فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
پیاپی 166 (1382)

تذکره نویسی در ایران از دیرباز رایج و مورر توجه بوده است. زیرا ایرانیان پیوندی دیرینه با شعر، یعنی کلام زیبای ظریف همراه با وزن و آهنگ داشته اند از این روی از سدهء پنجم هجر ی که شر فارسی شکوفا و بالنده گشت همواره مر دم ایران سخن پختهءگویندگان را برای استفاده دیوان یا برای شادی دل خویش جمع نموده و همراه با نام گوینده وسراینده در دفتر وکتاب ثبت و ضبط نموده اند.
گویند نخستین مجموعهء شعر وشرح حال شعراکه اصطلاحا در ادب فارسی تذکر خوانده می شود از ابوطاهر خاتونی موفق الدوله است. وی از رجال دربار سلاجقه، در نیمهء دوم قر ن پنجم و نیمهء اول قرن ششم هجری بوده و کتاب او (مناقب الشعراء) نام داشته است. تذکره (صبح گلشن) اثر سید محترم علی حسن خان پهوپال متخلص به (سلیم) نوشته شده به سال 1294 هبری قمری است. این تذکره شامل شعرای قدیم و همچنین معاصر نویسنده است. وی سبب تالیف این کتاب را چنین مذکور داشته است که: پس از آنکه پدرش سید محمد صدیق حسن خان تذکره (شمع انجمن) را تالیف کرد گروهی که نامشان در آن تذکره نیامده بود دلتنگ شده بودند. از این روی به تالیف (صبح گلشن). همت گماشت. این کتاب در سال 1295 هجر ی در پهلوپال هند به طبع سنگی و با قطع وزیری وکاغذکاهی و خط نستعلیق چاپ و منتشر شده است. از این رو ما بر آن شدیم تا بخشهایی از این تذکره راکه موجود بود بازخوانی و بازنویسی کنیم و در دسترس خوانندگان علاقه مند قرار دهیم.

در این مقاله سعی شده است ظریف ترین و لطیف ترین مفاهیم اخلاقی در حکایات و تمثیلات عطار جستجو شود. لذا این مفاهیم و مصادیق اخلاقی از خلال چهار مثنوی تعلیمی معروف و مسلم وی، یعنی، اسرارنامه، الهی نامه، منطق الطیر، و مصیبت نامه استخراج و در سه حوزهء، وظیفهء انسان نسبت به خدا، وظیفهء انسان نسبت به خود و نزدیکان و وظیفهء انسان نسبت به جامعه مطرح گردید.

تاریخچه مطالعات مربوط به خطاهای گفتار حکایت از رویکردهای گوناگون به این پدیده دارد. برخی پژوهشگران با هدف آزمردن نظریه های شناختی به بررسی جنبه ها یی خاص از این پدیده از دریچه روان شناسی زبان پرداخته اند. عده ای دیگر تلاش کرد ها ند تا با دید زبان شناختی به خطای گفتار انو اعی از طبقه بندی را برای آن به دست دهند. اصطلاح های گوناگونی در این حوزه رواج دارد. بررسی و مقایسه تعاریفی که از این اصطلاح ها به دست داده شده نشانگر میزان زیادی از هم پوشی بین تعاریف است، به گونه ای که به نظر می رسد حدود هر یک به روشنی تبیین نشده است.
برای بررسی خطاهای گفتار در زبان فارسی، پژوهشی با استفاده از داده های میدانی انجام شد. تعداد 1064 مورد خطای گفتاری در محو ر زبانی شامل مقوله های واجی، ساختواژی و نحوی، و محور فرازبانی شامل رابطه های جایگزینی، جابه جایی، افزایش، حذف و تلفیق طبقه بندی شدند. هم چنین برای بررسی رابطه متغیرهای جنسیت و میزان تحصیلات با اجزای طبقه بندی و فراوانی خطاها در هر یک از اجزاء، خطاها بر اساس متغیرها تفکیک و در جداول ثبت شدند و 6 نو بت آزمون مجذور خی انجام شد. نتایج آزمون ها نشان داد که بین دو متغیر پژوهش و اجزای طبقه بندی رابطه وجود ندارد. از سری دیگر مشخص شدکه متغیر جنسیت با فراوانی خطاها دراجزای طبقه بندی زبانی و فرازبانی رابطه دارد. هم چنین معلوم شد که بین متغیر میزان تحصیلات و فراوانی خطاها در محور فرازبانی رابطه وجود دارد. اما نتایج آزمون وجود رابطه بین این متغیر و فراوانی خطاها در محور زبانی را رد کرد.

