نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 16 (پاییز 1392)

ابوبکر ربیع بن احمد الاخوینی، یکی از پزشکان مشهور پارسی قرن چهارم هجری است. او از اهالی بخارا (شهری در جمهوری ازبکستان کنونی) و شاگرد ابوالقاسم طاهر بن محمد بن ابراهیم مقانعی رازی از شاگردان زکریای رازی بوده است. به علت موفقیت فراوان در درمان بیماران روان پزشکی (و به طور خاص مالیخولیایی)، در زمان حیاتش از او به عنوان «پزشک دیوانگان» یاد شده است. آثار او عبارتند از: «قرابادین»، «کتاب نبض»، «کتاب تشریح» و هم چنین «هدایه المتعلمین فی الطب». کتاب هدایه تنها اثر به جای مانده از این پزشک بزرگ ایرانی و اولین متن پزشکی نوشته شده به زبان فارسی است. از ابداعات او می توان به ساخت 10 ترکیب دارویی جدید و لوله گذاری دهان به مری (OG tube) برای اولین بار اشاره کرد. علاوه بر این، اخوینی برای اولین بار در تاریخ پزشکی دنیا از نمودار تب برای مشخص کردن نوع تب استفاده کرده است. او هم چنین درباره بسیاری از بیماری های عصبی و روانی در کتاب خود بحث کرده است. از این رو اخوینی را می توان یکی از پیشگامان علم پزشکی در ایران دانست.

تاریخ نگاری یکی از مهم ترین روش ها برای آگاهی از سابقه و سیر تطور بسیاری از دانش ها و دانشمندان مانند طب و اطبا است. در این میان، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء اثر ابن ابی اصیبعه نقطه عطفی در تاریخ نگاری طب و اطبا در تمدن اسلامی تاثیرگذار بوده است. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی به چرایی و تبیین تاثیرگذاری این کتاب بر این نوع تاریخ نگاری می پردازد. نقش این کتاب به منزله میراث بان بسیاری از داده های تاریخ پزشکی و پزشکان پیش از تالیف آن و گردآورنده اطلاعات دوره نگارش آن و منتقل کننده بسیاری از اخبار این دوره به آثار بعد از خود قابل توجه است. این تحقیق نشان می دهد که این نگاشته در تاریخ نگاری پزشکی و پزشکان تا حد زیادی بر تمدن اسلامی از نظر ساختار، شکل، محتوا و روش تاثیر داشته و توانسته حلقه وصل مهمی بین سنت پیشین و روال پسین خود باشد و همچنان بعد از گذشت سال ها مورد توجه پژوهشگران و اهالی علم و فرهنگ قرار گیرد.

مطالعه تاریخی در حوزه های گوناگون پزشکی همواره موردتوجه مورخان پزشکی در سراسر جهان بوده است. این در حالی است که از مطالعه تاریخی فراگیر در تاریخچه اخلاق پزشکی غفلت شده است. نظر به انجام مطالعات فراوان در خصوص ابداعات، روش های درمانی و دستاوردهای عملی پزشکان بزرگی مانند حکیم رازی و شیخ الرئیس، ضروری است اخلاق پزشکی آنان نیز بررسی شود. محمدبن زکریای رازی (251-313 ه.ق) فیلسوف، پزشک، داروساز و دانشمند نامدار ایرانی از نخستین پزشکانی است که علاوه بر نوآوری ها، تالیفات و خدمات برجسته در حوزه های متنوع پزشکی، اخلاق پزشکی را نیز از نظر دور نداشته است. رازی در آثار فراوان و رسالات خود در حوزه هایی مانند ارتباطات حرفه ای، فلسفه اخلاق پزشکی، اخلاق پزشکی در بیماران روانی، اخلاق و آزمایش روش های درمانی بر روی بیمار و مراقبت های پایان حیات و... نکاتی قابل توجه دارد. این مقاله با کندوکاوی در آثار پزشکی حکیم رازی و با محور قرار دادن متن رساله بایسته های اخلاق پزشکی او به بررسی مقوله ارتباطات حرفه ای در پزشکی از نگاه او خواهد پرداخت.

