مجله طب سنتی اسلام و ایران
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 17، بهار 1393)

تدابیر اصول ششگانه سلامت (سته ضروریه)، نقطه قوت طب سنتی ایران در حفظ تندرستی، پیشگیری و درمان بیماری هاست. تدبیر خواب و بیداری از مداخلات کم هزینه و کارآمدی است که به شرط رعایت اصول و قواعد آن، میتواند منجر به بهبود سطح سلامت فرد و جامعه شود.
این مطالعه با هدف بررسی نقش و جایگاه خواب در ارتقاء سطح سلامت جامعه از دیدگاه طب سنتی ایران انجام شد.
مطالعه حاضر از نوع مروری بوده و براساس جستجوی کتابخانه ای در منابع اصلی و مکتوب طب سنتی ایران، و در پاره ای موارد تطبیق آنها با مقالات روز و منابع طب رایج تدوین گردید.
این مقاله ضمن تبیین جایگاه خواب از منظر قرآن، طب سنتی وطب نوین، توصیه های کاربردی در خصوص آداب و شرایط خواب از جمله زمان، مکان، میزان، وضعیت بدن و نوع لباس هنگام خواب و رابطه خواب با غذا و همچنین خواب بر حسب مزاجها، سنین، فصول و اقالیم مختلف ارائه می کند.
تدبیرخواب، متناسب با مزاج، سنین و اقلیم های متفاوت می تواند نقش تاثیرگذاری بر تامین سلامت ایفا کند. طب سنتی ایران به عنوان یک بسته سلامت تجربه شده، نحوه مداخله موثر در خواب را جهت استفاده حداکثری در بهبود و ارتقاء سطح سلامت جامعه تبیین کرده است که می تواند مورد استفاده متولیان حوزه سلامت قرار گیرد.

بیماری دمانس در راس بیماری های ناتوان کننده و معلولیت زای دوره سالمندی قرار دارد. با وجود شیوع روزافزون بیماری، در حال حاضر درمان موثر و شناخته شده ای برای آن وجود ندارد. در مبانی طب سنتی ایران به دوره سالمندی توجه خاصی شده و روش های مختلف درمان بنا بر علت و سبب بیماری ها بیان شده است. این تحقیق با هدف شناخت دقیق تر ماهیت اختلال شناخت و حافظه از دیدگاه متون طب سنتی انجام گرفته است.
این مطالعه مروری از نوع مطالعات اسنادی می باشد که به بررسی متون «در حوزه طب سنتی ایرانی» پرداخته است. جامعه پژوهش محتوای امهات کتب طب سنتی ایران مرتبط با موضوع مطالعه بودند و نمونه گیری به صورت هدفمند و سیستماتیک بر اساس میزان وابستگی و ارتباط به مضامین تحت مطالعه با استفاده از نرم افزار نور که کتابخانه معتبر جامع طب سنتی محسوب می گردد، انجام گردید. جستجوی جامعی در برگیرنده کلید واژه های «سالمند»، «شیخوخیت»،«مشایخ»، «هرم»، «کهول»، «حافظه»، «حفظ»، «ذکر»، «نسیان»، «فراموشی» و «حفظ الصحه» در منابع طب سنتی به عمل آمد. داده ها به روش یادداشت برداری از مکتوبات و مستندات، جمع آوری و تحت تجزیه و تحلیل محتوایی قرار گرفت.
بر اساس متون طب سنتی کاهش حافظه و ناتوانی ذهنی از غلبه سردی یا رطوبت یا خشکی، در قسمت عقب مغز حادث می شود. لذا درمان بر پایه اصلاح سوءمزاج مغز استوار است و بر این اساس طب سنتی تدابیر حفظ سلامتی(حفظ الصحه) و درمان های متنوعی را ارائه می دهد.
درمانهای زیادی در زمینه پیشگیری و درمان اختلالات حافظه و شناخت در طب سنتی ایران ارائه شده است. شناخت بهتر این مبانی می تواند در حل مشکلات همراه این بیماری و بحران افزایش شیوع آن در سالمندان نقش بسزایی ایفا نماید.