ناصرخسرو شاعری بزرگ است که اشعار و آثارش در بیان کلام و فلسفه و عقاید دینی است، این شاعر بزرگ با عنصر خیال و وجوه بلاغت به اندیشه های دشوارکلامی و فلسفی، لباس نرم و لطیف سخن منظوم را پوشانیده است. مفاهیم عقلانی درکلام ناصر خسرو با هنرمندی او در بهره گیری از تشبیه و استعاره و صور خیال به وجوه و تصاویر زیبای حسی و ملموس مبدل گردیده اند. شور و حیات و تازگی درکلام و سخن ناصرخسرو ویژگی دیگری است که باعث ماندگاری سخن او در میان دیگر شاعران گردیده است، دربارهء این شاعر بزرگ می توان گفت هنر و خیال را با عقل و فلسفه آنچنان آمیخته است که دشواری و تکلف برای رسیدن به معنا و مفهوم کلام در سخنش وجود ندارد.

غرض از برانگیختن این بحث بررسی مضامین شعر فرخی است در حوزهء آهنگ و موسیقی و نیز بسامد بحور و اوزان عروضی در دیوان وی. اوزانی راکه شاعر بدانها دلبستگی داشته و در مطاوی دیوان برای مضامین گوناگون از آنها سود جسته است و نیز تحلیل پیوند مضامین با اوزان و موسیقی کلام وی و نشان دادن اوزان به کار رفته در سخن سهل ممتنع این شاعر توانا، سخنوری که در سال 429 هجری قمری به روزگارکهولت نارسیده از سرای فانی به دارباقی شتافته است.

در این پژوهش، اسطورهء حیات جاوید و مردن پیش از مرگ جسمانی، به عنوان یکی از آمال و آرزوهای بشری با استناد به اساطیر برخی از ملل و ادیانی که به این اندیشه اهتمام می ورزند، مطرح شده است. در مقالهء حاضر، مرگ آیینی و نوزایی و رسیدن به حیات جاودان در متون ارزشمند ادب فارسی، شاهنامهء فردوسی، خمسهء نظامی و منطق الطیر عطار بررسی شده و شواهد مختلفی از این آثار با روشی تطبیقی و استناد به مدارک فوق الذکر به دست داده شده است. همچنین نمادهای تصویری مردن پیش از مرگ جسمانی مانند مرگ و حیات دوبارهء عناصری چون خورشید، ماه، ققنوس و... مورد نظر قرارگرفته است.

تحولات علمی و دگرگونی های پر شتاب دنیای علم، زبان های مختلف دنیا را به تعامل و داد و ستد واداشته است. البته این تعامل در حوزه دستوری و ساختمانی (زیر ساخت) بسیارکند و به سختی صورت می پذیرد لیکن در حوزه لغوی و معنایی (رو ساخت) روان تر و به آسانی اتفاق می افتد.
زبان فارسی در جایگاهی است که باید از آن به یکی از زبان های پویا و زنده دنیا نام برد. زبانی که درگذشته ظرفیت بسیار بالایی از آن در تولید علم و دانش سراغ داریم و در دنیای کنونی هم مهم ترین وظیفه او استفاده از حداکثر ظرفیت خود، برای انتقال و از آن مهم تر تولید علم است. به طوری که نخست لغات و عبارات و اصطلاحات ساخته شده هماهنگ با اصول ساختاری و دستوری زبان فارسی باشند و دوم با شاخص های زیبایی شناختی لغوی، آوایی و معنایی همخوان و متناسب باشند. این مقاله می کوشد ساختمان دستوری لغات و اصطلاحات علمی و فنی معاصر را تعیین نماید.

در این مقاله، زیبایی شناسی دینی غزلیات حافظ مورد مطالعه و ارزیابی قرارگرفته است. سوالات تحقیقی این مقاله در قالب جمله های اثباتی زیر قابل دسته بندی می باشند:ا- زیبایی شناسی دینی حافظ از «نوع» نگاه او به جهان نشات می گیرد.
2- زیبایی شناسی دینی حافظ مهمترین عامل سازگاری او با محیط است. 3- قرآن، حدیث و سیرهء معصومین از منابع سرشار در تبیین زیبایی شناسی دینی هستند. 4- مرکز ثقل زیبایی شناسی دینی حافظ، «عشق» است. 5- زیبایی شناسی دینی حافظ کمال گرا است. 6- عشق در عین وحدت، آثار، مراتب و جلوات متکثر دارد. 7- ایمان و انتظار، ارکان سازگاری حافظ را تشکیل می دهند. و...
در این مقاله برای اثبالت هریک از فرضیه های مربوط به مرضوع، حسب مورد از آیات و روایات و مستندات شعری، به صورت شواهد امثال، استفاده شده است.
تحقیق در این مقاله از نوع تحقیق متن محرر است، و عوامل دخیل خارج از متن، یعنی تاریخ، علوم متداول زمان حافظ و... عوامل فرعی، ارزیابی شده اند. به عبارت دیگر به جای آنکه از تاریخ به حافظ نگاه کنیم از حافظ به تاریخ نگاه کردیم. زیرا، زبان تاریخ، زبان مستقیم است و شعر، زبانی غیر مستقیم. زبانی مستقیم، ابزار گرد آوری اطلاعات است و زبان شعر، ابزار آفرینش اطلاعات. زبان غیر مستقیم، ظرفیت گسترده تری برای بیان حقایق دارد.

