مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران
پیاپی 63 (بهار 1383)

به طور کلی مطالعه دولت (اعم از زمینه های تاریخی، فرایند تکوین و کارکردهای آن) در ایران عمدتا تحت تاثیر جامع شناسی مارکسیستی بوده است. از این دیدگاه شناخت دولت و آسیب شناسی آن در گروه فهم عوامل اقتصادی و طبیعی است. در سال های اخیر رویکرد ضعیف دیگری نیز ظهور کرده که در آن به عوامل فرهنگی بها داده شده است. این مقاله با نقد و نفی توانایی نظریات مارکسیستی در تبیین زمینه های تاریخی دولت مدرن در ایران، در پی عرضه رویکرد فرهنگی متمایزی به بحث است. نگارنده استدلال کرده است که ماهیت ایدئولوژی دولت ساز در نظم ماقبل مدرن بهتر از نظریات مارکسیستی تبیین گر زمینه های تاریخی دولت مدرن در ایران است.

در میانه دوره قاجار، در نتیجه برقراری ارتباطات سیاسی گسترده با کشورهای دیگر، تاسیس مدرسه ای برای شناخت مسائل مربوط به روابط خارجی و دیپلماتیک و نیز تربیت کادر متخصص سیاسی برای وزارت امور خارجه ضرورت خود را نشان داد. با آنکه این نیاز سیاسی در دوره سلطنت ناصرالدین شاه محسوس شده بود، اما کار مدرسه عالی سیاسی در دوره مظفرالدین شاه آغاز شد و پس از چند سال فعالیت آموزشی، با تاسیس دانشگاه تهران در 1313 کار خود را به صورت دانشکده حقوق و علوم سیاسی ادامه داد.

مقاله حاضر به روش شناسی اندیشه سیاسی ابن رشد یا فلسفه غرب تمدن اسلامی اختصاص دارد. منظور از فلسفه غرب تمدن اسلامی، اندیشه های فلسفی است که در آرا و آثار فیلسوفانی چون ابن طفیل، ابن باجه و ابن رشد وجود دارد.
این فیلسوفان، برخلاف ابن سینا و ملاصدرا و دیگر متفکران شرق تمدن اسلامی، روش شناسی ویژه ای در حوزه دانش سیاسی دارند؛ بنیادی شرعی برای عقل در حوزه سیاست قائلند و در عین حال احکام شرعی سیاست یا سیاست شرعی را به اعتبار یافته های عقل برهانی، حمایت و نقد می کنند. از این حیث نوعی روش شناسی معطوف به «روش تاویل» در این بخش از فلسفه جهان اسلام شکل گرفته است که امروزه به هرمنوتیک اسلامی یا هرمنوتیک ابن رشد معروف است. مقاله حاضر به توضیح روش شناختی این نظریه و نتایج آن در حوزه دانش سیاسی پرداخته است.

در این مقاله تاکید شده که ظهور دموکراسی- در معنای رقابت سیاسی- در بسیاری از کشورهای جنوب- در کنار محیط مناسب بین المللی- به عواملی چند نظیر اراده از بالا (آمادگی دولت). و قدرت نهادهای مدنی (فشار از پایین)- در عین تاثیر پذیری آنها از علایق طبقات متوسط جدید به بالا- وابسته بوده است از اینرو، می تواند با تکیه به قاعده مزبور، تحولات سیاسی دو کشور هند و کره جنوبی را مورد تحلیل قرار داد. در کره- سالهای آخر دهه 1980- در نتیجه فشار نهادهای مدنی و طبقات صنعتی و متوسط، الیت قدرت (با حمایت جناح میانه طرفدار سرمایه داری صنعتی) وادار به پذیرش ریسک سیاست رقابتی گردید. مورد هند نشان از آن دارد که در تکوین دمکراسی، حزب کنگره- به مثابه حزب ناسیونالیست بورژوا و مدافع ارزش های دموکراتیک و استقلال کشور در سال های قبل از 1947- و دولت منتخب آن- در بعد از 1947- به رغم شرایط نامناسب اجتماعی اقتصادی، نقش مهمی ایفا کرده اند.

