نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 8 (پاییز 1390)

در کشور ما تا کنون کدهای اخلاقی مشخصی در حیطه آموزش و خصوصا آموزش پزشکی تعریف نشده است و حتی نکات اخلاقی مورد توجه در امر آموزش پزشکی نیز به صورت مدون در منابع اخلاقی و آموزشی و حتی کتب پزشکی به چشم نمی خورد. در این مطالعه هدف آن بوده است که با بررسی مقالات و منابع اخلاق پزشکی، آموزش پزشکی، حقوقی و فقهی موجود در زمینه اخلاق در آموزش خصوصا در حیطه علوم پزشکی راهکارهای عملی و کاربردی مناسب در این عرصه ارائه گردد.
سه عرصه مهم در زمینه اخلاق در آموزش پزشکی شامل: 1- ارتباط دانشجویان با بیماران 2- ارتباط اساتید با دانشجویان 3- ارتباط دانشجویان با اساتید، همکاران و کارکنان بخش های آموزشی. در این تقسیم بندی منظور از دانشجوی پزشکی دانشجویان دوره های گوناگون آموزشی شامل دوره های کارآموزی، کارورزی و دستیاری تخصصی و فوق تخصصی است البته موارد کلی آن قابل بسط به دانشجویان سایر رشته ها نیز می باشد.
رعایت نکات اخلاق در آموزش نه تنها به تربیت پزشکانی که موازین اخلاقی را رعایت می کنند منجر می گردد بلکه به گونه ای موثر باعث حفظ حقوق بیماران و مراعات اصول اخلاقی در هنگام ارتباط با آنان می شود. در این مقاله در هر یک از 3 عنوان اصلی قید شده، موارد شاخص اساسی و کاربردی که بایسته های رعایت موازین اخلاقی در آموزش هستند استخراج و ارائه گردیده اند.

اخلاق، علمی است که سرچشمه های اکتساب صفات نیک و راه مبارزه با صفات بد و آثار هر یک را در فرد و جامعه مورد بررسی قرار می دهد.
بی شک، بحث های اخلاقی از زمانی که انسان گام بر روی زمین گذارد آغاز شد. از حضرت آدم علیه السلام تا سایر پیامبران الهی یکی پس از دیگری به تهذیب نفوس و تکمیل اخلاق که خمیر مایه سعادت انسان ها است پرداختند، اما بزرگ ترین معلم اخلاق، پیامبر اسلام (ص) می باشد که با شعار «انما بعثت لا تمم مکارم الاخلاق» مبعوث شد و خداوند درباره او فرموده است: «وانک لعلی خلق عظیم» اخلاق تو بسیار عظیم و شایسته است قطعا اخلاق نبوی را باید اخلاق قدسی و الهی بشماریم. ازجمله شاخص های مهم تمدن اسلامی، نقش محوری اخلاق و معنویات است. جرجی زیدان، نویسنده مسیحی لبنانی می نویسد: از همان ابتدا، مسلمانان با تاکید بر اخلاقیات و معنویات، به آیین اسلام رسمیت و اهمیت دادند و تمدن اسلامی را بر پایه اخلاق و معنویت پایه ریزی کردند.
یک نظام اخلاقی دینی مبتنی بر این ویژگی های منحصر به فرد است: اتکا بر وحی، برخورداری از ضمانت اجرایی قوی درونی و همیشگی با اعتقاد به وجود خداوند و باور به معاد» در بردارنده همه عرصه های حیات، به دوربودن از سختگیری های طاقت فرسا، گستردگی منابع اخلاقی اسلامی، قابلیت تطبیق آن با شرایط زمانی و مکانی مختلف، برخورداری از الگوهای اخلاقی چون ائمه اطهار (ع) که در بدترین شرایط تاریخی بر تعهدات اخلاقی خویش پایداری کرده اند و امکان رشد اخلاقی برای همه انسان ها به طور مساوی.
مساله مورد مطالعه در این مقاله، بررسی نقش اخلاق در آموزه های دینی، با اشاره به ویژگی ها و شاخص های آن با استناد به ارزش های نهفته در مکتب منبعث از وحی الهی و اخلاق نبوی با بهره گیری از شیوه مروری و کتابخانه ای می باشد. نتایج مطالعه نیز نشان از ضرورت توجه بیش از پیش به آموزه های دینی جهت احیای اخلاق حرفه ای و شکوه میراث تمدنی گذشته با بکار بستن اخلاق نبوی دارد و این مهم در گرو ایجاد اخلاق حرفه ای در تمامی سازمان ها و حرف می باشد. الگوسازی اخلاقی به خصوص برای نسل جوان نیز از جمله بایسته هایی است که نباید مورد غفلت واقع شود.