تنوع اقلیم ها و گونه های دارویی، سابقه طب گیاهی در درمان امراض، کاشت و تولید گیاهان دارویی و پذیرش گیاهان دارویی به عنوان طب جایگزین توسط آحاد مردم از مزیت های نسبی آینده صنعت گیاهان دارویی ایران است. استان کرمان نیز دارای شرایط آب و هوایی متنوعی می باشد. همین امر موجب تنوع گیاهی بالایی در نقاط مختلف استان گردیده است. داروهای گیاهی موجود در عطاری های شهر کرمان را از لحاظ نام علمی، فارسی، محلی، خواص درمانی، محل رویش و اندام مورد استفاده بررسی کردیم. 170 نمونه داروی گیاهی از عطاری های شهر کرمان جمع آوری و شناسایی شدکه اکثریت این گیاهان متعلق به تیره های نعناع، جعفری و کاسنی هستند و از نظر اندام مورد استفاده، میوه و گل بیشترین موارد را تشکیل میدهند. با توجه به اینکه این داروها نقش مهمی در درمان بیماری ها ایفا می کنند جهت افزایش تولید و پرورش این گیاهان در استان کرمان باید کوشش کرد.

طب سنتی ایران ادبیات خاص خود را دارد و یکی از مکاتب برتر طبی دنیاست. هم چنین انجام تحقیقات در زمینه طب سنتی، مکمل و جایگزین واستفاده از آن طی سالهای اخیر روند روبه رشدی داشته است. هدف از این پژوهش بررسی روایی و پایایی پرسشنامه سنجش مزاج جبلی است.
مطالعه حاضر توصیفی و مقطعی بود که در سال 1392 انجام شد. جامعه پژوهش 326 نفر از همراهان بیماران مراجعه کننده به کلینیک تخصصی بوعلی سینای شهر قزوین بودند که به روش نمونه گیری در دسترس وارد مطالعه شدند. پس از بررسی متون، پرسشنامه ای که 10 عامل مزاج جبلی را داشت طراحی شد. سپس روایی محتوا، هماهنگی درونی، تحلیل عاملی اندازه گیری و توسط نرم افزار spss 16 محاسبه و تحلیل گردید.
حدود 70% از متخصصین در مورد مناسب بودن سوالات توافق داشته و حدود 85% از سوالات بنابر نظر متخصصین، مناسب بود. نتایج آزمون بارتلت و KMOنشان داد که حجم نمونه انتخاب شده کافی بوده و تحلیل عاملی برای شناسایی ساختار مدل عاملی مناسب است. تحلیل عاملی 11 عامل را استخراج نمود. هم سانی درونی پیش و پس آزمون به ترتیب (0.688=α) و (0.712=α) بدست آمد.
پرسشنامه تدوین شده از روایی و پایایی مطلوب برخوردار است و می تواند در تحقیقات مزاج شناسی طب سنتی مورد استفاده قرار بگیرد.

طب سنتی از قدیمی ترین روش های درمانی در جوامع بشری است که مورد استفاده ملل مختلف بوده و رشد و نمو خود را مدیون سنت، فرهنگ و آداب و رسوم ملل مختلف می باشد. طب سنتی هنوز هم در بسیاری از کشورها جایگاه خود را حفظ کرده و در کنار طب مدرن در حفظ سلامتی و درمان بیماری ها مورد استفاده قرار میگیرد و در چند دهه اخیر رشد فزاینده ایی داشته است. طب سنتی علم و مهارت حفظ سلامتی به شیوه کل نگر است، و شامل مجموعه ای از روش هایی است که به حفظ سلامتی و درمان بیماری های مختلف منجر می شود و رابطهٔ تناتنگی با گیاهان، حیوانات، مواد معدنی و اعمال یداوی دارد. یکی از تکنیک های درمانی در طب سنتی استفاده از زالو می باشد، این موجود خارق العاده مشهور به جراح کوچک می باشد. به همین منظور ما به کتب طب سنتی مراجعه نموده و نظرات حکما و اطباء طب سنتی ایران را در خصوص استفاده از زالو در درمان بیماری های مختلف مورد بررسی قرار دادیم. در مقاله حاضر سعی می کنیم جایگاه این روش درمانی را در طب سنتی ایران مورد بحث قرار دهیم.

