مجله زبان و ادبیات فارسی
سال نهم شماره 3 (پاییز 1391)

«بلاغت» در ژرفای معنی اش هنری است که در اکثر شوون زندگی روزمره با آن سروکار داریم: ازتدبیر منزل تا قیل و قال مدرسه، از نطق و اندیشه تا به دست گرفتن تیغ و شیشه، از سکوت و نگاه تا اشک و اشاره و آه، از شنودن و دل سپردن تا گزیدن و چیدن.
این گستردگی حضور هنری باعث می شود تا ارزش و اهمیت دانش بلاغی بیشتر مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد، و قلم روها و ابعاد تاثیرگذاریش را بیشتر بشناسیم. مقاله ی حاضر به همین امر می پردازد و دو هدف را دنبال می-کند: یکی اهمیت «بلاغت» و دیگری «قلم روی» آن.
هدف اول؛ روی این سه محور می چرخد:1) دانش بلاغی لایه آفرین است و تامل برانگیز.
2) دانش بلاغی نقاب گشای عروس سخن است و جداکننده ی طلا از مس.
3) دانش بلاغی؛ سخن را در جایگاه شایسته اش می نشاند، طاووس را به جای زاغ نگذارد و نگین سلیمان را به دیو نسپارد.
هدف دوم؛ ارتباط دانش بلاغی با دیگرفنون و تاثیرگذاری اش را تعقیب می کند، ازجمله:1) ارتباط با مسائل فقهی؛2) ارتباط با مسائل جرم شناسی؛3) ارتباط با مسائل اسطوره شناسی؛

استاد شهریار شاعر نیرومند، توانا و ممتاز در عرصه ی شعر و شاعری معاصر است که با توجه به مشخصات هنری نظم کلاسیک، علاوه بر برخی هنجارشکنی ها در سبک کلاسیک و در مقیاس وسیع استفاده از عناصر زبانه عامیانه، به عنوان آخرین بازمانده ی سبک کلاسیک بیش از هم عصرانش شعر نیمایی را شناخت و به طور جدی از نیما و سبک وی حمایت کرد.
در این مقاله، با نگاهی کوتاه بر احوال و افکار شهریار، جایگاه رفیعش در شعر بررسی می شود و ارتباط او را با شاعران گذشته و هم عصرانش می سنجد و به جنبه های عاطفی و صمیمیت و صداقت کلام وی- در حد بضاعت مزجاه - می پردازد.

در این مقاله سعی شده است یکی از معتبرترین تعاریف ارائه شده برای قهرمانان آثار تراژیک، یعنی مفهوم «نقص تراژیک» ارسطو، که در کتاب مشهور فن شعر او ذکر شده است، در تراژدی پادشاه ادیپوس نوشته ی سوفوکل بررسی شود، و نقاط ضعف و قوت آن معرفی گردد. ارسطو «نقص تراژیک» را در پاسخ به انتقاد افلاطون از شعر و شاعری مبنی بر این که شاعران صفات و ویژگی های پست و بشری را به خدایان نسبت می دهند، مطرح نمود، تا ثابت کند که قهرمانان تراژیک نه به واسطه ی هوس رانی یا بی عدالتی خدایان، بلکه به واسطه ی خطا و نقص فردی گرفتار عقوبت می شوند. این تحقیق ضمن تاکید بر عنصر جبر در پی ر نگ تراژدی پادشاه ادیپوس و سرنوشت از پیش رقم خورده ی ادیپوس، نشان می دهد که مفهوم «نقص تراژیک» ارسطو در واقع در بافت این نمایش نامه کاربردپذیری چندانی ندارد، و دفاعیه ی ارسطو در برابر انتقاد افلاطون کارآمد و جهان شمول نیست. «نقص تراژیک» ارسطویی، که در دوره های کلاسیک و نئوکلاسیک بسیار محترم انگاشته می شد، رفته رفته با گسترش بدبینی فلسفی و اندیشه های ناتورالیستی و زیرسوال رفتن اختیار بشر، جای خود را به جبرگرایی، پوچ گرایی، و مفهوم تضاد اخلاقی هگل داد. چنان چه قهرمانی اسیر گرداب جبر اجتماعی و یا هستی شناختی باشد، متهم کردن او به نقص فردی و تراژیک چندان پذیرفتنی نخواهد بود، و دلیل اصلی مصداق نداشتن «نقص تراژیک» ارسطویی در پادشاه ادیپوس نیز همین است.