پژوهش گامی است که پژوهشگر برای شفاف کردن مساله ای مبهم بر می دارد تا پاسخی دقیق و منطقی برای حل آن پیدا کند. اخلاق پژوهش، شاخه ای از اخلاق حرفه ای است و به اصول اخلاقی که پژوهش را از آغاز تا پایان کار هدایت می کنند، می پردازد. از آنجایی که هدف اخلاقی مهم آموزش بهبود زندگی افراد، جوامع و جامعه، می باشد، ملاحظات اخلاقی باید در مرکز پژوهش های آموزشی، قرار گیرد، زیرا پژوهش نیازمند پایبندی پژوهشگر به اصول و ارزش های والای انسانی و اخلاقی است؛ چراکه فقدان باور و اعتقاد پژوهشگر به اصول اخلاقی و انسانی موجب استفاده وی از هرگونه ابزار اخلاقی و غیراخلاقی در جهت رسیدن به اهداف مورد نظر خویش و همچنین استفاده های بایسته و نبایسته از نتایج و دستاوردهای تحقیقات علمی اش خواهد شد. هدف این مقاله مروری تبیین ملاحظات اخلاقی در پژوهش های آموزشی است.
در این مقاله مروری برای پیشنهاد ملاحظات اخلاقی در زمینه پژوهش های آموزشی، متون مرتبط با ملاحظات اخلاقی در پژوهش های آموزشی که در طی سال های 1999 تا 2013 منتشر شده اند و با استفاده از کلمات کلیدی ملاحظات اخلاقی، پژوهش آموزشی، راهنمای اخلاقی در منابع کتابخانه ای و پایگاه های اطلاعاتی همچون Eric، Medline و موتورهای جستجو نظیر Google Scholar جستجو و مورد بررسی قرار گرفته اند.
پس از بررسی اخلاق در حوزه پژوهش های آموزشی در سه بعد ارتباط با مشارکت کنندگان، طراحی، اجرا و انتشار نتایج و فرد پژوهشگر، بر طبق یافته های ما لزوم وضع دستورالعمل های حرفه ای و در صورت لزوم وضع قوانین و مقررات بیش از پیش برای جلوگیری از انحرافات احتمالی در مسیر پژوهش ضروری به نظر می سد. پژوهش ها باید زیر نظر کمیته های اخلاق پژوهش (که از سوی دانشگاه ها، موسسات و نهادهای مرتبط با حوزه پژوهش های آموزشی ایجاد شده اند)، انجام گیرند و این انجمن ها باید پژوهشگران آموزشی را ملزم به رعایت دستوالعمل ها نمایند. در پایان، ایجاد چنین کمیته هایی به منظور سر و سامان دادن به وضعیت اخلاق پژوهش در ایران نیز پیشنهاد می شود.

کدهای اخلاقی و رفتاری در آموزش شامل ارزش ها و اهداف حرفه ای هستند که دستورالعمل هایی را برای مربیان در رابطه با عملکردشان ارائه می دهد. آموزش آنلاین نیز گونه خاصی از رویکردهای آموزشی بوده، ریشه در ارتباطات مبتنی بر کامپیوتر دارد. از آن جایی که این نوع آموزش به صورت تشکیل کلاس های مجازی و از طریق شبکه اینترنتی صورت می گیرد، چالش های اخلاقی خاص خود را داشته، نیازمند ارائه کدهای اخلاقی در رابطه با عملکرد سیستم آموزشی، مربیان، کارمندان و دانشجویان است. به طور خلاصه کدهای اخلاقی در آموزش آنلاین شامل: قابلیت دسترسی یکسان به اینترنت، بر خورداری از صداقت دانشگاهی، الزام به حفظ حریم خصوصی و محرمانه ماندن اطلاعات افراد، الزام به اجتناب از تقلب در جستجوی آکادمیک، الزام به رعایت کپی رایت و استفاده منصفانه از منابع و الزام به اجتناب از تخلفات اخلاقی هستند. هدف از مقاله حاضر، توضیح درباره این کدهای اخلاقی در آموزش آنلاین است.

