مجله مطالعات ایرانی
پیاپی 23 (بهار و تابستان 1392)

سفرنامه ها از منابع مهمی هستند که به رغم اشارات سطحی و پراکنده، دقایقی از فرهنگ و سنن گذشته را در خود جای داده اند که در سایر منابع صحبتی از آن ها به میان نیامده؛ از این رو، پرداختن به شاخصه های فرهنگی از طریق سفرنامه ها می تواند در انجام پژوهش و تحقیق، محقق را یاری کند. از آنجا که پوشاک، به عنوان یکی از شاخصه های فرهنگی، سهمی از گزارش سیاحان را به خود اختصاص داده، مقاله حاضر در این راستا، وضعیت پوشاک زنان کرد ایران در سفرنامه های دوره صفوی تا پایان پهلوی را مورد بررسی اجمالی قرار داده و سعی دارد ضمن پرداختن به روند تغییرات لباس زنان کرد ایران در ادوار مذکور، عوامل تاثیرگذار بر پوشش آنها را از نگاه سیاحان مورد مطالعه قرار دهد و در آخر طبقه بندی پوشاک را که در سفرنامه ها به آن اشاره شده، بررسی نماید.

یکی از مهم ترین موضوعات مطرح شده در شاهنامه و ایلیاد، مهر و کین است. فردوسی در مساله مهر و دلدادگی، بیشتر از واژه مهر استفاده کرده است تا عشق.
کین و انتقام از محرک های جنگ در شاهنامه است که همراه با نام جویی و افتخار، حس تحسین برانگیز و شگفتی آور می آفریند. در ایلیاد، عشق به زنی به نام هلن مایه جنگ و انتقام و شکل گیری داستانی ده ساله است، حال آنکه در شاهنامه نه تنها عشق سبب جنگ نمی شود؛ بلکه سرآغاز شادزیستی و خوش نشینی است.
پژوهش حاضر، نگاهی تطبیقی به مساله مهر و کین در شاهنامه و ایلیاد دارد. بر اساس نتایج این پژوهش، موضوع کین خواهی در ایلیاد در مقایسه با شاهنامه پررنگ تر است. این مطلب را می توان از توصیف صحنه های خشونت بار و دلخراش در بخش های مختلف ایلیاد دریافت. در ایلیاد، در بسیاری از موارد، عشق ها متافیزیکی است؛ یعنی انسان ها به خدایان و یا خدایان به انسان ها علاقه می ورزند؛ حال آنکه در شاهنامه، عشق ورزی ها در محدوده روابط انسانی و زندگی اجتماعی تجلی می یابد.

تاریخ سرزمین پارس که جایگاه والایی نزد هخامنشیان داشته، پس از هخامنشیان و تا زمان شاهنشاهی ساسانی، در هاله ای از ابهام پوشیده شده است. امروزه، تنها با پیدا کردن سکه های کسانی که در این دوران بر این سرزمین فرمانروایی می کردند، آگاهی های ناچیزی از تاریخ آن و میزان قدرت و استقلالش در آن دوره زمانی به دست آمده است. در زمان پادشاهی سلوکیان و اشکانیان، اداره ایالت پارس بر عهده فرمانروایانی بود که در دوره سلوکیان، خود را فرترکا و در دوره اشکانیان، با افزایش میزان قدرتشان، خود را شاه می نامیدند. این فرمانروایان محلی که خود را جانشین هخامنشیان می دانستند، دارای حکومتی نیمه مستقل بودند و در این دوره تاریخی کوشیده اند تا باورها و آداب و رسوم کهن ایرانی را در برابر هلنیسم سلوکی حفظ و آن را به ساسانیان منتقل کنند.

در باب افسانه های بزرگان ادب فارسی، علی رغم تحقیقات پراکنده ای که صورت گرفته است، هنوز کار جدی و قابل توجهی یافت نمی شود. از آنجا که هر افسانه ای در دامان فرهنگ و اجتماع دوران خود پرورش می یابد، بی شک کارکردهای مردم شناختی آن از اهمیت بالایی برخوردار است. در این مقاله سعی شده است نحوه شکل گیری و سیر تحول افسانه های مرتبط با بزرگان ادب فارسی منتخب دوره های سامانیان، غزنویان و مغولان، از خلال تذکره ها، طبقه بندی، تحلیل و مقایسه گردد؛ به همین منظور، برخی از تذکره های مهم که جایگاه اصلی ظهور این نوع افسانه ها هستند، انتخاب و سپس افسانه های مرتبط با تعدادی از بزرگان شعر و ادب فارسی در آنها بررسی شده است.
نتایج بررسی و مقایسه افسانه ها نشان می دهد هرچه شاعری نزد مردم از احترام و محبوبیت بیشتری برخوردار باشد، به همان میزان افسانه های بیشتری درباره او شکل می گیرد؛ همچنین افسانه ها نشان دهنده شرایط اجتماعی، تاریخی و فرهنگی جامعه آن دوران است.