اروپائیان از قرن شانزدهم میلادی با ادبیات فارسی آشنا شدند و این آشنایی در پی سفرهای تجاری و ماموریت های سیاسی و سیاحت های جهان گردانی بود که به ایران رفت وآمد می کردند و ضمن سفرهای خود نمونه هایی از ادب فارسی را برای کشور هایشان به ارمغان می بردند. برپایی کرسی های آموزش زبان فارسی در برخی دانشگاه های نامدار اروپا و فارغ التحصیل شدن شماری از دانشجویان اروپایی در رشته ی زبان و ادب فارسی و نیز تشکیل انجمن های علمی و موسسات تحقیقاتی زبان شناسی و شرق شناسی نیز به نوبه ی خود به رواج زبان فارسی در محافل علمی اروپا کمک کرد. به دنبال این امور، ترجمه ی برخی متون مشهور نظم و نثر فارسی به زبان های اروپایی بتدریج ادبیات فارسی را از محافل علمی به مجامع عمومی کشاند و موجبات آشنایی گروه های بیشتری از اروپائیان با متون فارسی را فراهم کرد. از این پس بود که متون اخلاقی، عرفانی، داستانی و حتی تاریخی ادب فارسی موردتوجه و استفاده ادیبان، شاعران، نمایش نامه نویسان و داستان سرایان اروپایی قرار گرفت و به وام گیری و اقتباس از آن ها- اصل متون یا ترجمه های آن ها- آثاری پدید آوردند. این اقتباس ها بیشتر بر متون اخلاقی و عرفانی مانند گلستان و بوستان سعدی و سپس متون تاریخی و حماسی متمرکز بود و در وهله ی اول کاربرد ابزاری در بیان نظرات سیاسی و اجتماعی داشت ولی بتدریج به دیگر آثار نیز تسری یافت و بیشتر جنبه ی ادبی و علمی به خود گرفت. در این مقاله به اختصار به چگونگی راه یابی متون ادبی فارسی به اروپا و نحوه ی تاثیرگذاری آن ها بر ادبیات اروپا در قرن های 18 تا 20 میلادی می پردازیم.

پیشینه شناسی موضوع خانواده از ضروریات خانواده پژوهی و مسائل مربوط به خانواده است. پژوهش های تاریخی نشان می دهند که در زمان های بسیار دور خانواده ی ایرانی از دودمان های بزرگ پدرسری تشکیل یافته بود. در این خانواده سلطه ی پدری بر روی اعضای آن نامحدود بود و پدر در آن واحد هم قاضی و هم مجری آداب مذهبی به شمار می رفت. زن، اگرچه اختیاراتی نسبت به شوهر نداشت با وجود این، بانوی خانه محسوب می شد و مورد احترام اعضای خانواده بود؛ فرزندان نیز نسبت به والدین خویش فرمان بردار و مودب بودند.
از دیدگاه آیین زرتشتی، تشکیل خانواده تکلیفی مذهبی و پیمانی لازم و واجب برای رستگاری روح بود؛ بنابراین چون فرزندان به سن رشد می رسیدند، پدران اسباب زناشویی فرزندان را براساس آداب و رسوم فراهم می ساختند.
در خانواده ی شاهنامه، پدر نقش سالاری مهربان و دوست داشتنی به عهده دارد و فرزندان از پدر خویش با نیک نامی و محبت یاد می کنند. هم چنین مادر مقامی والا دارد و همیشه مورد احترام و مایه ی مباهات فرزندان است. فرزندان، نیکی به والدین را یک اصل اخلاقی می دانند و حقوق والدین را رعایت می نمایند. در این خانواده، فرزند داشتن مایه ی روشنی روان است و دختر و پسر هر دو عزیز و گرامی هستند و روابط فرزندان براساس احترام کوچک تر به بزرگ تر می باشد.
در خانواده ی شاهنامه، زنان اطاعت از همسر را امری الزامی می دانند و در هر امری نظر و عقیده ی همسر خویش را خواستار شده، کسب اجازه می نمایند. آن ها نسبت به همسر، غم گسار، وفادار و مهربان هستند و علاوه بر نقش همسری و مادری، مربی و گاه قیم فرزندان خویش می باشند.

بروز برخی از جلوه های مکتب رمانتیسم اروپایی که پس از نفوذ به ادب ایران، با ویژگی های خاص خود رمانتیسم ایرانی نام گرفته بود، در اشعار شاعران پس از دوره مشروطه به ویژه شاعران عصر نیمایی و حتی پس از آن تا امروز، امری بدیهی و آشکار است.
قیصر امین پور ضمن بهره گیری از برخی مولفه های مکتب رمانتیسم ایرانی نظیر «احساس گرایی»، «تخیل وسیع»، «عشق» و...، به عمده محصول این مکتب یعنی حرمان و اندوه ناشی از آن - که در مواردی به یاس فلسفی و نیهیلسیم، البته به شکل مثبت آن منجر گردیده - نزدیک شده است.
جستار حاضر، تحلیلی است از قابلیت رمانتیک سرایی شاعر در مضمون اندوه گرایی و حیرت رمانتیک که در مواردی به موضوعات جانبی هم چون عشق، عرفان، طبیعت گرایی و... نیز پرداخته است.