دانشگاه های علوم پزشکی مسوولیت تعلیم و تربیت پزشکانی را به عهده دارند که پس از دانش آموختگی بتوانند با انجام وظایف حرفه ای خود و پایبندی به اصول مشخصی که این حرفه ایجاب می نماید، در راه ارتقای سلامت جامعه تلاش نمایند.
پزشک فارغ التحصیل باید توانمندی هایی را کسب نموده باشد تا بتواند به جامعه خدماتی را ارائه دهد و یکی از این توانمندی ها، حرفه ای گری می باشد که یکی از مشکل ترین حیطه ها از نظر ارزشیابی و سنجش می باشد و با توجه به اینکه وابسته به زمینه می باشد، آنقدر پیچیده است که نمی توان با یک ابزار ساده به راحتی آن را مورد سنجش قرار داد.
علی رغم اینکه در 20 سال گذشته توجه شایانی به ارزشیابی حرفه ای گری معطوف گردیده است و پژوهش های تجربی فراوانی در زمینه ارزشیابی آن در محیط های بالینی انجام شده است، متاسفانه هنوز مساله ارزشیابی آن به صورت یک موضوع بغرنج مطرح است و گرچه رویکردهای زیادی برای ارزشیابی حرفه ای گری در درست بررسی است، هنوز هیچ اندازه گیری معتبر و پایایی برای اندازه گیری آن وجود ندارد و با وجود اینکه توافق کلی بر ارزشیابی حرفه ای گری وجود دارد اما در مورد اینکه چگونه مورد ارزشیابی قرار گیرد هنوز توافق نظر کلی وجود ندارد. با این حال باید گفت اطلاعات مفیدی در اثر مشاهده در طول زمان می توان به دست آورد.
این مقاله سعی دارد روش های ارزشیابی که تا کنون مورد استفاده قرار گرفته است را در اختیار علاقمندان قرار دهد تا شاید بتواند در جهت تدوین ابزاری مناسب جهت ارزشیابی حرفه ای گری، گامی برداشته تا ان شاءالله دیگر شاهد تضییع آشکار و بدون قبح حقوق بیماران نباشیم.

تعلیم و تربیت امری پیچیده، پردامنه و وقت گیر است. برای اقدام به این کار خطیر اولین گام، تعیین اهدافی است که قصد داریم به آن ها برسیم و رسیدن به این اهداف مستلزم استفاده از روش ها است. آگاهی از روش ها و اهداف تعلیم و تربیت به خصوص تربیت اخلاقی مستلزم شناخت آراء مربیان و فیلسوفان بزرگ، به ویژه اسلامی است. از این رو هدف پژوهش حاضر بررسی تعلیم و تربیت اخلاقی از دیدگاه ابن سینا می باشد. روش مورد استفاده در این تحقیق کیفی و از نوع تحلیل محتوا است. منابع تحقیق شامل کتاب ها، پایان نامه ها، مجلات، مقالات و پژوهش ها و تحقیقات مرتبط با موضوع می باشد. ابن سینا مهمترین و اصلی ترین هدف تعلیم و تربیت را رسیدن فرد و جامعه به سعادت و کمال می داند. کسب اعتدال و میانه روی و کسب فضائل اخلاقی نیز از مهمترین اهداف تربیت اخلاقی این فیلسوف بزرگ است. در این پژوهش تلاش شده است تا با تحقیق در اندیشه های این اندیشمند گرانمایه، به اهمیت اخلاق و تربیت اخلاقی از نظر وی پرداخته و روش های تربیت اخلاقی، مراحل تعلیم و تربیت، متون و مواد آموزشی، ویژگی های یک معلم خوب و شیوه های تعلیم و تربیت و... از منظر ایشان بیان شود و در آخر نیز به یک جمع بندی اجمالی خواهیم پرداخت.

از نیمسال دوم سال تحصیلی 90-89، درس جدیدی در مقطع کارشناسی رشته پرستاری دانشگاه علوم پزشکی ایلام تحت عنوان اخلاق و مقررات حرفه ای در پرستاری، ارائه گردید. هدف از این مطالعه بررسی نظرات دانشجویان راجع به درس مذکور بوده است.
در یک مطالعه توصیفی، نظرات 81 دانشجوی مقطع کارشناسی رشته پرستاری که درس مذکور را گذرانده بودند با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته مورد بررسی قرار گرفت. جمع آوری اطلاعات از مرداد ماه 90 تا بهمن ماه 91 در 4 گروه انجام گردید.
یافته ها نشان داد که 4/85% شرکت کنندگان ضرورت وجود درس، 4/73% سازماندهی، 7/74% سودمندی ادراک شده، 7/82% سودمندی احتمالی و 81% تناسب آن با وظایف پرستار را بسیار زیاد گزارش کرده بودند. 4/81% پیشنهاد کرده بودند که بخش تاریخچه و سیر تحولات اخلاق پزشکی حذف یا تعدیل شود، 7/70% شرکت کنندگان، بهترین زمان ارائه درس را ترم ششم و پیش از ورود به عرصه، دانسته بودند و 88% افزایش میزان ساعت به 2 واحد را پیشنهاد،76% امتحان ایستگاهی مبتنی بر سناریو را برای ارزشیابی مناسب، 7/90% الگوی اخلاق بودن را شرط لازم استاد و به ترتیب80% و 28% آنها لزوم تدریس مباحث حقوقی و اخلاقی را توسط استاد حقوق و رشته اخلاق لازم دانسته بودند.
درس مذکور از نظر ضرورت، تناسب، سازماندهی و سودمندی متناسب با نیازهای یادگیری دانشجویان پرستاری بوده است، توانمندسازی اساتید، استفاده از روش های دانشجو محور در تدریس، استفاده از اساتید متعهد و ابجاد برنامه درسی مشابه در سرفصل رشته مذکور توصیه می شود.