فهرست مطالب
فصلنامه شیعه شناسی
پیاپی 43 (پاییز 1392)
- تاریخ انتشار: 1392/09/25
- تعداد عناوین: 8
-
-
صفحه 7به طور کلی، صحنه سیاسی اجتماعی عراق قرن بیستم، شاهد ظهور پنج گفتمان عمده قدرت و مقاومت بوده است. این گفتمان ها زمانی مخالف گفتمان «قدرت» رسمی بوده، در نقش یک مخالف، به بازتولید گفتمان «مقاومت» می پرداختند؛ و زمانی که قدرت را در دست می گرفتند، در مبارزه با گفتمان های دیگر می کوشیدند. پنج گفتمان یادشده عبارت اند از: گفتمان اسلامی شیعی؛ گفتمان چپ کمونیستی؛ گفتمان کرد؛ گفتمان ملی گرایی؛ و گفتمان بعث.
در این نوشتار، با استفاده از نظریه های گفتمانی لاکلاو و موفه و میشل فوکو در تبیین گفتمان های یادشده به بررسی نقاط مرکزی (دال برتر)، مفصل بندی ها، عناصر و وقته ها، و حوزه های گفتمانگونگی در این گفتمان ها، در عراق قرن بیستم و تا پیش از سقوط صدام می پردازیم.
کلیدواژگان: گفتمان، جنبش شیعی، کردها، ملی گرایی، کمونیسم، حزب بعث -
صفحه 55الهیات ایجابی پیشینه ای بس بلند دارد. نخستین خداشناسان، با توصیف خدا به صفاتی چند به شناخت خدا می رسیدند. در دوره های بعد، الهیات ایجابی به چالش کشیده شد. برخی توصیف خداوند به صفات انسانی را باور نداشتند؛ و شماری مطلق توصیف را برنتافته، شکل درست الهیات را سلبی می دانستند. در جهان غرب، نشانه هایی از پذیرش الهیات سلبی در سخنان افلاطون و نوافلاطونیان دیده می شود. در جهان اسلام نیز هر دو شکل الهیات، طرف داران خاص خود را داشت. بسیاری الهیات ایجابی را صحیح می دانستند و تعدادی الهیات سلبی را فریاد می کردند. اسماعیلیه، از معدود مذاهبی است که صریح و روشن مدافع الهیات سلبی بودند و به نقد و بررسی الهیات ایجابی پرداختند.
کلیدواژگان: الهیات ایجابی، الهیات سلبی، خداشناسی، اسماعیلیه -
صفحه 87
بناهای مذهبی را می توان در دو گروه اصلی قرار داد و بررسی کرد. دسته اول گروهی است که در آموزه های ادیان مختلف به طور صریح به ساخت آنها امر شده است. مساجد در اسلام از این گروه اند. دسته دوم بناهایی است که همگام با به وجود آمدن نیازهای جدید و ایجاد تحول در زندگی پیروان، با ویژگی های مذهبی طراحی و ساخته شده اند. سقانفار های مازندران از آن جمله اند. گرچه در اولین نگاه به نظر می رسد کاربری این بناها تنها برگزاری مراسم است، اما با بررسی تصاویر و خاستگاه مضامین آنها در مذهب تشیع آشکار خواهد شد که کارکرد اصلی این بنا، آموزشی است. پژوهش پیش روی در پی بررسی دقیق و مستند ریشه های مذهبی تصاویر مزبور است. بدین ترتیب، هدف اصلی این مقاله پاسخ گویی به این سوال اساسی است که نقوش مذهبی بدنه سقانفارها در کدام یک از آیات قرآن و احادیث معصومین ریشه دارند. در این مقاله برای بررسی دقیق و تحلیلی داده های موجود، به طور هم زمان، جلوه های هنری و مذهبی نقوش بررسی شده اند. نتایج تحلیل ها نشان می دهد که هنرمندان تصویرگر، از طریق نسخه های داستانی مصور و نیز کتب تاریخی مذهبی، آگاهی دقیقی از ریشه های مذهبی نقوش داشته اند و با به کارگیری هم زمان ویژگی های بومی و مذهبی، در مسیر ایده آل های مذهب تشیع گام برداشته اند.