به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، از نگرانی های عمده نظام بین الملل به ویژه ایالات متحده امریکا تاثیر و بازتاب انقلاب بر کشورهای همجوار به ویژه جوامع اسلامی بوده است که از نظر فرهنگی دارای وجوه مشترک زیادی می باشند. در این مقاله سعی شده است با توجه به گذشت ربع قرن از پیروزی انقلاب بررسی همه جانبه ای از بازتاب انقلاب اسلامی بر جهان اسلام به عمل آید و نهایتا این جمع بندی به دست آمد که اولا این انقلاب بر دولت های کشورهای اسلامی عموما بازتاب منفی داشته و آنها را از تغییر وضع موجود نگران کرده است و لذا سعی خود را در کنترل و حتی برخورد با امواج انقلاب در کشور به کار برده اند. در عین حال این انقلاب بر گروه های اجتماعی در جوامع اسلامی تاثیر مثبت بر جای گذاشته و مورد استقبال عمومی قرار گرفته است. از طرف دیگر این تحول بر شیعیان من جمله شیعیان لبنان به خاطر برخورداری از معیارهای مکتب تشیع تاثیر عمق تری بر جای گذارده و موجب خیزش های انقلابی گردیده است در حالی که در جوامع اهل سنت مانند ترکیه و الجزایر این حرکت به جنبش های اصلاح گرایانه تبدیل شده است. در مجموع می توان ادعا کرد که بیداری اسلامی، بازگشت به ارزش های اسلامی، تقویت جنبش های اسلامی، ضدیت با سیاست های مداخله جویانه و ارزش های غربی و... در عموم جوامع اسلامی مرهون پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی می باشد.

ایده ملت- دولت مبنای فعلی نظم بین الملل است و ارائه جایگزین برای آن دور از ذهن می نماید؛ اما این منافاتی با ماهیت قراردادی و تصادفی حدود ملت- دولت ها ندارد. آنچه به عنوان مبانی اشتراک اعضای یک ملت و افتراق آن با ملل دیگر به شمار می رود، همچون زبان، فرهنگ، تاریخ مشترک... بیشتر محصول فرایند ملت سازی است. به همین دلیل، ناسیونالیسم، اگر چیزی بیش از یک سازه فرهنگی- سیاسی باشد، محتاج مبانی عینی تری است که به دشواری قابل اثبات است. به این معنا که اگر ناسیونالیسم به مبانی واقعی مشترک میان افراد متکی باشد، لازمه آن پذیرش ناسیونالیسم قومی هم هست که هم عرض تجزیه طلبی است و در تنافی با ملت- دولت قرار می گیرد. برای پرهیز از این مشکل، معمولا، کارکردهای ناسیونالیسم ملی، از قبیل نظم، امنیت و توسعه، مورد تاکید قرار می گیرد، که دفاع مستدلی است، مادامی که تغییرات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در جهان، ناسیونالیسم را به کژکارکرد در موارد مذکور مبتلا نکند در غیر این صورت، با همان منطقی که عبور از قبیله گرائی به ناسیونالیسم صورت گرفت، عبور از ناسیونالیسم به جهانی شدن و نظم واحد هم ممکن است.
مقاله حاضر تلاش می کند تحلیلی از تناقض نمای فوق ارائه کند.