پزشکان و دانشمندان ایرانی نقش برجسته ای در پیشرفت علم پزشکی داشته اند. شهر جندی شاپور از دیرباز، یکی از شهرهای مهم در عالم پزشکی شناخته می شد. تا قرن سوم هجری جندی شاپور یکی از مهم ترین مدارس پزشکی دنیا بود. از این به بعد، کم کم بغداد جای جندی شاپور را به مثابه مهم ترین مرکز پزشکی دنیا گرفت. در این انتقال، پزشکان ایرانی مانند یوحنابن ماسویه خوزی نقش بسیار برجسته ای داشته اند. متاسفانه باوجود نقش بارز یوحنا در آغاز نهضت ترجمه و آثار بسیار او در زمینه پزشکی، منابع تاریخی ناچیزی درباره زندگی و افکار پزشکی این دانشمند بزرگ موجود است. هدف از نگارش این مقاله شناساندن یکی از بزرگان جامعه پزشکی در قرن سوم هجری است که آثار ارزشمندش راه گشای بسیاری پرسش ها و ندانسته ها، به ویژه در زمینه چشم پزشکی و کالبدشناسی بود؛ به گونه ای که بعضی آثارش منبع درسی مهمی برای گرفتن مدرک دانشگاهی در حیطه پزشکی آن زمان بوده است.

دوره قاجار به ویژه دوران سلطنت ناصرالدین شاه در تاریخ تحولات پزشکی ایران اهمیت زیادی دارد؛ زیرا در این دوره طب نوین کم کم جایگزین طب سنتی ایران می شود. در این مقاله شیوه معاینه و روش های معالجه بیماران در آن دوره رگ زدن، حجامت، زالو انداختن، جراحی، ورزش، تنقیه و داغ کردن از دیدگاه شماری از سیاحان بررسی شده که در اغلب موارد مورد تایید آنها قرار گرفته است. این بررسی می تواند چشم اندازی از چگونگی طبابت در دوره قاجار ارائه دهد. روش تحقیق با توجه به تاریخی بودن موضوع، کتابخانه ای است.

مقوله طب و طبابت از دیرباز به دلیل ضرورت و نیاز مبرم جوامع بشری و زیست انسانی و در میان کوچک ترین واحدهای جمعیتی تا بزرگ ترین آنها، همواره دربردارنده کارنامه ای درخور بررسی و تامل بوده است. ولایت کرمان در دوره قاجار با دربرداشتن گستره و قلمرو جغرافیایی وسیع و کثرت جمعیتی، یکی از ولایت های قابل مطالعه در عرصه های گوناگون، مانند عرصه و تاریخچه سلامت و طبابت است. در مقاله حاضر سعی بر آن بوده تا چگونگی و کارنامه سلامت، دانش پزشکی و مباحث مرتبط و زیرمجموعه آن در ولایت مورد اشاره به روش کتابخانه ای- اسنادی توصیف و تبیین شود. یافته ها دلالت بر آن دارند که بیماری ها فراوانی در این ولایت شایع بوده اند و برخی از آنها تلفات هولناکی به همراه داشته اند. پزشکان مبتنی بر منابع طبی رایج و موجود زمان، در جهت پیش گیری و مداوای بیماران تلاش می کردند. گرچه اقدام های آنان با گذر زمان رو به تحول و همراه با تکامل بود، درمجموع کارآمدی مطلوب و موثری نداشت. در اواخر دوره مورد بحث با تاسیس و راه اندازی معدود بیمارستان ها و مراکز محلی و خارجی (انگلیسی مسیحی) گامی روبه جلو در جهت مداوای بیماران برداشته شد.