کلیدواژگان: سقانفار، مازندران، هنر شیعی، تصویرگری عامیانه، سازه چوبی -
صفحه 117در این نوشتار ظرفیت های فقه شیعه در تولید سرمایه اجتماعی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. برای دستیابی به این هدف ابتدا مفاهیم فقه شیعه و سرمایه اجتماعی بررسی شده است. در ادامه مشخص می شود که علم فقه انسان را قادر به استخراج و استنباط حدود و احکامی می سازد که واضع شریعت آنها را معین نکرده است. سرمایه اجتماعی وجود روابطی عمیق، گسترده و متقابل مبتنی بر ارزش ها و هنجارهای اجتماعی در میان افراد جامعه است که در ساختارهای متفاوت فردی، گروهی، سازمانی و اجتماعی به صورت نامحسوس تبلور می یابد. فقه شیعه به تولید سرمایه اجتماعی در دو سطح کلان و خرد می پردازد. در سطح کلان به ساختار ولایت، اجتهاد و مرجعیت، امر به معروف و نهی از منکر و مشارکت سیاسی پرداخته شده است. اخوت، اعتماد و ایثار شاخصه هایی هستند که در سرمایه اجتماعی در سطح خرد به آنها توجه شده است. بنابراین، فقه شیعه از طریق این مولفه ها دارای ظرفیت در تولید سرمایه اجتماعی است.
کلیدواژگان: فقه شیعه، سرمایه اجتماعی، ولایت، امر به معروف و نهی از منکر، مشارکت سیاسی، اخوت، اعتماد، ایثار -
صفحه 147یکی از مهم ترین مناسک جمعی در تشیع، مراسم عزاداری محرم است که اکثریت مومنان شیعی بدان می پردازند. محتوای این مراسم، گفتمان دینی خاصی را پدید آورده است که می توان آن را گفتمان کربلا نامید. گفتمان کربلا، گفتمانی است که دال برتر آن روایت عاشورا توسط دین داران شیعی در طول صور مختلف در مناسک عزاداری است. مناسک عزاداری و گفتمان کربلا به دلیل نقشی که در حیات مردم داشته است، در صور مختلفی متبلور شده و مردم آن را طی سازوکارها و صورت بندی های متنوعی بازسازی کرده اند. شکل سنتی تئاتر ایرانی، یعنی تعزیه، و همچنین صور دیگری مثل روضه، سفره های نذری خانگی، دسته های زنجیرزنی در ماه محرم، هیئت های سینه زنی و عزاداری، و مجالس مکرر و متعددی که تحت تاثیر این گفتمان، حیات دینی مردم را تشکیل می دهند، همه بیانگر تکثر تجلیات گفتمان کربلا در زندگی مردم اند. از صور مهم ظهور، بروز و عملکرد این گفتمان، تعزیه و هیئت های عزاداری اند. در پژوهش پیش روی با روش تحلیل اسنادی، مراسم تعزیه و عزاداری در ماه محرم از دیدگاه روان شناختی، به ویژه روان شناسی اجتماعی و روان شناسی هنر، تحلیل گردید. جامعه پژوهش، همه منابع دست اول و دست دوم از منابع غنی اسلامی و علمی بود که در نشریات، سایت های معتبر اینترنتی، فیلم های مستند و خاطره ها موجود بود و نمونه گیری به شیوه هدفمند انجام شد. بر پایه نتایج این پژوهش، سازوکار اثرگذاری تعزیه ها بر افراد عزادار، با توجه به ده عامل روان شناختی تبیین شد.
