فصلنامه ره آورد نور
سال سوم شماره 6 (پیاپی 23، بهار 1383)

با وجود نیازهای نوشونده و مسئولیت آور در روزگار جدید، همچنان اولویت نخست، حفظ پیوند میان اصیل قدیم و نیاز نوین روز است. بی گمان گسست از سنت قویم قدیم، جدایی از آینده و ماندگاری در زمانه ای است که هر چیزی را از میدان روزگار بیرون می راند و نیست و نابود می سازد. کسی که در حال نتواند میان سنت ها و تجددها پیوند منطقی و استوار برقرار نماید، در آینده نیز نمی تواند در عرصه جهانی ماندگار باشد؛ چرا که در جهان متحول و متغیر، پدیده ای باقی می ماند که بتواند سنت ها را با نیازها و الزامات اجتماعی و تحولات عصر خو پیوند زند. برآیند این پیوند حضور و کارکردی مثبت است که ماندگاری مطلوب را برای آینده ضمانت می کند.

فناوری اطلاعات به عنوان یکی از فناوری های نوین بشری به سرعت در حال تاثیرگذاری بر روی الگوهای زندگی، روش تحقیق، شیوه های آموزش، مدیریت اطلاعات و سایر زمینه های زندگی انسان است. در نوشتار حاضر حجه الاسلام و المسلمین دکتر شهریاری مدیر عامل مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به بررسی تاثیر فناوری اطلاعات بر نظام آموزش حوزه و پژوهش های اسلامی پرداخته است.
توجه شما را به این مقاله ارزشمند که در مراسم افتتاحیه نمایشگاه اطلاع رسانی علوم اسلامی عرضه شده، است جلب می کنیم.

اعراب گذاری متون عربی کار با سابقه ای است و پیشینه آن به صدر اسلام باز می گردد. مشهور این است که اصول نقطه گذاری واعراب قرآن را ابوالاسود دویلی به دستور امام علی ابن ابیطالب پایه گذاری کرده است. با وجود اینکه عربی، زبان مادری عربها بوده است، ولی آنان بر درست نویسی و درست خوانی متن قرآن کریم اهتمام ویژه ای داشته اند و ایمه دین هم بر این مسئله تاکید می نموده اند؛ چنان که وقتی کسی قرآن را نزد امیر مومنان(ع) به غلط خواند، حضرت به ابوالاسود دویلی دستور داد تا اصول نحو عرب را تدوین نماید، که با راهنمایی آن حضرت(ع) و به کوشش ابوالاسود پایه بنیادین و اصول نحو عرب شکل گرفت.
    گفته می شود نخستین نظام اعراب گذاری که در نظر گرفته شد، عبارت از این بود که فتحه (زبر) با گذاردن یک نقطه بالای حرف، و کسره (زیر) باگذاردن یک نقطه زیرحرف، و ضمه (پیش) با گذاردن یک نقطه در داخل شکل حروف نشان داده و روی حرف ساکن نیز دو نقطه می گذاشتند. این اقدام اولین گام در پیدایش علم نحو و ادبیات عرب محسوب میشود.
    متاسفانه! در باره اعراب روایات و احادیث اهل بیت(ع) از طرف علماء شیعه آن گونه که باید، اهتمام نشده است؛ ولی اهل سنت بسیاری از متون روایی خود را مشکل (اعراب دار) کرده اند. این در حالی است که ایمه(ع) تاکید کرده اند که: «اعربوا احادیثنا فإنا قوم فصحاء»؛ سخنان ما را اعراب گذاری کنید که همانا ما مردمانی فصیح و گویا هستیم»، ولی متاسفانه اهتمام خاصی در این زمینه صورت نگرفته است.
    مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به منظور بازساخت و احیاء انبوه اطلاعات حدیثی اقدام به اعراب گذاری متون اصیل روایی کرده است. این اقدام که با پشتوانه علمی و پژوهشی صورت پذیرفته، علاوه بر تسهیل در دستیابی همه علاقه مندان  به مفاهیم منابع دست اول اسلامی می تواند تلاشی برای حفظ و صیانت این میراث عظیم اسلامی و فرهنگی برای نسل های آینده در سیر تطور و تحول زبان و فرهنگ باشد.
    به منظور آشنایی بیشتر خوانندگان با چگونگی اعراب گذاری متون حدیثی گفتگویی با جناب آقای سقایی سرپرست محترم معاونت فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی انجام دادیم که از نظرتان می گذرد.