در این مقاله که به مطالعه تطبیقی خداشناسی و کی هان شناسی کیش مانی و سایر مکاتب گنوسی می-پردازد، به منظور بررسی خاستگاه اندیشه ثنویت و عالم نور و ظلمت در کیش مانوی ناگزیر از بحث پیرامون گنوس و فرقه های گنوسی هستیم. چرا که پژوهشگران این احتمال را می دهند که شاید مانی مفهوم دو بن را از تفکراتی چون عقاید مرقیون و بردیصان یا سایر گنوستیک ها اقتباس کرده باشد؛ لذا برای آنکه مروری دقیق تر و گسترده تر در این رابطه داشته باشیم، در واقع باید از تمام فرقه های تعمیدی که نوعی مسیحیت غیرمتعارف را اشاعه می دادند اطلاعاتی داشته باشیم تا بتوانیم به مقابله اشتراکات و اختلافات آنها با مانویت از لحاظ شکل و محتوا بپردازیم؛ لذا در مقاله حاضر برای شناخت بهتر اسطوره گنوسی مانی پس از مقدمه ای کوتاه از پیش زمینه زندگی مانی، معرفی گنوستی سیزم و مطالعه فرقه های مختلف آن به بررسی تطبیقی این فرق با کیش مانوی از منظر خداشناسی و کی هان شناسی خواهیم پرداخت.

موضوع دریاچه چیچست و یکی بودن آن با دریاچه ارومیه در میان ایران شناسان نامی، همواره مورد مناقشه و بحث بوده است. با بررسی شواهد و اسطوره های مندرج در اوستا در می یابیم که چیچست دریایی است، ژرف، پهناور و دارای آب های خروشان و گرم. شاه اساطیر، کیخسرو، بر ساحل این دریاچه برای ایزدبانوی مشهور آب ها، آناهیتا، و همچنین برای ایزد محافظ رمه و گله، درواسپ، قربانی هایی کرد تا بتواند بر افراسیاب تورانی پیروز گردد. این ایزدان نیز او را یاری دادند تا به آرزویش رسید.
این اسطوره بعدها، در دوره هخامنشیان و سپس ساسانیان، دستمایه تدوین افسانه های زیادی شد و تاسیس آتشکده آذرگشسب بر ساحل این دریاچه، برکندن بتکده های موجود در ساحل آن، از جمله این ابداعات متاخر است. در متون پهلوی، چیچست را با دریاچه ارومیه یکی دانستند و این اسطوره های نسبتا متاخر را بدان نسبت دادند. علت را باید در اقتدار قدرت مغان مادی و نیز انگیزه کسب مشروعیت توسط شاهان ساسانی جستجو کرد.
تا کنون هیچ محققی به طور جدی به معنی و ریشه شناسی نام چیچست توجه نکرده است. در این خصوص، دو ریشه شناسی و معنی پیشنهاد می شود: 1) چیچست از نظر ساختار دستوری، صفت مفعولی (čaē.čas.ta) و از ریشه هندو اروپایی kand- به معنی «درخشیدن، سپید بودن» است و با واژه سنسکریت candra و لاتین cicindēla نیز مرتبط است. لذا آن را باید «سپید و درخشنده» معنی کرد. 2) این واژه را می توان از ریشه ایرانی باستان kas به معنی «نگاه کردن، دیدن» دانست و در این صورت، ساختار آن صفت مفعولی و به معنی «دیدنی» است. شواهد و قرائن نشان می دهد که دریاچه چیچست مندرج در اوستا، با دریاچه چیچست مذکور در متون پهلوی و پس از آن تفاوت دارد. به بیانی دیگر، دریاچه چیچست اوستایی جایی در شمال شرقی فلات ایران بود و ارتباطی با دریاچه چیچست امروزی، یعنی دریاچه ارومیه ندارد.

قوم بلوچ و کوچ دوبار در روزگار اساطیری شاهنامه جزو لشکریان سیاوش و کیخسرو در حمله به سرزمین توران و سه بار در روزگارکسری انوشیروان حضور فعال دارند و همراه دیگر اقوام ایرانی همچون پارس، گیلان، دیلمان و مبارزان دشت سروچ به عنوان مدافعان مرزهای ایران زمین از ایشان یاد شده است.
در منابع یونانی و همچنین کتیبه های هخامنشی از جمله کتیبه بیستون، هر چند ایالت مکران و گدروزیا از جمله ساتراپ های ایران باستان به شمار می آیند؛ اما از اقوام و مردم ساکن آن ناحیه با عنوان های مزبور نامی برده نشده است.
در آثار و نوشته های تاریخی و جغرافیایی روزگار اسلامی تقریبا از اواخر سده سوم هجری، این قوم در کوه ها و دشت های جنوبی کرمان و ناحیه مکران و بلوچستان کنونی سکونت و حضور جدی دارند و دارای همان ویژگی هایی هستند که در شاهنامه بدانها اشاره و تصریح شده است.
در این جستار بخشی از ویژگی های اخلاقی و کیفیت زندگی این قوم نژاده ایرانی در شاهنامه و متون کهن به شیوه توصیفی بررسی می شود.