سبک شناسی، در اصطلاح علمی در حوزه زبان شناسی است که موضوع آن بررسی شیوه های گوناگون بیانی در متون است. از این دیدگاه شیوه ای که از آغاز تا پایان متن یک اثر به شکل قابل توجهی تکرار شده باشد، سبک نامیده می شود. مقاله حاضر به بررسی سبک شناسی کتاب «الجامع فی الادویه المفرده» نوشته ابن بیطار پرداخته است. «ابن بیطار»، از جمله گیاه شناسان و داروشناسان اندلسی بوده که با نگارش کتاب خود، تاثیر به سزایی در رشد و تکامل علم دارو داشته است، کتاب وی دایره المعارف بزرگ داروشناسی است که بنا به باور بسیاری از دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان، مفصل ترین و روشمندترین تالیفات داروشناسی در تمدن اسلامی است. هدف از این پژوهش، دستیابی به شیوه های ابن بیطار در نگارش این کتاب است. به دنبال دستیابی به این هدف، مقاله حاضر ابتدا به بیان معانی لغوی و اصطلاحی سبک شناسی پرداخته است؛ در ادامه، بعد از معرفی کوتاه از ابن بیطار و آثار او، با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به بررسی شیوه های سبک ساز متن کتاب ابن بیطار می پردازد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که ویژگی های اسلوب علمی در کتاب رعایت شده است به گونه ای که نویسنده برای هر موضوع یک شیوه تا آخر کتاب به کار برده است و این همان چیزی است که در نگارش اسلوب های علمی باید رعایت شود.

از آیات قرآن کریم چند اصل بسیار در مورد گیاهان استخراج می شود که زیر بنای حقوقی آنان را در اسلام را تشکیل می دهد. این اصول می تواند هدایت کننده دانشمندان در رعایت مبانی اخلاق انسانی در مورد گیاهان بطور اعم و گیاهان داروئی بطور خاص باشد.
در این مقاله از منابع و کتب الکترونیکی مانند بانک اطلاعاتی Pubmed و منابع غیر الکترونیکی مانند قرآن کریم، تفاسیر المیزان و نمونه و کتب فقهی اسلامی مانند وسایل الشیعه استفاده شده است.
1- اصل خلقت: در آیاتی از قرآن کریم از تعابیری مانند «مایه عبرت»، «مایه شادی و بهجت» استفاده شده است. یکی از اهداف ذکر خلقت گیاهان در قرآن، یادآوری قدرت و حکمت خدا است 2- حق حیات: گیاهان مخلوقات خداوند و دارای حق زندگی هستند. بنابراین انسان مجاز به پایمال کردن این حقوق نیست.3 - اصل عبادت: بر اساس آیه 18 سوره حج، مفهوم عبادت و سجده اشاره به تسلیم گیاهان در برابر تصمیم خداوند و در مسیر منافع انسان است. 4 – درک وشعور: آزمایشات تجربی نشان داد که گیاهان نیز از سطح بالایی از درک وشعور از وضعیت خود و محیط پیرامون برخوردار هستند. 5- اصل جزا و رستاخیز: از دیدگاه فلسفه اسلامی معاد در مورد هر موجودی به معنی صعود به یک سطح بالاتر است. یرای گیاهان این ارتقای درجه عبارتست از خورده شدن توسط یک حیوان و یا انسان و تبدیل شدن به جزیی از آن موجود.در ضمن گیاهان نیز از دو روح از چهار روحی یعنی روح حیاتی و روح نباتی را دارا هستند از دیدگاه اسلام گیاهان هرچند قوه ناطقه و عاقله انسانی را ندارند ولی از درک و شعور بهره مند بوده و از احساسات و عواطف برخوردار هستند. به همین علت فقه اسلامی- انسان را مجاز به تخریب زندگی گیاهی نمی داند ودر صورت استفاده دارویی از گیاه بهتر است، عضو موثره گیاهی مستقیما توسط بیمار خورده شود تا گیاه جزوی از وجود انسان شود.