کلیدواژگان: تعزیه اردبیل، امام حسین(ع)، تئاتر، روان شناسی اجتماعی -
صفحه 175حکومت تیموریان از سال 771 هجری در ماوراءالنهر آغاز شد و به مرور تا کناره های مدیترانه گسترش یافت. این حکومت از آغاز تا پایان، به لحاظ مذهبی، سنی حنفی بود. به روال حکومت های ترک گذشته، انتظار می رفت تیمور و جانشینانش نیز در حمایت از مذهب تسنن و محدود کردن تشیع بکوشند؛ ولی برخلاف این انتظار، آنان با وجود اعتقاد رسمی به مذهب تسنن، گرایش های شیعی از خود نشان دادند. اگرچه در طول تاریخ، پیش از تیموریان هم حکومت های سنی مذهبی بودند که به تشیع نظر مساعدی داشتند؛ ولی تیموریان در اظهار دوستی، به ویژه در پافشاری بر حق خلافت اهل بیت و اظهار دشمنی با امویان، بی رقیب ترین آنها بودند. بنابراین، مقاله پیش رو درصدد است شرایط منجر به بروز این گرایش را توصیف، و علل و عوامل آن را تا جایی که مستندات تاریخی اجازه می دهد، ریشه یابی کند. در مقام فرضیه به نظر می رسد چهار عامل فزونی جمعیت شیعه در قلمرو تیموریان، انتخاب رویکرد اعتزالی، اعتقاد به مذهب حنفی، و گرایش به تصوف، نقش اصلی را در نگاه مثبت تیموریان به تشیع داشته اند؛ هرچند از تاثیر علل فرعی، همچون موقعیت جغرافیایی این حکومت (واقع شدن خراسان در قلمرو اصلی تیموریان) و ترکیب کارگزاران و نخبگان آن نیز نمی توان چشم پوشید. این مقاله به روش تاریخی انجام یافته است.
کلیدواژگان: تیموریان، مذهب، تشیع -
صفحه 205تشیع به مثابه همزاد اسلام، به وسیله شماری از صحابه و تابعین به مصر راه یافت؛ اما نفوذ و قدرت مخالفان شیعه، چالش مهمی در راه پیشرفت آن بود. قیام مسلمانان مصر بر ضد عثمان بن عفان، که به قتل او انجامید، از جمله فرصت هایی بود تا تشیع در آن سرزمین خود را نشان دهد و امام علی، پس از به دست گرفتن خلافت اسلامی، والیان خود را در آنجا مستقر کند.
این نوشتار در پی آن است که نشان دهد، این حوادث نشانگر گسترش تشیع در مصر نبود. ریشه های نفوذ مخالفان شیعه و طرف داران «عثمانی اموی»، که بر تبلیغات گسترده و قدرت نظامی متکی بود، در مصر عمیق تر بود؛ به گونه ای که شیعه در مصر، پس از تشکیل دولت اول اموی، تا مدت ها در درون خانه ها محصور شد و به خاموشی گرایید.
نگاشته پیش رو درصدد بررسی چگونگی پا گرفتن تشیع در مصر و علل افول آن در نیم قرن اول پس از فتح اسلامی است. نقد و بررسی متون تاریخی و برخی از نظرات پژوهشگران معاصر و تفسیر اسناد تاریخی بر اساس منابع موجود کتابخانه ای، رویکرد این مقاله برای یافتن پاسخ هایی به پرسش اصلی این نوشتار است.
کلیدواژگان: تشیع، مصر، امام علی(ع)، دولت اموی -
صفحه 235فرقه شیخیه در کنار توحید، نبوت و امامت، رکن رابع را یکی از اصول چهارگانه دین به شمار می آورد. مقصود از رکن رابع در این فرقه آن است که در میان شیعیان، همواره شیعه کاملی وجود دارد که واسطه فیض میان امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و مردم است.
شیخ احمد احسایی، بنیان گذار و نخستین نظریه پرداز این فرقه، در چند فراز از سخنانش، به لزوم وجود فردی به عنوان رابط بین امام و خلق اشاره می کند؛ اما برخلاف ادعای شیخیه که معتقدند واژه رکن رابع در زمان شیخ احمد طرح و ارائه شده است، در سخنان او چیزی با این عنوان دیده نمی شود.
در این پژوهش خواهد آمد که حاج محمدکریم خان کرمانی، رهبر شیخیه کرمان، از مدافعان اصلی و حتی از موسسان اصل مجعول «رکن رابع» به شمار می آید. از این رو، در آثار وی بیش از دیگران از این مسئله دفاع شده است. در مقابل آن، فرقه شیخیه آذربایجان است که از مخالفان جدی این نگرش به شمار می آیند. قابل توجه آنکه در برخی منابع شیخیه از دو عنوان نجبا و نقبا به جای واژه رکن رابع استفاده شده که از نظر معنا مترادف و هم معنایند.
در پایان، از چند زاویه به نقد و تحلیل این بدعت پرداخته خواهد شد؛ هم از این جهت که در میان گرایش ها و انشعابات فرقه شیخیه، در این باره اختلافات اساسی وجود دارد، و هم از این زاویه که ایرادات متعددی بر هویت معرفتی آن وارد است.