تقویم اسکندری یکی از تقاویم عهد باستان است که با هجوم اسکندر (الکساندر) به شرق مربوط دانسته شده است. ادعا شده که علمای یهود، سال ورود اسکندر به بیت المقدس را به عنوان مبدا جدید تقویم خود قرار دادند و بدین ترتیب تقویم اسکندری به وجود آمد؛ اما مبدا این تقویم برابر با سال 312 ق.م است و ارتباطی با سال تسخیر فلسطین توسط اسکندر یا حتی ولادت و مرگ او ندارد. در منابع متقدم غربی و منابع یهودی، نامی از تقویم اسکندری برده نشده و ابوریحان بیرونی که بیشترین اطلاعات را از این تقویم به دست داده، احتمالا از منابع سریانی متاخر بهره جسته است. در واقع تقویم اسکندری همان تقویم سریانی است که مبدا آن سال 312ق.م است که سال جلوس سلوکوس بوده و ارتباطی به اسکندر مقدونی ندارد.
مقاله حاضر بر آن است تا با رویکردی تحلیلی به بررسی تقویم اسکندری و مساله انتساب آن به اسکندر مقدونی و لشکرکشی او به بیت المقدس بپردازد.

مهر از جمله آثاری است که با تحقیق در آن می توان به بسیاری از مجهولات و ناشناخته های تمدن اقوام و ملل دسترسی پیدا کرد.کهن ترین مهر از نوع استامپی با قدمتی در حدود 6000ق.م در دهکده های نوسنگی میان رودان شمالی به دست آمده است. کهن ترین نمونه های مهر در ایران دارای نقوش هندسی ساده یا مخطط تزیینی و نقوش تلفیقی از خطوط مارپیچ، صلیبی، مثلث های کوچک و دوایر تو در تو هستند. مهرهای تاریخی به دو دسته پیش خطی و پس از اختراع خط تقسیم می شوند. در دوران های پیش خطی، نقش زنان را به طور کامل بر روی مهرها طراحی نمی کردند. در نقش برجسته، روی مهرهای شاهزادگان، اغلب تصاویر پیروزی در جنگ ها و شکست افراد زیر دست دیده می شود که نشانه قدرتمندی جامعه در آن روزگار است. نقش گیاهان همیشه به صورت مکمل است؛ ولی تصویر حیوان به صورت نماد، تنها یا کنار تصویر پادشاهان وشاهزادگان دیده می شود.
نگارندگان در این مقاله برآنند تا ضمن مقایسه و طبقه بندی مهرها با نقش شاهزادگان و سلاطین در دوران پیش خطی و دوران پس از اختراع خط تا ساسانی در ایران، به مواردی چون انواع مهرها از نظر کمی و کیفی، نقش های حک شده وصاحبان آنها بپردازند.

بر چهره گل، نسیم نوروز خوش استدر صحن چمن، روی دل افروز خوش استاز دی که گذشت، هر چه گویی خوش نیستخوش باش و ز دی مگو، که امروز خوش است (عمر خیام)نوروز، جشنی باستانی و ایرانی است که همه ساله در روز اول بهار آن را جشن می گیریم. نوروز، همچنین نمادی است از بیداری طبیعت از خواب زمستانی و مرگی که به رستاخیز و زندگی منتهی می شود و به همین مناسبت جشن مربوط به فروهرها نیز بوده است. افسانه های ایرانی، پیدایش نوروز را به دوران «جمشید پیشدادی» نسبت می دهند و می گویند: چون جمشید به پادشاهی رسید، دین را تجدید کرد و این کار در روز «نوروز» انجام شد که اکنون هر ساله این جشن بزرگ توسط ایرانیان گرامی داشته و برگزار می شود.
جشن نوروز از اعتدال بهاری آغاز می شود. در دانش ستاره شناسی، اعتدال بهاری یا اعتدال ربیعی در نیم کره شمالی زمین به لحظه ای گفته می شود که خورشید از صفحه استوایی زمین می گذرد و به سوی شمال آسمان می رود. این لحظه، لحظه اول برج حمل نامیده می شود که در تقویم خورشیدی برابر با نخستین روز (اورمزد روز) از ماه فروردین یا «نوروز» است. جشن نوروز در تقویم میلادی برابر است با بیست و یک یا بیست و دو مارس مطابقت دارد.
نوروز، یگانه بنیادی است که همه اش خوبی، پاکی و نیکی است. ورجاوند، روزی است که تنها نیاکان ما به ارزش وجودش پی بردند و آن را بزرگ داشتند. چرا که آنها روزی را می خواستند تا بتوانند در آن خود را از ناپاکی ها و بداندیشی ها که با گذر زمان در درونشان رخنه کرده بود، پاک کنند و در لحظه ای موعود زندگی را با همه نیکی ها و نیکبختی ها دوباره آغاز نمایند. نیک داشته هایشان را بیفزایند و از بدی-هایشان بکاهند؛ پس آنها «نوروز» را به عنوان بزرگ ترین، نیک ترین و برترین جشن خود برگزیدند و آیین ها و اندیشه های پاک را به آن افزودند تا هر بار آن را بهتر و زیباتر از گذشته برگزار نمایند.