بعد از دو مقالهء استعاده و نامهای سورهء مبارکهء حمد، نیکو مینمایدکه مقاله را در نوبت سوم، به گزیده ای از ترجمه های زیبا از سورهء مبارکهء حمد والا و دلربا اختصاص دهم که در تاریخ ادب پارسی قرآنی نام بردارند. و در آغاز شمه ای از شرح حال و اثر این ترزبانان سخن سنج را آورم تا ارزش آن آثار ارزنده نیکوتر جلوه نماید و سپس به تطبیق تاریخی ترجمه ها پردازم تا إن شاءالله تعالی محققان سخن سنج و زبان شناس را به کار آید. از این رو از سلمان پارسی به سورآبادی و نسفی و میبدی و رازی و کاشفی وکاشانی و لاهیجی و سرانجام ترجمه ای تفسیرگونه به نثر و نظم از نگارنده پراخته آمد تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

حماسهء گیلگمش که اصل سومری اما روایت بابلی دارد از ترجمه زبانهای اروپایی از لوحه های سنگی آن به زبان فارسی برگردانده شده است و در قالب چند ترجمهکامل یا تلخیص به دست ما رسیده است. هر چند سیر اصلی داستان یک روایت دارد اما در بسیاری موارد مطالبی متفاوت در بعضی از روایات بیان شده است. در این تحقیق به تمام جزییات نمی پردازیم زیرا توضیحات برخی موارد تاثیری عمده در فهم اصل داستان ندارد اما در مواردی دیگر بر تفسیر آن تاثیری مستقیم می گذارد. مثلا وجود یک آیین مانندکشتی یا قربانی و نحوه آن کاملا بر باورهای صاحبان آن اساطیر مبتنی است.
در این مقاله سعی شده است تا ضمن بیان شواهد تعدد روایت و دلایل آنها، دربارهء صحت و سقم آنها داوری شود و ارزش کار در آن است که محققان حماسه گیلگمش را از داوری یک جانبه برحذر می دارد.
مبنای تحقیق کتاب (ANCIENT NEAR EASTERN TEXT’S BY JAMES B.PRINCHARD) متون شرق نزدیک باستان از جیمز. ب پیچارد) می باشد، علاوه بر آن از چند ترجمهکامل و ملخص استفاده شده است.

بهار و نوروز و آنچه بدان مربوط است از قبیل دگرگونی در طبیعت و آداب و رسوم ویژه آن، موضوع سخن شاعرانی فراوان قرارگرفته است. اما از چشم اندازه شاعران طنزپرداز به آن نگریستن لطفی دیگر دارد. در این مقال کوشش شده مهمترین نکته هایی که به لحاظ مایه های طنز مورد توجه شاعران واقع شده، دسته بندی و تقدیم گردد. گرچه موضوعات مورد عنایت بسیار زیاد است ولی به شانزده مورد اشاره می گردد. دگرگونی های شگرفی که در طبیعت، موجودات زنده، پرندگان و انسان حاصل می شود در راس آن است و بقیه شامل:خانه تکانی و دشواری های آن، هزینه های گزاف برای نونوار شدن و درآمدهای ناچیز، اجناس نامرغوب و بنجل و اجحاف فروشندگان، و آنگاه ناشکیبی و تنک حوصلگی خانواده ها، چهارشنبه سوری، هفت سین، عیدی گرفتن و عیدی دادن، سورچرانی، میهمانداری و سیزده به در می باشد.
خالی از لطافت و کیفیتی نیست که می شنوید شاعری آغاز بهار را چنین توصیف می کند:هر درختی چون جنون ما ز نوگل می کند هرگلی هم خنده ها بر ریش بلبل می کند