کاوش نامه ادبیات تطبیقی
پیاپی 10 (تابستان 1392)

موضوع عاشورا به عنوان یکی از پرشورترین و افتخارآمیزترین رویدادهای تاریخی، همواره مورد توجه ملت های مختلف بوده و هست؛ تا آنجا که ادیبان و شاعران در آثار ادبی خود، از زوایای گوناگون به آن پرداخته اند. در شعر عربی و فارسی هم شاهکارهای بسیاری درباره عاشورا آفریده شده که گاه بر ادبیات سایر ملت ها تاثیری شگرف نهاده است. ترکیب بند محتشم کاشانی یکی از این شاهکارها است که مورد استقبال شاعران متعهد؛ از جمله سید مهدی بحر العلوم در ادبیات عربی قرار گرفته است. آنچه انجام این پژوهش را از منظر ادبیات تطبیقی ضروری می نماید، عمق عاطفه و نوع نگاه دو شاعر به موضوع عاشورا است که نشان از تاثیر این رویداد بر وجدان جمعی انسان ها دارد. این مقاله موضوعات و شخصیت های عاشورایی را از نگاه دو شاعر بررسی می کند و دیدگاه های مشترک و متفاوت آنان را با ذکر نمونه های شعری تبیین می نماید. یافته های این پژوهش نشان می دهند که هر دو شاعر به موضوع عاشورا نگاهی مشترک دارند؛ ولی برخی تفاوت ها نیز با توجه به اختلاف فرهنگ و محیط جغرافیایی، موجب تفاوت در نوع نگاه دو شاعر در طرح موضوعات و تصویرپردازی ها شده است. شیوه پژوهش توصیفی - تحلیلی و روش جمع آوری داده ها کتابخانه ای است.

ادبیات تطبیقی به عنوان یک علم، در دو قرن اخیر در کشورهای اروپایی و عربی و اسلامی ظهور کرد؛ ولی مفهوم تطبیق از قرن ها پیش در ادبیات ملل مختلف وجود داشته است و ادبا و ناقدانی بوده اند که نوعی مقایسه، موازنه و تطبیق را میان ادبا و ادبیات ملل مختلف انجام می دادند. بررسی ریشه های ادبیات تطبیقی؛ به ویژه در کشورهای اسلامی و عربی، از این رو اهمیت دارد که بدون واکاوی میراث اسلامی در زمینه ادبیات تطبیقی، نمی توان برنامه شفافی برای تحول و پیشرفت ادبیات تطبیقی در کشورهای اسلامی طراحی کرد. از سوی دیگر، ظهور نظریه ادبیات تطبیقی اسلامی و ضرورت توجه بیشتر بررسی های تطبیقی به ادبیات ملل اسلامی در عصر معاصر، بر اهمیت واکاوی ریشه های میراث اسلامی در این زمینه می افزاید.
این مقاله کوشش دارد از طریق بررسی برخی از آثار جاحظ، ابوالفرج اصفهانی، ابن قتیبه، ابن ندیم، ابن اثیر، شروح دیوان متنبی و بیرونی، به واکاوی نشانه های ادبیات تطبیقی در ادبیات و نقد عربی قدیم بپردازد.
یافته های پژوهش نشان می دهند که نشانه های ادبیات تطبیقی در نقد عربی قدیم، ابتدا در مرحله «سنجش ادبی درون ادبیات عربی» نمود پیدا کرد و بعد از آن به صورت بارزتر، در مرحله دوم یعنی مرحله «سنجش ادبی برون مرزی ادبیات عربی» ظهور یافت.

پژوهش حاضر می کوشد چگونگی حضور اندیشه های خیام را، به عنوان یکی از مفاهیم پر بسامد، در شعر عبدالوهاب البیاتی شاعر نام-آشنای عراقی بررسی کند و برای انجام این کار دو دفتر شعری «الذی یاتی ولا یاتی» و «الموت فی الحیاه» که بیشترین توجه را به خیام دارند، مورد بررسی قرار گرفته اند.
در این مقاله خیام به سه شکل در شعر بیاتی بازیابی شده و مورد کنکاش قرار گرفته است. نخست ذکر نام خیام و توصیف او، دوم اندیشه های خیامی که شاعر تحت تاثیر آن ها به سرودن پرداخته است و پس از آن بررسی نقاب خیام که یکی از تکنیک های جدید و پر کاربرد در شعر معاصر عرب است. همچنین این پژوهش به جنبه ای دیگر از تاثیرپذیری بیاتی از خیام یعنی رباعی سرایی پرداخته است.
خواننده درخواهد یافت که بیاتی زندگی، شخصیت و تفکرات خیام را به عنوان همزادی برای خود در نظر گرفته و به شعرش وارد کرده است و با نسبت دادن بسیاری از ویژگی های جدید به خیام، از او اسطوره ای می سازد که تمام ویژگی های مورد نظر شاعر انقلابی را داراست. خیام در بسیاری از سروده ها خود شاعر است و به یقین نیشابور جایگاه خیام و شهر آرمانی بیاتی، همان بغداد، زادگاه اوست.