آغاز بیشتر کتاب ها، در نظم و نثر فارسی ساختار ویژه ای دارد و دست کم یکی از مضامین آن، تسمیه، ستایش و نیایش است که ما در این پژوهش آن را آغازیه می نامیم. آغازیه نگاری شیوه ی دیرینه ای است که ساختمان آن منطبق با ساختار سه گانه ی سوره ی حمد است. «بسمله» سوره ی حمد بر سرآغاز بسیاری از مثنوی های حماسی و غنایی، و «الحمدلله...» آن تقریبا بر یکایک آثار منثور کلاسیک اثر گذاشته و اثرگذاری نیایش پایانی این سوره را بر آغازیه های نظم می توان دید. اهل تفسیر و بلاغت تاکنون به این ساخت سه گانه توجهی نکرده اند و استفاده از اصطلاح تحمیدیه، سبب شده تا این هر سه، تحمیدیه قلمداد شود. این پژوهش برای نخستین بار آغازیه و جلوه های آن را همراه با گونه ها و نمونه ها معرفی می کند، تفاوت آن را با تحمیدیه شرح می دهد، سپس برخی از انگیزه های اصلی آغازیه نویسی را بیان می دارد و در ادامه اجزای فرعی آغازیه های را برمی شمارد. این پژوهش با تکیه بر منابع مکتوب و دلایل مشروح، فردوسی را نخستین آغازیه سرا و نظامی را نقطه ی عطف و اوج آغازیه سرایی می داند. از این رهگذر به رکود سنت ادبی آغازیه نویسی در ادب معاصر نیز پی می بریم.

سیاهه پیش روی، پژوهشی درباره ی فلسفه، ایدئولوژی و نگرش دانشمند، ریاضی دان و شاعر به نام ایران و جهان، حکیم عمر خیام نیشابوری است. در میان تفکرات خواه شایسته و خواه درخور تامل این بزرگ مرد، دو اندیشه ی تناسخی و اپیکوری از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد.
ابتدا به تعریف، توضیح و پیشینه ای اجمالی از این دو نگرش می پردازیم، آنگاه جای پای این اندیشه ها را در دشت نا پیدا کران تفکر وی می جوییم. باشد تا ما نیز در حد بضاعت، خوشه چین دانش، ذوق و استعداد این دانشمند بزرگ باشیم.

شاهنامه، کتاب شاهان است. شاهانی که در عین داشتن وظیفه ی سنگین فرما ن روایی و حکومت، هم چون پهلوانانی دلاور، در صحنه های رزم حضور دارند و پاسداری از میهن و دفاع از کشور را وظیفه ی خود می دانند. شاهانی که می آیند تا عظمت نقش و کارکرد خود را در شاهنامه به تصویر بکشند. شاهانی هم چون تهمورث دیوبند و.... در این مقاله سعی بر آن است که نقش و عملکرد شاهان پهلوان ایرانی بررسی شود تا بیان گردد که آن ها علاوه بر مقام و منزلت شاه در چه جایگاهی قرار داشته و چه نقش های دیگری را عهده دار بوده اند که توانسته اند پهلوان باشند.

آن چه بیش از هر چیز به مردم ارزش می بخشد و آنها را در میان سایرین سربلند و مفتخر می سازد، بدون شک آیین و آداب و رسوم یک ملت و ارج نهادن به ارزش های آن مردم است. آیین ها و آداب و رسوم، اعتقادات و باورها مجموعه تجربیات و تفکرات بشر در طی قرون و اعصار است و همین تجربه ها و آداب و سنت هاست که به جامعه شخصیت و هویت و موجودیت می بخشد. برای شناخت مردم هر قوم و قبیله ای باید آیین های آن را شناخت تا با روش و نوع زندگی و فکر و تمدن آن مردم آشنا شد.
در این مقاله سعی شده است با نگاهی اجمالی به آیین های سور که از جمله: آیین زناشویی، لزوم ازدواج به شرط کاوین، شیربها، طالع گرفتن برای تعیین روز ازدواج، حنابندان، شکرافشانی و گواه گیری در ازدواج و. .. و یا در آیین سوگواری: وصیت هنگام مرگ، سیلی بر چهره خود زدن، رخ خراشیدن، پلاس پوشیدن و شستن میت با گلاب و کافور سخن رفته است.
هدف از این مقاله آشنایی با آیین گذشتگان و بهره وری از فرهنگ و تمدن ایران باستان است و ارج نهادن به آداب و رسوم ازدواج و مرگ است، چه بسا که هر ملتی از تمدن و پیشینه خود سرچشمه می گیرد.