فصلنامه مطالعات جوان و رسانه
پیاپی 13 (بهار 1393)

امروزه رشد فن آوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی، همچون شبکه های اجتماعی اینترنتی، به تغییراتی در سبک زندگی جوانان انجامیده و فعالیت های روزمره آنان را تحت تاثیر قرار داده است. هدف این پژوهش، تحلیل تغییرات ایجاد شده در سبک زندگی جوانان است که به واسطه معرفی و رواج شبکه های اجتماعی مجازی پدید آمده اند.
این پژوهش با بهره مندی از روش کیفی و بهره گیری از رویکرد پدیدارشناسی صورت گرفته و برای گردآوری داده ها از تکنیک گفت وگوی عمیق و نیمه ساختار یافته، بهره گرفته شده است. در مجموع بیست نفر از جوانان تبریزی که 18 تا 29 سال دارند و دست کم دو سال تجربه حضور در این شبکه را داشتند، بر اساس نمونه گیری هدف مند، به عنوان جمعیت آماری انتخاب شدند و با آنها گفت وگو شد.
یافته های پژوهش نشان می دهد که شبکه اجتماعی فیس بوک، منجر به تغییراتی در سبک زندگی جوانان در زمینه هایی چون اوقات فراغت، توجه و گرایش به بدن، نحوه پوشش، شیوه محاوره و سبک بیان، ایجاد شرایط برای برقراری ارتباط با جنس مخالف و به دست آوردن توان مندی های روز در نگرش به فضای جهانی شده است.

ما در عصری به سر می بریم که شبکه های اجتماعی محبوب ترین ابزارهای ارتباطی اند و میلیاردها کاربر را در سراسر جهان به سوی خود جلب کرده اند. قابلیت بی زمانی و بی مکانی، هویت سیال و متکثر، ساخت شکنی، مشارکت پذیری، ارتباط چند سویه، قابلیت دسترسی و استفاده، فوریت و استمرار، جزو ویژگی های منحصر به فرد شبکه های اجتماعی برشمرده شده است. در کنار این قابلیت ها، رواج این ابزارهای ارتباطی، پی آمدهای منفی فرهنگی نیز به دنبال دارد. از سوی دیگر، رسانه های گروهی همچون رادیو و تلویزیون، حضور اثرگذار و قدرتمندی در میان خانواده های ایرانی دارند و می توانند در روشنگری و آگاهی رسانی کاربرد بهینه این شبکه ها، نقش مهمی داشته باشند. در این نوشتار تلاش شده است، افزون بر مفهوم شناسی شبکه های اجتماعی و مرور کارکردهای آن، پی آمدهای منفی این شبکه ها گوشزد و راه کارهای لازم برای بهره مندی از ظرفیت رسانه ملی در الگوسازی مطلوب استفاده از شبکه های اجتماعی، ارائه شود.

شبکه اجتماعی فیس بوک، یکی از فن آوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی قرن حاضر است که، به دلیل جذابیت ها و قابلیت های خاص خود برای برخی کاربران، مسئله پدیده استفاده اعتیادی از آن را به همراه می آورد. این استفاده اعتیادی از فیس بوک، کژکارکردهای بسیاری برای فرد، خانواده و جامعه به همراه داشته است. در همین جهت، تلاش شد درباره اعتیاد به فیس بوک، به عنوان آسیب اجتماعی نوپدید، مطالعه شود.
این پژوهش، به صورت پیمایشی و با استفاده از پرسش نامه های دیویس و کاپلان، با حجم نمونه 600 نفر، در بین نوجوانان و جوانان 15 تا 29 سال کاربر فیس بوک در کلان شهر تبریز، در سال 1392، با نمونه گیری خوشه ایچند مرحله ای انجام شده است.
یافته های پژوهش نشان می دهد، پدیده استفاده اعتیادی از فیس بوک در میان کاربران تبریزی وجود دارد و استفاده اعتیادی از فیس بوک در بین برخی نوجوانان و جوانان، با مسائلی مانند عدم مسئولیت پذیری اجتماعی، انزوای اجتماعی، نبودن حمایت اجتماعی، افت و ناکارآمدی تحصیلی و کاری ارتباط مستقیم و با احساس خودارزشی، ارتباط معکوس دارد.