کلیدواژگان: فرقه شیخیه، رکن رابع، شیخ احمد احسایی، حاج محمدکریم خان کرمانی، شیخیه کرمان، شیخیه آذربایجان
-
Page 7Generally speaking, the political-social scene of the twentieth Iraq witnessed the emergence of five major discourses of power and resistance. They were, once, opposing the formal power discourse, reproducing the discourse of “resistance” in the role of a dissenter. Oncethey seized the power, however, they would struggle other discourses. These five discourses were as follows: the Islamic-Shiites, the communist left wing, the Kurds, the nationalists, and the Ba’th party.In the present article, we will use the discourse theories of Laclau, Mouffe and Foucault to investigate the central points, articulations, elements and the spheres of these discourses in the twentieth Iraq up to the fall of Saddam’s regime.Keywords: discourse, Shiite movement, Kurds, nationalism, communism, Bath party
-
Page 55Positive theology has a long lasting background. The first theologians would attribute a few certain epithets to God to obtain knowledge of Him. In later periods, the positive theology faced some challenges. Some would not accept attributing human epithets to God, and some other would absolutely reject attribution. They believed in negative theology instead. In the West, there are some traces of accepting the negative theology in the wordings of Plato and the neo-platonic thinkers. In Islam, both forms of theology have had their own proponents. Many have considered positive theology as the right form, and others have had the same opinion on negative theology. Isma’iliyya is among the limited number of the religious sects expressly defending the negative theology and criticizing the positive theology.Keywords: positive theology, negative theology, theology, Ismailiyya
-
Page 87
Religious constructions may be classified into two major groups to be studied. The first is a group of constructions ordered to be constructed in the teachings of various religions. The second is a group of such constructions designed with religious features in accordance with modern needs and evolutions in the life of the followers of different religious sects. The Saqanfars (wooden sacred constructions for water-supply in religious rites) in Mazandaran province are among the latter. While they seem, at the first glance, to be dedicated for religious rites, they are found to have an educational role upon more careful consideration of their designs, pictures and the motifs used in them related to Shiism. The present study aims at a precise and documentary investigation of the religious origins of those designs and pictures. Thus, the main goal of the article is to answer the basic following question: “From which Quranic verses or Islamic traditions have the designs and pictures on Saqanfars originated?” To do an exact and analytical investigation of the existing data, the artistic as well as the religious manifestations of the designs have been simultaneously investigated. The results obtained show that the depicters have had exact information on the religious origins of the designs through the pictorial versions of the stories and the historical-religious books, stepping in line with the ideals of Shiism by applying the local as well as the religious features.
Keywords: Saqanfar, Mazandaran, Shiite art, popular depiction, wooden construction -
Page 117In the present article, the capacities of the Shiite jurisprudence in producing social assets have been investigated and analyzed. To achieve the goal, we have firstly explained the conceptions of the Shiite jurisprudence as well as the social asset. Then, we have explained that the science of jurisprudence enables the man to infer and extract the precepts and limits not determined by the legislator. Besides, the social asset is the deep, widespread and mutual relations among the members of society based on the social norms and values. This would be crystallized in various individual, group and organizational as well as social structures in an impalpable way. The Shiite jurisprudence deals with producing social asset on both micro and macro levels. On the macro level, the structure of wilayat (authority), ijtehad (reasoning) and marja’iyyat (religious reference), as well as enjoining good and forbidding evil and political participation have been discussed. Brotherhood, trust, and altruism are indices dealt with under the title of social assets on the micro level. It is clarified that the Shiite jurisprudence is capable of producing the social asset through these parameters.Keywords: Shiite jurisprudence, social asset, authority, enjoining good, forbidding evil, political participation, brotherhood, confidence, altruism
-