از زمان ورود طب جدید به ایران تا کنون بحث های زیادی پیرامون علمی بودن گزاره ها و مفاهیم طب سنتی و علم بودن این حوزه میان منتقدین و مدافعین این دانش صورت گرفته است. یکی از اشکالات اساسی این مباحث این است که قبل از پرداختن به علم بودن یا نبودن این حوزه، معیارهای علم بودن به طور دقیق مشخص نشده است. تعیین معیار برای علم بودن از اصلی ترین مسائل فلسفه ی علم به شمار می رود. فیلسوفان علم تا کنون معیارهای مختلفی ارائه نموده اند. مهم ترین و تاثیرگذارترین این نظریه ها در فلسفه ی علم قرن بیستم نظریه ی تامس کوهن است که ضمن نقد معیارهای پیشین، پارادایم داشتن را تنها معیار برای علم بودن معرفی می کند. هدف این مقاله بررسی علم بودن طب سنتی بر مبنای این نظریه است.

این مقاله ابتدا با بررسی دقیق تاثیرگذارترین اثر کوهن در فلسفه ی علم (کتاب ساختار انقلاب های علمی) به تحلیل و بررسی نظریه ی او و تحلیل مفهوم پارادایم می پردازد؛ سپس با تبیین مبانی طب سنتی نشان خواهد داد که این دانش واجد پارادایم و در نتیجه علم است. پژوهش به شیوه ی کتابخانه ای صورت گرفته است.

دانش طب سنتی واجد پارادایمی مستقل شامل مفاهیم، قوانین، اصول مابعدالطبیعی و موازین خود می باشد و از منظر تامس کوهن می توان آن را علم تلقی کرد