با توجه به ضرورت فناوری اطلاعات و ارتباطات، شاهد آن هستیم که در چند سال اخیر بسیاری از دفاتر، مراکز و سازمان های مربوط به حوزه علمیه در راستای پیشبرد اهداف توسعه اقدام به ایجاد و تولید سایت ها، شبکه های اینترانتی و یا نرم افزار و سخت افزار نموده اند، که در سال های آتی نیز سرعت بیشتری به خود می گیرد. اگر چه تاکنون امکانات، نیروها و سرمایه های هنگفتی هزینه شده؛ اما هنوز اهداف کوتاه مدت و بلندمدت به صورت کلان و خرد در راستای توسعه تعریف نشده است.
    در بین سطوح تصمیم گیری به ویژه در توسعه عملیاتی حوزه دین، فرهنگ و علم این اتفاق نظر وجود دارد که جهت دسترسی به توان بالای فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ به نتیجه رساندن سرمایه گذاری های انجام شده؛ ایجاد بستر مناسب جهت جلب اعتماد صاحبان سرمایه، مراجع، مدیران عالی رتبه و از طرف دیگر کاربران اعم از قشر حوزوی، دانشگاهی و عموم مخاطبان، باید پس از اصلاح دیدگاه نسبت به ICT و شناخت تمام توان و امکانات آن، از روش های مدیریتی متمرکز و یا راهبری متمرکز بر امکانات، نیروها و سرمایه ها استفاده نمود تا چنین فعالیت هایی به صورت منسجم، مطمین و پایدار صورت بگیرد.
    روش های یکپارچه سازی و نهادینه کردن آن، ما را قادر می سازد تا بر ضعف ها و ناکارآمد بودن وضعیت فعلی فایق آمده تا بتوایم علاوه بر برنامه ریزی استراتژیک و کلان حوزوی گروه های بزرگ و کوچک مربوط به حوزه و حوزویان را امر تسهیل روابط، ارتقاء کیفیت محصولات ارایه شده سوق داده و در نتیجه به احیای رسالت حوزوی و مخاطب سازی در عرصه جهانی مخصوصا محافل علمی دنیا دست یابیم. از این رو، ضرورت ایجاب می کند جهت نیل به آن توانمندی به بررسی مشکلات توسعه در حوزه، تبیین وظایف دولت، و نقش حوزه در این خصوص و مسایل پیرامون آن بپردازیم و سعی شود تا راهکارهای اساسی آن معرفی گردد.

رشد استفاده از رایانه در ایران و به کارگیری آن در فرایندهای مختلف آموزش، صنعت، نشر و پژوهش، مسایل حقوقی نوظهوری را در پی داشته است. این مسایل ضرورتا باید در دستگاه فقهی و حقوقی ایران تحلیل و قوانین مناسب با آنها تصویب گردد.
   یکی از این مباحث، حقوق مالکیت فکری است که متاسفانه کمتر مورد کنکاش فقهی قرار گرفته است. حجه الاسلام سید حسن شبیری که از فضلای آشنا با مباحث علمی رایانه است، در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «مسئولیت حقوقی ناشی از نرم افزارهای معیوب» تلاش نموده است که این مسئله را با تکیه بر مبانی استدلالی فقهی به ویژه فقه شیعه بررسی نمایند. در این نوشتار گزیده ای از پایان نامه ایشان را با هم می خوانیم.