این مقاله تلاشی است برای بررسی جایگاه انگاره گفتگوی تمدن ها در نظریه روابط بین الملل. از میان نظریه های روابط بین الملل سازه انگاری به عنوان یکی از بسترهای نظری مناسب برای جذب این انگاره انتخاب شده است، زیرا این نظریه بر ابعاد هستی شناختی روابط بین الملل، بر ساخته بودن واقعیت بین المللی، و دگرگونی پذیری روابط بین الملل تاکید دارد و بر مبنای این دگرگونی پذیری راه را برای طرح مسائل اخلاقی، هنجاری، و ارزشی که این انگاره بر آنها تاکید دارد، می گشاید. بر این مبنا نقش گفتگوی تمدن ها با توجه به دستاوردها و مباحث نظری و فرانظری مورد توجه این نظریه، مورد بررسی قرار می گیرد و نشان داده خواهد شد که علاوه بر آنکه این نظریه می تواند در روشن شدن اهمیت و جایگاه انگاره گفتگوی تمدن ها راهگشا باشد، خود این انگاره در بسیاری از ابعاد موید و مکمل جدی ترین موضوعات مورد توجه سازه انگاری است. در این مقاله پس از نگاهی اجمالی به انگاره گفتگوی تمدن ها و اهمیت آن در روابط بین الملل شالوده ها و محورهای اصلی سازه انگاری مورد بررسی قرار می گیرند و پس از آن نسبت گفتگوی تمدن ها با این مبانی مورد بحث قرار خواهد گرفت.

سرزمین ایران از یک سو یک تکه حساس جغرافیایی بر روی نقشه جهان و از دیگر سو دارای ویژگی های خاص جغرافیایی و طبیعی و برخوردار از منابع غنی انرژی مانند نفت و گاز است. این عوامل آشکارا تاکنون بازتاب خود را در مسائل سیاسی داخلی و روابط خارجی کشور و استراتژی های قدرت های بزرگ بر جای نهاده است. این پژوهش در پی آن بوده است که به طور خلاصه به معرفی این واقعیات جغرافیایی و بازتاب سیاسی آنها بپردازد.

توسعه به عنوان مفهومی کلیدی در علوم اجتماعی همراه با تحولات عمیق و اساسی در جوامع پیشرفته سیر تحول مفهومی و نظری گسترده ای داشته و پس از آنکه مدت ها تحت تاثیر پوزیتیویسم تغییرات کمی را به تفکیک در حوزه های اقتصادی و سیاسی می رسانده، به تدریج در قالب اقتصاد توسعه و اقتصاد سیاسی به تغییرات کیفی و اساسی در ایستارها و ساختارها و در ابعاد مختلف مربوط شده و مطالعات چند رشته ای را حول محور توسعه دامن زده است. اکنون فراتر از ادبیات کلاسیک نوسازی، توسعه به صورت جامع و چند بعدی در قالب توسعه سیاسی و اقتصادی و توسعه انسانی مورد بررسی قرار می گیرد و دارای معیارها، شاخص ها و مولفه های معینی می باشد که مقاله حاضر در همین راستا می کوشد مضامین عمیق و استاندارد و علمی آن را استخراج نماید تا کمکی در جهت حل و رفع آشفتگی های ذهنی و عملی و مسائل و مشکلات ایران در این خصوص باشد.

شاید مهم ترین مصوبه سی و دومین اجلاس عمومی یونسکو)اکتبر 2003، پاریس(تصمیم برای طرح و تصویب کنوانسیون جهانی تنوع فرهنگی بر اساس اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی باشد که با اجماع تمام کشورهای عضو یونسکو در سال 2001 به تایید رسیده است. در این مقاله ما بر آنیم تا زمینه های شکل گیری مرجعیت جدید فرهنگی جهانی براساس تنوع و تکثر فرهنگی را بشناسیم و نشان دهیم که هم اکنون در سطح جهان این مرجعیت فرهنگی مبنای توسعه انسانی و پایدار شمرده می شود. از آن جا که به احتمال بسیار زیاد جمهوری اسلامی ایران نظر موافق خود را نسبت به این کنوانسیون در سال 2005 اعلام خواهد کرد، مهم ترین تبعات این تصمیم بر سیاستگذاری فرهنگی در عرصه های کلان و بخشی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.