Page 147One of the most important congregational rites in Shiism is the morning ceremonies of Muharram, attended by most Shiites. The content of the rite has led to a special religious discourse which may be called the discourse of Karbala. It is a discourse in which the incident of Karbala and Ashura are variously related by Shiite pious people. Due to its role in people’s life, the morning rites and the Karbala discourse have been crystallized in various forms, and the people have reconstructed it in different forms with different mechanism. The traditional form of the Iranian theater, i.e. Ta’zia (or the traditional ceremonial stage-mange), as well as other rites such as Rowda (meaning homily), home-prepared votive receptions, group morning in Muharram, and numerous congregations formed under this discourse are all manifestations of this discourse in people’s life. In the present research, the Ta’zia and morning rites in Muharram have been studied, through a documentary analysis, from psychological, socio-psychological, and dramatic-psychological viewpoints. The research data include the primary and secondary sources among the Islamic scientific works found in journals, authentic web-sites, documentary films, and existing memoires; and the sampling was done in a purposeful way. Based on the findings of the research, the ta’zia effects on people have been explained considering ten psychological factors.Keywords: tazia in Ardabil, Imam Hussein, theater, socio, psychology
-
Page 175Teymurid rule began from 771 AH in Mesopotamia, and gradually extended to Mediterranean coasts. The government was, from the beginning up to the end, Hanafi Sunnite. As was for the earlier rulers, the Teymurids were expected to support the Sunnites and restrain Shiism. While they were formally Sunnites, however, they showed Shiite leanings. Although there were other Sunnite rulers, before Teymurids, who favored Shiism, Teymurids were uniquely supporting Shiism, insisted on the right to caliphate for the Prophet’s Household, and were hostile towards Umayyad rulers. The present article is seeking to describe the situation leading to such a leaning, and investigates the causes for this as far as the historical evidences allow. Hypothetically, the following factors were the main ones in Teymurids’ positive view of Shiism: the large number of Shiite people in Teymurid realm, their Mu’tazelid approach, their belief in Hanafi Sunnism, and their leaning towards Sufism. However, one may also consider the secondary factors such as the geographical position (Khorasan province being in Teymurids’ realm), and the composition of their agents and the elites. This article uses a historical approach to the research.Keywords: Teymurids, religion, Shiism
-
Page 205Shiism, as the twin of Islam, was introduced into Egypt by some of the Companions and the Successors. However, it was challenged by the influence and power of the Shiites’ opponents. The uprising of the Egyptian Muslims against ‘Uthman bin ‘Affan, which led to his murder, was one of the opportunities for Shiism to show off in Egypt; and Imam Ali, having achieved the Islamic caliphate, installed his governors there.The present article is seeking to show that the abovementioned condition was not a sign of the spread of Shiism in Egypt. The influence of the opponents of Shiism and the adherents of Uthmani-Umayyad rulers, resting upon widespread propagation and military power, was more deeply rooted in Egypt. Therefore, the Shiism, after the establishment of the first Umayyad government, was enclosed in houses for a long period, thereby declining in Egypt.The present article is seeking to investigate the way Shiism originated in Egypt and the reasons for its decline in the first half century after the Islamic conquest. The approaches used by the present article are the review and investigation of historical sources and some views of the contemporary researchers as well as the interpretation of historical evidences based on the existing library resources.Keywords: Shiism, Egypt, Imam Ali, Umayyad government
-
Page 235The Sheikhiyya sect considers – along with monotheism, prophethood, and Imamate – the forth pillar as one of the four principles of religion. By the forth pillar, they mean that among the Shiites, there is always a perfect shi’a who is the carrier of blessing between the Twelfth Imam and the people.Sheikh Ahmad Ihsa’ie, the founder and the pioneer of this theory, notes in several cases the necessity of a mediator as the connection between Imam and the people. However, contrary to the Shiekhiyya’s claim that the term “forth pillar” was introduced under Sheikh Ahmad, there is nothing to this effect in his speeches and works. In the present research, we will see that Hajj Muhammad Karim Khan Kermani, the leader of Sheikhiyya in Kerman, is one of the proponents of – and even among the founders of – the assumed principle of “the forth pillar”. Thus, he has defended this principle more than anyone else in his works. On the contrary, the Sheikhiyya sect of Azarbayejan is among the serious opponents of this principle. It is noteworthy that the two titles of Nujaba and Nuqaba in some Sheikhiyya sources refer, interchangeably, to the very notion of the forth pillar. Finally, this heretic notion has been analyzed and reviewed from different angles, both in view of the fact that there are fundamental disagreements on this notion among various leanings and branches of Sheikhiyya, and considering that there are numerous objections as to the epistemic nature of the notion.Keywords: Sheikhiyya sect, the forth pillar, Sheikh Ahmad Ihsaie, Hajj Muhammad Karim Khan Kermani, Sheikhiyya of Kerman, Sheikhiyya of Azarbayejan