یکی از شاخه های علوم دینی که موجب تحکیم و گسترش هر چه بیشتر شریعت الهی و فقاهت اسلامی را فراهم ساخته، علم رجال می باشد که اهمیت آن در فهم و استنباط علوم نقلی به خصوص احادیث معصومین(ع) بسیار واضح و شایان توجه است.
    اما پژوهش در این زمینه با مشکل هایی چند مواجه است. یکی از دشوارهایی که در مسیر و تحقیق علم رجال وجود دارد، مشکل مراجعه به مصادر متعدد و منابع مختلف است. خاصه اینکه هنوز در علم رجال کتاب جامعی که بتواند پاسخگوی تمامی خواسته های یک محقق باشد، تدوین نشده است و هر یک از کتب رجال دارای ویژگی های مخصوص به خود هستند و تنها عده خاصی از روات را مورد تحقیق قرار داده اند، مانند: معجم رجال الحدیث که فقط کتب روات کتب اربعه را مورد توجه قرار داده است و یا کتاب قاموس الرجال که نقدی بر تنقیح المقال است و یا مستدرک علم الرجال که فقط راویانی را که در جامع الرواه و تنقیح المقال نیامده یا ترجمه کامل نشده اند، ذکر نموده است.
    در بخش نرم افزارهای علوم اسلامی نیز علم رجال مورد کم توجهی قرار گرفته است و نرم افزارهای موجود جوابگوی نیاز محققان و اندیشمندان رجال نمی باشد و هر یک از این نرم افزارها نگاه خاص و جزیی به موضوع دارند و تاکنون برنامه ای جامع و کاربردی تدوین نشده است.

امروزه با گسترش روزافزون شبکه های اطلاع رسانی در سراسر جهان، فرصت دیگری در اختیار اندیشمندان و محققان اسلامی و مبلغان شریعت الهی قرار گرفته تا با استفاده مطلوب از این فرصت در نشر احادیث و معارف دین کوشا باشند.
    آنچه در این مسیر اهمیت زیادی دارد، شناسایی و بررسی فعالیت های انجام شده در این باره می باشد.

حدیث به عنوان یکی از منابع اصلی استنباط گزاره های دینی، همیشه مورد توجه مسلمانان بوده است. اهتمام اندیشمندان اسلامی به حدیث به تدریج، علمی به نام «علم الحدیث» را با شاخه های مختلف آن همچون: رجال الحدیث، درایه الحدیث و فقه الحدیث به وجود آورد. پایگاه اینترنتی حوزه نت (hawzah.net) با درک اهمیت ویژه این علم، بخش حدیث خود را به ارایه مقالاتی در زمینه علم الحدیث اختصاص داده است و از این جهت، جزء معدود پایگاه های شیعی است که به این امر توجه خاصی را مبذول داشته است.
  جایگاه ویژه حدیث و ضرورت تکمیل و روزآمدی پایگاه حوزه نت ما را بر آن داشت تا با کنکاش در محتوا و ساختار این پایگاه کاستی ها و بایسته های آن را به مسیولان یادآور شویم. از این رو، به حضور حجه الاسلام امین زارع مدیر سایت حوزه نت رسیدیم و طی گفتگویی صمیمانه به بررسی جنبه های مختلف بخش حدیث این پایگاه پرداختیم.

هیچ کدام از جستجوگرهای تخصصی، در زمینه دین به طور عام یا یکی از ادیان و مذاهب خاص، تمام اطلاعات و سایت های مربوط به دین را گردآوری و موضوع بندی نکرده است. به طوری که در برخی از موارد، استفاده از موتورهای جستجوی عمومی بزرگ همچون: گوگل و آلتاویستا به ویژه فهرست های راهنمای قابل جستجو، نتایج همسان و حتی بیشتری به جستجوگرهای تخصصی دین ارایه می دهند. از این رو، به چند فهرست راهنمای قابل جستجو در این زمینه اشاره می کنیم.