هدف این تحقیق بررسی نقش تاثیر گذار و تعیین کننده مزاج (بنیاد طب سنتی ایرانی) بر مجموعه مهارتهای استخدام پذیری در بین پسران و دختران است. روش تحقیق توصیفی- همبستگی و از نوع ارتباط علی بوده، ابزار گردآوری داده جهت مهارت های استخدام پذیری، پرسشنامه دانشگاه کنت که پایایی آن برابر با 0.88 و 0.81 به ترتیب در بین پسران و دختران در بخش مهارتهای اصلی تایید گردید. جهت سنجش مزاج افراد برحسب نشانه های کلی مزاج مورد نظر ابوعلی سینا و با تاکید بر تشخیص مزاج فعلی آنان، پرسشنامه ای تهیه گردید و از آن پرسشنامه جهت مصاحبه منظم توسط کارشناس متخصص طب سنتی استفاده شد. جامعه آماری این تحقیق دانشجویان پسر و دختر در محدوده سنی 19-22 سال تعیین شد که از طریق نمونه گیری تصادفی و پس از گردآوری پرسشنامه ها و انجام مصاحبه، تعداد 105 پرسشنامه متعلق به پسران و 125 پرسشنامه متعلق به دختران در اختیار قرار گرفت. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از روش همبستگی پیرسون و همچنین به منظور آزمون فرضیه اصلی تحقیق و بررسی رابطه علی میان مزاج و مهارتهای استخدام پذیری از روش مدلسازی مسیری-ساختاری مبتنی بر واریانس (VBSEM) PLS (کمترین مربعات جزئی) استفاده شد.یافته های تحقیق حاکی از تایید نقش تاثیر گذار و تعیین کننده مزاج بر مهارتهای پایه ای و اصلی استخدام پذیری هم در پسران و هم در دختران و همچنین نقش میانجی مهارتهای پایه ای بوده؛ روابط معنادار نیز بین گرمی /سردی مزاج و تری/خشکی با برخی مهارتها بدست آمد. نتایج این تحقیق آن است که گرمی/سردی مزاج (به عنوان کیفیات فاعله) نقش موثر بر مهارتهای استخدام پذیری داشته (گرمی تقویت کننده و سردی کاهش دهنده است)، خشکی مزاج با مهارتهای رهبری، تجزیه و تحلیل و برنامه ریزی و متقاعد ساختن در پسران ارتباط معنادار دارد و تری مزاج با مهارتهای ارتباط کلامی و همکاری در پسران و مهارتهای ارتباط نوشتاری، ارتباط کلامی و همکاری و تعاون در دختران ارتباط دارد. سردی و خشکی مزاج نیز مهارت کار با ارقام را هم در پسران و هم در دختران تقویت می نماید. بر این اساس، ضمن تایید نقش تعیین کننده مزاج در برخورداری افراد از مهارتهای کاری، شناخت ویژگی های افراد از طریق آگاهی از مزاج آنان، تسهیل کننده کارآمد تقسیم کار اجتماعی، تعاون و همکاری مورد نظر بوعلی سینا است و این آن چیزی است که در مدیریت سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی در جوامع سازمانی کنونی بسیار راه گشا خواهد بود

تاریخ پزشکی در ایران به دوران پیش از اسلام می رسد، اولین مرکز آموزش پزشکی با نام «جندی شاپور»، که نقش بسیار مهمی در شکل گیری و تکوین این علم داشته، در زمان حکومت ساسانیان ساخته شد. این دانشگاه پس از حمله اعراب مسلمان به ایران همچنان از رونق علمی برخوردار بود اما بعد از دو قرن آشوب و هرج و مرج و با روی کار آمدن حکومت عباسیان، با انتقال اولین پرشک این مرکز به بغداد عملا دستاوردهای این دانشگاه به مرکز جهان اسلام منتقل گردید. پزشکی پس از اسلام با امتزاج چند مقوله علمی از جمله طب یونانی، بقراطی و جالینوسی تقویت؛ و با حمایت امرای وقت از جمله هارون الرشید و مامون پیشرفت نمود، بطوری که کم کم پزشکان جهان اسلام توانستند به تالیف آثار طبی مستقل بپردازند؛ اولین قدم بصورت دائره المعارف های جامع و کلی شکل گرفت. با ظهور دولت آل بویه و حمایت بی دریغ دولتمردان این سلسله زمینه برای تخصصی شدن پزشکی و شکل گیری شاخه هایی از این علوم فراهم گردید. بر همین اساس شناخت جایگاه پزشکی در زمان آل بویه با تکیه بر تغییر و تحولات مبتنی بر تخصص گرایی از اهمیت به سزایی برخوردار است؛ این شناخت و بررسی بر اساس این سوال که: تخصص های پزشکی دوره آل بویه کدامند؛ سامان یافته است. نتایج تحقیق، بیانگر آن است که حمایت های بی دریغ امرای آل بویه بخصوص عضدالدوله موجبات ارتقاء سطح بهداشت و درمان جامعه را به همراه داشته-است؛ پیامد عامل فوق، جذب دانشمندان و پزشکان متخصص برجسته ای بود که بدون توجه به مشکلات گوناگون، به بهترین وجه به امر پزشکی و حتی انتقال اطلاعات طبی خود از طریق تهیه کتاب و حفظ آنها به صورت تالیف و ترجمه کارنامه درخشانی از خود به جای گذاشتند.