اصطلاح صلب و ترائب و مفاهیم وابسته به آنها، در متون دینی و پزشکی بارها با معانی گوناگونی به کار گرفته شده اند. حکمای دوران اسلامی با استناد به آیات قرآن و منابع گذشته به نقش صلب و ترائب در فرآیند باروری اشاره کرده اند. آنها در تعریف و تشریح محدوده صلب و ترائب، نظرات گوناگونی داشته اند و منافع زیادی را برای آنها بیان کرده اند.
این مطالعه با بررسی کتاب های تفسیر قرآن و احادیث و منابع پزشکی ایران به تعریف و تشریح و ذکر منافع صلب و ترائب پرداخته و تا حد امکان به تطبیق آن با منابع آناتومی و فیزیولوژی و موارد کاربردی آن اشاره کرده است.
در مجموع به نظر می رسد اصطلاح صلب و ترائب مربوط به جنس خاصی از زن یا مرد نیست، بلکه در هر دو مشترک است و با مشارکت همدیگر به مثابه مسیری جهت تشکیل و تکمیل فرآیند باروری و تولیدمثل کاربرد دارد و شواهد موجود در منابع طبی کهن و امروزی، گواه این مطالب است. علاوه بر آن، منافع صلب در متون گذشته با علوم رایج اختلافاتی دارد؛ به طوری که صلب علاوه بر نقش کامل FUNCTIONAL SPINAL UNIT در گفتار مفسران و حکماء در بسیاری از موارد به منزله عامل انتقال نسل و وراثت و نقش مستقیم در قدرت باروری دارد که امروزه این عملکرد از طریق سلول های بنیادی در مغز استخوان، سیستم ایمنی و اتونوم تا حدودی قابل توجیه است.
در زمان های گذشته با اینکه امکانات میکروسکوپی وجود نداشت، تشریح جزئیات بدن انسان تا حدود زیادی به درستی ثبت شده است. هم چنین تجربه های پی در پی پزشکان در زمینه انتقال نسل و وراثت نشان می دهد که آنان تا حدودی به نقش نظام های بدن در فرآیند باروری آشنایی داشته اند. بنابراین با توجه به گسترش روزافزون مشکلات ناباروری و توسعه روش های درمانی مکمل در دنیا و اقبال جامعه دانشگاهی به این روش ها شایسته است یک رشته مفاهیم اولیه در متون گذشته احیاء و درستی و یا نادرستی فرضیه های آنها دوباره بررسی و اثبات شود تا در آینده شاهد گسترش درمان های طبیعی با خطرات کمتری در این زمینه باشیم.

بحث طب اسلامی سابقه ای طولانی با این عنوان ندارد و تنها در چند دهه اخیر می توان ردپایی از آن را در محافل علمی درون کشور پیدا کرد. رویکرد به طب اسلامی با مسئله ای اساسی مواجه است؛ نبود تعریفی دقیق و مورد توافق اکثریت صاحب نظران و هم چنین وجود اختلاف نظر زیاد در این زمینه، توسعه و نهادینه سازی طب اسلامی را دشوار کرده است. در این مقاله برای نخستین بار دیدگاه ها و نظرات گوناگون در خصوص طب اسلامی به صورت جامع طبقه بندی شده تا با تبیین دیدگاه های گوناگون، زمینه پذیرش دیدگاهی توافقی و مشترک درباره طب اسلامی فراهم شود.
در این پژوهش که روش بررسی آن کتابخانه ای و مروری است، با بررسی آثار علمی منتشرشده به دست صاحب نظران و پژوهشگران، دیدگاه های گوناگون درباره طب اسلامی در یک تقسیم بندی کلی، به دو دسته موافق و مخالف تقسیم شد و دلایل طرفین، بررسی و نقد شد. در این بررسی معلوم شد که دیدگاه موافقان از قوت بیشتری برخوردار و قابل پیروی است. سپس دیدگاه موافقان در چهار گروه شامل دیدگاه تاریخی، دیدگاه روشی(طب سنتی)، دیدگاه محدودگرا و دیدگاه مکتبی دسته بندی شد و با تامل در سخن و استدلال صاحب نظران، دیدگاه مکتبی مورد تایید قرار گرفت.
بررسی ها نشان می دهد صاحبان دیدگاه مکتب طب اسلامی نیز علی رغم تفاهم بر سر تعریف کلی طب اسلامی، تفاوت های زیادی در نگرش خود نسبت به ماهیت طب اسلامی دارند و پرداختن موشکافانه به دیدگاه های فوق به علت کثرت مطالب، مجال دیگری می طلبد.