بسیاری از فیلسوفانی که مطالبی در باره اینترنت نوشته اند، این بحث را به میان کشیده اند که ارتباط افراد از طریق اینترنت به شیوه های مختلف نسبت به انواع ارتباطهای معمول و روزمره که با حضور جسمی افراد همراه است، حالتی تقلیل یافته دارد؛ برای مثال، «هیوبرت دریفوس» در کتابش به نام «در باب اینترنت» استدلال می کند:«درک ما از واقعیت چیزها و افراد و توانایی ما در ارتباط موثر با آنهابه شیوه ای که بدن ما به نحوی بی سر و صدا در پس زمینه عمل می کند، ارتباط دارد. توانایی بدن ما در دستیابی به چیزها، فراهم آورنده درک ما از واقعیت کاری است که انجام می دهیم و آماده ایم که انجام دهیم... همه این امور را بدن ما آن قدر بی دردسر، فراگیر و موفق انجام می دهد که ما ندرتا متوجه آن می شویم. به همین علت است که به سادگی بدین نتیجه گیری می رسیم که در فضای سیبرنتیکی می توانیم بدون حضور جسمی، ارتباط برقرار کنیم و در واقع، به همین علت است که امکان ارتباطی کامل از این نوع  [در فضای مجازی اینترنت]   ناممکن است.»

اطلاع رسانی در مقوله دین و معارف اسلامی از اموری است که از دیرباز ذهن متصدیان این امر را به خود مشغول نموده و در این راستا، استفاده از ابزار کارآمد و محتوای خوب و مفید، بیش از هر چیز دیگری مورد توجه قرار گرفته است.
    اگرچه حوزه علمیه که از جمله متصدیان تولید علوم اسلامی و اطلاع رسانی در عرصه دین به شمار می آید، در زمان های گذشته با استفاده از ابزارهای ساده و در محدوده خاص به تبیلغ احکام و معارف الهی پرداخته است، اما امروزه وسعت علوم و فنون مختلف و ارتباط نزدیک میان جوامع و ادیان گوناگون، بهره مندی از شیوه های نوین اطلاع رسانی را گوشزد می نماید و عصر حاضر که به «عصر اطلاعات» موسوم گشته، ضرورت همراهی و یا جایگزینی ابزارهای جدید با ابزارهای سنتی را یادآور می شود.
    یکی از ابزارهای اطلاع رسانی در جهان امروز، وبلاگ نویسی در اینترنت می باشد که در میان اقشار مختلف اشاعه یافته و از سوی دیگر، پدیده ای بسیار مفید برای مبلغان دین به شما می رود. در این مقاله ضمن تعریف و تبیین اهمیت این شیوه فراگیر و جدید، به راهکارهایی چند در خصوص ضرورت ترویج این ابزار در حوزه دین می پردازیم.

در عصر موسوم به «عصر اطلاعات(1)» سرعت و میزان تولید اطلاعات به اندازه ای است که گفته می شود فقط در آمریکا روزانه شش تا هفت هزار مقاله علمی چاپ می شود و اطلاعات موجود در جهان در هر پنج سال و نیم به میزان دو برابر افزایش می یابد.(2)
    اینترنت به عنوان بزرگ ترین مولود جامعه اطلاعاتی نقش چشمگیری در این روند رو به رشد داشته و دارد. بنابر تحقیقی که در سال 2002م انجام گرفته است، هر روز 3/7 میلیون صفحه وب به این شبکه جهانی افزوده می شود(3) که به یقین امروزه این رقم بیش از ده میلیون می باشد.
    در این نوشتار برآنیم تا نیم نگاهی به کارکردهای مختلف، و عمدتا مثبت اینترنت و جایگاه جامعه ما در این شبکه داشته باشیم تا تصویر روشن تری از اینترنت برای خوانندگان محترم ترسیم شود.

