها، افزون بر این که موجب اتقان و اعتبار چنین محتواهایی خواهد بود، کاربرد آن را نیز سرعت خواهد بخشید. این مقاله، پس از بیان اهمیت و ضرورت پایبندی به بایسته های محتوایی وب سایت ها، محتوای وب سایت ها را به پنج نوع: محتوای متنی، تصویری، صوتی و ویدیویی، تصاویر متحرک و فایل های آماده شده برای دانلود، دسته بندی می کند و در ادامه، به بررسی مهم ترین ویژگی ها و بایسته های محتوایی وب سایت ها می پردازد. همچنین پیش از آن، مهم ترین ویژگی های عمومی محتوای وب سایت ها را شرح می دهد.

این مقاله، به بررسی حقوق کاربران وب سایت ها می پردازد. نخست حقوق کاربران وب سایت ها را از نظر مبانی نظری به دو دسته «حقوق مبتنی بر قوانین رسمی» و «حقوق مبتنی بر اصول اخلاقی» تقسیم می کند. سپس مبانی حقوق اخلاقی کاربران وب سایت ها را در پنج اصل، در قالب پیش نویس منشور حقوق کاربران وب سایت ها شرح می دهد. در ادامه، با ارایه مثال هایی در ذیل هر یک از اصول مندرج در این منشور، به مهم ترین حقوق کاربران اشاره می کند.

این مقاله، نخست فرایندهای مربوط به وب سایت ها را به طور کلی، به دو بخش «فرایند طراحی، ایجاد و راه اندازی وب سایت» و «فرایند مدیریت، نگهداری و پشتیبانی وب سایت» تقسیم می کند. سپس با ارایه تعریفی از مدیریت وب سایت، وظایف اصلی مدیر وب سایت را بر می شمارد. در ادامه، پس از اشاره به مسایل ده گانه مشترک در اغلب وب سایت ها، مباحث ده گانه مربوط به مدیریت وب سایت ها را مورد بررسی قرار می دهد؛ مباحثی شامل مدیریت: راهبردی، فنی، محتوایی، گرافیک، خدمات، امنیت، مالی، بازدیدها، تبلیغات و مدیریت کاربران وب سایت.

از آغاز روی کار آمدن وب سایت ها، اندیشه سنجش و ارزیابی آن ها نیز پدید آمده است. با توجه به تنوع ساختار، محتوا و کاربری وب سایت ها، شیوه ها، شاخص ها و ابزارهای متنوعی برای ارزیابی آن ها به کار می رود. این مقاله که مهم ترین مباحث مربوط به ارزیابی وب سایت ها را بررسی می کند. نخست به ضرورت و اهمیت ارزیابی وب سایت ها می پردازد و پس از آن، هدف ارزیابی را تبیین می کند و آن گاه انواع شیوه های ارزیابی وب سایت را معرفی نموده و در پایان نیز، نمونه ای از یک سیاهه وارسی برای ارزیابی وب سایت ها ارایه شده است.