حضور گسترده اسطوره و بازآفرینی آن در ادبیات معاصر جهان، از جمله ادبیات فارسی و عربی، سبب نوآوری و غنای ادبیات گردیده است. اسطوره یونانی «پرومته» یکی از این اسطوره هاست که شاعران ادب فارسی و عربی برای بیان مفاهیم سیاسی و اجتماعی، از آن به عنوان نماد سرکشی، اعتراض، مقاومت، رهایی و... بهره گرفته اند. پژوهش حاضر بر آن است تا این گونه ادبی را که از قلمروهای شاخص ادبیات تطبیقی به شمار می آید، در شعر برخی از شاعران برجسته ادب فارسی از جمله: «احمد شاملو»، «نادر نادرپور»، «سیاوش کسرایی» و برخی شاعران چیره دست ادب عربی از جمله «عبدالوهاب بیاتی»، «بدر شاکر السیاب»، «ابو القاسم شابی» و... بررسی نماید. به طور کلی، شاعران مذکور بنا بر انگیزه ها و اهداف سیاسی– اجتماعی خویش، اسطوره پرومته را در آثار خود به کار برده اند و از این اسطوره برای بیان احساسات خود، برانگیختن ملت، اعتراض نسبت به واقعه ای نامطلوب و... سود جسته اند. تحلیل علل کاربرد این اسطوره در شعر معاصر فارسی و عربی و بررسی چگونگی بازآفرینی آن و نیز بیان وجوه اشتراک و افتراق این بازآفرینی، از محور های بنیادین این جستار است.

فرهنگ ایرانی، از دیرباز تاکنون، یکی از پربارترین فرهنگ های بشری به شمار آمده و همواره مورد توجه شاعران قرار گرفته است. مهیار دیلمی، از شاعران ایرانی تباری است که فرهنگ و تمدن خویش را به ادبیات عرب معرفی نموده است. نوشتار حاضر، پژوهشی توصیفی - تحلیلی با هدف شناسایی زوایای گوناگون فرهنگ و تمدن اصیل ایرانی در اشعار مهیار دیلمی است که به شیوه ای نظام مند به بررسی جشن ها، آداب و رسوم ایرانی، الفاظ و واژه های فارسی، ذکر پادشاهان ایرانی و... در دیوان مهیار می پردازد. در این مقاله، ضمن اثبات تاثیرپذیری عمیق مهیار از فرهنگ و تمدن ایرانی، به این نتیجه نیز دست یافته ایم که علاقه قلبی مهیار دیلمی به سرزمین خویش، او را از توجه به مبادی اسلامی بازنداشته است؛ اما معرفی فرهنگ و تمدن جامعه ایرانی به ادیبان عرب، از دغدغه های مهم فکری اوست و دلیل بر این مدعا، بسامد واژگان و اصطلاحات فارسی در دیوان اوست.

اندیشه ها و تاملات فلسفی خیام، تاثیری ژرف بر شعر و ادب معاصر عربی گذاشته اند. سایه پرسش های حیرت آلود او که از طریق ترجمه رباعیات به زبان عربی در جهان عرب نفوذ کرده، در جای جای آثار ادبی و در شعر بسیاری از شاعران معاصر عرب بوضوح مشاهده می گردد. سید قطب، ادیب، متفکر و شاعر نا م آشنای معاصر مصری، از جمله شاعرانی است که در آثار ادبی- نقدی خود از خیام و تاملات فلسفی او فراوان سخن گفته است و علاوه بر آن، در شعر نیز، از اندیشه های خیام عمیقا متاثر بوده است. پژوهش حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، ضمن بررسی دیدگاه های سید قطب درباره خیام، شعر او را از منظر تاثیرپذیری از اندیشه های خیامی واکاوی نموده است. یافته های این پژوهش گویای آنند که سید قطب در یک مرحله از عمرش، دچار یک نوع سرگشتگی بوده است و اشعاری که او در این برهه زمانی سروده است، آمیخته به حیرت و به شدت متاثر از اندیشه های خیام است.