نمایه نامه موضوعی صحیفه سجادیه توسط مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران در دو جلد و مجموعا 1377 صفحه فراهم آمده است. از آنجا که در این اثر ارزشمند برای نخستین بار صحیفه سجادیه نمایه زنی و موضوع بندی شده است، گزارشی از آن، جهت آشنایی خوانندگان ارایه می گردد.

از دیرباز آگاهی از واژه ها و اصطلاحات هر علم برای کسانی که می خواستند آن را فرا گیرند و یا به دیگران منتقل نمایند، اهمیت ویژه ای داشته است و تدوین فرهنگ نامه ها و دایره المعارف ها در راستای تامین همین مهم بوده است.
    ولی استخراج مجموعه واژگان در هر علم و کشف روابط میان واژه های کلیدی که بدنه یک دانش را تشکیل می دهند و نیز سازماندهی میان واژگان، از امور اساسی و کلیدی است که کمتر به آن توجه کرده ایم. امروزه مسئله سازماندهی اطلاعات علوم و معارف بر پایه واژگان موضوعی، نیازمند نظام اطلاعاتی تحلیل شده و به هم پیوسته ای است که قابلیت ذخیره و بازیابی و همچنین قدرت توزیع اطلاعات مورد نیاز را دارا باشد.
    پیوستن اطلاعات علوم و معارف اسلامی به مجموعه های اطلاعات تحلیل شده در سطح ملی و جهانی در شکل نظام های روشمند، اصولی، ساختاری و قابل انعطاف امری ضروری و جدی است.
    حجم اطلاعات اسلامی ما به تناسب تولید اطلاعات جهانی با رشدی فزاینده روبه رو شده است. هر نوشته ای که مطالب آن به زبان اطلاعاتی مدرن تبدیل شود، جزو مجموعه ای قرار می گیرد که بی درنگ می توان آن را به یکی از نظام های اطلاعاتی ملی و جهانی وارد کرد و هر فقره اطلاعات اسلامی که به یکی از نظام های روشمند اطلاعاتی در جایی از جهان وارد شبکه اطلاع رسانی شود، بالقوه در هر جا که امکان اتصال به نظام های اطلاعاتی باشد، قابل بهره برداری و توزیع و انتشار خواهد بود.
    در این میان، توجه به فشرده کردن اطلاعات، چنان گسترده و عمیق است که پیوسته بر فناوری و روش های اطلاع جویی، اطلاع اندوزی و اطلاع یابی تاثیر می گذارد و راه های انتقال اطلاعات را ساده تر و سریع تر می کند.

موسسه نشر حدیث اهل بیت(ع) به هدف ایجاد مرکز بزرگ اطلاع رسانی قرآن و حدیث از ده سال پیش حرکتی را در زمینه تحقیقات قرآن و حدیث آغاز کرد. به علاوه، تحقیقات در زمینه نسخه های خطی و احیای آثار چاپ نشده بزرگان شیعه و نیز تهیه فهرستگان مشترک جهانی از دستنویس های اسلامی را در دستور کار خود قرار داده است. بخشی از فعالیت های این موسسه را در اینجا معرفی می کنیم. امید است که این کار زمینه ای باشد تا بر پایه آن، پژوهش های مفیدی در ساخت تولید علم انجام پذیرد و جامعه جهانی از دستاوردهای آن همچون گذشته بهره مند گردد.

نمایشگاه اطلاع رسانی علوم اسلامی با همکاری شرکت تعاونی مراکز اطلاع رسانی علوم اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از تاریخ 13 تا 18 خرداد ماه 83 در محل دایمی نمایشگاه های استان قم برپا شد. در این نمایشگاه که 53 موسسه و مرکز تولید کننده نرم افزار علوم اسلامی از استان های: قم، تهران، اصفهان و خراسان حضور داشتند، با استقبال گسترده گروه های مختلف مردم، به خصوص علاقه مندان به مباحث رایانه ای علوم اسلامی مواجه گردید.