فصلنامه مطالعات جوان و رسانه
پیاپی 12 (زمستان 1392)

هویت ملی را می توان احساس تعلق، تعهد و وفاداری اعضای یک جامعه به ارزش های دینی، ملی، رموز و نمادهای فرهنگی، زبان، ادبیات و تاریخ در یک جامعه دانست که موجب تمایز آن از دیگر جوامع و همبستگی اجتماع بزرگ ملی، و از دیدگاه جامعه شناسی، در تعامل با آن دسته از آژانس های جامعه پذیری مانند خانواده، دین، مدرسه، رسانه های جمعی و گروه های دوستی، بررسی می شود. در این میان، نقش رسانه های گروهی بسته به خاستگاه و پایگاه آنها و سرمایه فرهنگی و اجتماعی جامعه، نقشی متفاوت و مهم در تحول، تکوین، برساخت، بازنمایی و تثبیت هویت ملی است. این مقاله کوشیده با روش اسنادی و تحلیل ثانوی منابع و تحقیقات موجود، به بررسی رابطه و نسبت میان هویت ملی و رسانه بپردازد. مهم ترین یافته این پژوهش موید این گزاره است که محصول عملکرد رسانه های جمعی با خاستگاه ملی، رویکرد واقع گرایانه، سیاست های رسانه ای عادلانه، هدف مندانه، شمول گرایانه و عالمانه، تکوین و تقویت هویت ملی در عین حفظ تنوعات فرهنگی و هویت های بومی خواهد بود.

تلویزیون در زندگی رسانه ای شده امروز، با کاربست تکنیک ها و ظرافت های گوناگون، سهم به سزایی در ایجاد، بازتولید و بازنمایی هویت ملی، به مثابه سازه ای فرهنگی ایفا می کند. چنین نقشی در جوامع متنوع فرهنگی، مانند ایران که مسئله ثبات، همزیستی و برخورداری از هویت مشترک اهمیت دارد، جدی ارزیابی می شود. این نوشته با رویکرد تحلیلی، نسبت بین رسانه ملی و هویت سازی ملی را بررسی می کند و بر این گزاره تکیه می کند که نسبت این دو متغیر مشروط است. بدین معنا که تلویزیون به طور مشروط می تواند مقوم هویت ملی و در صورت عدم رعایت برخی شرایط، باعث تضعیف آن شود. سپس مقاله دلالت های سیاست گذارانه کارکرد هویت سازی تلویزیون را برمی شمارد و بر ثبات آفرینی، ترویج هم سازی هویت ملی و هویت های فروملی، رعایت سرعت و شفافیت، تنوع و نوآوری، تکیه بر اسلام و زبان ملی و تشکیل نهادسازی هویت محور، تاکید می کند.

ایرانیان خارج از کشور به مثابه بخشی از پیکره هویتی ایران، به سرزمین هایی دیگر رفته اند و در جهان های ادراکی دیگری، زندگی می کنند که فرهنگ و هویت متفاوتی را بازتولید می کند. در واقع، آنها در میانه دو فرهنگ ایستاده اند: فرهنگ ایرانی و فرهنگ جامعه میزبان. بی تردید، مهم ترین پل ارتباطی ما با ایرانیان خارج از کشور، از رهگذر امواج رسانه است که با پشت سر گذاشتن افتراق و گسست جغرافیای پیش آمده، احساسات و دلبستگی های متقابل ما را به یکدیگر بازنمایی می کند. بر این اساس، بررسی و ارزیابی نقش رسانه ملی در همبستگی ایرانیان خارج از کشور، نقطه تمرکز اصلی مقاله حاضر است. پرسش های اساسی مقاله چنین اند: فرآیندهای هویت یابی در میان مهاجران چگونه است؟ نقش رسانه ملی در تثبیت و تقویت همبستگی و هویت ملی در میان مهاجران ایرانی چیست؟ راهکارها و الزامات رسانه ای تقویت همبستگی و هویت ملی در میان ایرانیان مهاجر کدام اند؟
فرضیه اصلی مقاله این است که با وجود برخی موانع و مشکلات فرهنگی، به دلیل کاربرد هویت ساز رسانه ملی و نیز سیال بودن هویت مهاجران و احساس نیازشان به خودآگاهی هویتی و فرهنگی، رسانه ملی می تواند در حفظ و تقویت هویت ملی مهاجران ایرانی مقیم در خارج از کشور نقش مثبت و کارآمدی را ایفا کند.

جامع ترین هویت جمعی نزد مردم، هویت ملی نامیده می شود که نوعی احساس پای بندی، دلبستگی و تعهد به اجتماع ملی و جزیی از هویت فرد است. در عصر حاضر که به جامعه اطلاعاتی معروف است، رسانه ها بیش از گذشته وارد حیات اجتماعی انسان ها و به یکی از مهم ترین وسایل انتقال پیام ها و محتواهای فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده اند. رسانه ها می توانند با انجام کارکردهای خود در عرصه اجتماعی، به عنوان شمشیر دو دمی عمل کنند که هم نابودکننده هویت ملی و هم تحکیم کننده آن باشند.
هدف این پژوهش، بررسی وضعیت هویت ملی جوانان و نقش رسانه های جدید (ماهواره و اینترنت) در شکل گیری هویت ملی است. برای تبیین هویت ملی و نقش رسانه های جدید در تحکیم یا تضعیف آن، دیدگاه آنتونی گیدنز درباره شکل گیری هویت در دوران مدرن، به عنوان چارچوب نظری پژوهش انتخاب شده است. جامعه آماری همه جوانان 15 29 ساله شهر تهران است. روش نمونه گیری به صورت خوشه ایو حجم نمونه، 407 نفر و ابزار گردآوری داده ها، پرسش نامه است.
داده های تحقیق بیانگر نوعی احساس نسبتا قوی هویت ملی در میان جوانان است و نشان می دهد که، به میزانی که جوانان از وسایل ارتباطی جدید (ماهواره و اینترنت) استفاده می کنند، دچار بحران هویتی می شوند. به سخن دیگر، سطح بحران هویت ملی در میان جوانان، با مصرف رسانه های جدید ارتباط مستقیمی دارد.