تحلیل رفتار جوانان در شبکه های اجتماعی مجازی، محور اصلی این پژوهش است. یافته های این پژوهش نشان می دهد، امروزه جوانان به دلیل، برخی اقتضائات و نیازهای روان شناختی و فطری از جمله نوخواهی و به روز بودن استقلال، نیاز به مقبولیت، محبوبیت اجتماعی، و شادی و تفریح، به محیط ها و شبکه های اجتماعی رو می آورند. همچنین برخی زمینه ها مانند خلوتی و گم نامی اینترنت، امکان رابطه آزاد و بدون کنترل، فراگیری، سرعت و سهولت در ارتباطات و نظایر آن، زمینه ساز گرایش بیشتر جوانان به چنین محیط هایی است.
اختلال در هویت، تضعیف مشارکت حقیقی در عرصه اجتماعی، مدگرایی و نیز سست شدن بنیان اعتقادی، جزو آسیب هایی است که بر اثر ضعف بینشی و مهارت ارتباطی، گریبان گیر ایشان شده است.
با توجه به ظرفیت گسترده رسانه ملی در هدایت فرهنگی افراد، در پایان مقاله به نقش رسانه در مدیریت رفتارهای جوانان در شبکه های اجتماعی پرداخته شده است. می توان پس از شناخت خواست ها و اقتضائات شخصیتی جوان در رو آوردن به شبکه های اجتماعی، در قالب سلسله برنامه هایی متنوع و مرتبط، با معرفی تفسیری شبکه های اجتماعی پیشتاز مجازی و شناساندن آسیب ها و ظرفیت های آنها، زمینه را برای ورود هوشمند و هدف مند جوان به این شبکهها آماده ساخت و در این زمینه رفتار جوانان را کنترل و هدایت کرد.

امروزه شبکه های اجتماعی بزرگ و پرطرفدار، همچون فیس بوک، توییتر و یوتیوب، در کنار کارکردهای مثبت، ابزاری مناسبند که در جنگ نرم علیه ارزش های اسلامی، در اختیار کشورهای غربی و گروه های معاند و منحرف قرار گرفته اند.
فراگیر شدن بهره مندی از اینترنت در ایران و عضویت پررنگ جوانان ایرانی در شبکه های اجتماعی مجازی، ضرورت بررسی اقدامات ویرانگر این شبکه ها را در حوزه باورها و ارزش های دینی دوچندان می کند. یافته های این پژوهش نشان می دهد، مهم ترین آسیب های شبکه های اجتماعی، غفلت زایی، گسترش روابط نامناسب میان زن و مرد نامحرم و نقض احکام شرعی، اشاعه اخبار دروغ و شایعه پراکنی، القای شبهات ضد دینی و ترویج فرقه های منحرف و نظایر آن است.
این پژوهش می کوشد، به کارکرد شبکه های اجتماعی در تخریب باورهای دینی و ارزش های اصیل اسلامی بپردازد و راه کارهایی برای مقابله با آسیب های شبکه های اجتماعی در حوزه باورهای دینی، هم به صورت کلی و هم به صورت خاص در جهت وظایف رسانه ملی ارائه کند.

این مقاله حاصل پژوهشی است1 که به شناسایی ظرفیت ها و چالش های شبکه های اجتماعی مجازی در زمینه تبلیغ دین پرداخته است. برای این کار، نخست به بررسی این فضا و ظرفیت ها و چالش های آن پرداخته و پس از تحلیل محتوای مصاحبه های صورت گرفته با خبرگان و استادان و فعالان حوزه های مرتبط، این موارد شناسایی و رتبه بندی شد. یافته های این پژوهش نشان می دهد ظرفیت های شبکه های اجتماعی مجازی در تبلیغ عبارتند از: انتشار سریع و آزادانه اخبار و اطلاعات، دنیای اسلام، ارتباط هدفمند با سایر جوامع و فرهنگ های بشری، تقویت و شکل گیری خرد جمعی، امکان بیان ایده ها به صورت آزادانه، تبلیغ اسلام و ارزش های انسانی و اخلاقی در عرصه جهانی» و.... همچنین اهم چالش های شبکه های اجتماعی در زمینه تبلیغ دین عبارتند از: اعتیاد به اینترنت، عملکرد سلیقه ای و بدون ضابطه، فقدان آگاهی کافی، شکل گیری و ترویج سریع شبهات و اخبار کذب، تضعیف باورهای دینی و القای شبهات، نقض حریم خصوصی افراد، افسردگی و دور ماندن از محیط های واقعی اجتماع، تاثیرات منفی رفتاری و گسترش اباحی گری و...