نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 19 (تابستان 1393)

در دنیای پزشکی امروز جست وجو و کشف داروی جدید، فرآیندی پرهزینه و زمان بر است. اگرچه مبانی و دیدگاه طب سنتی ایران با مبانی طب رایج غربی در بسیاری از موارد مانند چگونگی نگاه به دارو و مکانیسم های اثربخشی آن تفاوت اساسی دارد، شاید بتوان از انبوه علوم متراکم در کتاب های طب سنتی برای جست وجو و یافتن دارو، حتی بر اساس مبانی طب رایج استفاده کرد.
در مقاله حاضر سعی شده است روش جست وجو و اولویت بندی دارو در منابع طب سنتی ایران برای یک علامت یا بیماری تعریف شده از دیدگاه طب رایج، با سیر منطقی ارائه شود تا علاوه بر یافتن حداکثر مفردات توصیه شده، این کار قابلیت تکرارپذیری نیز داشته باشد.
شیوه جست وجو در متون، در 9 مرحله شامل: تطبیق موضوع، تعیین کلیدواژه ها، تعیین منابع، نمره دادن به کتاب ها، جست وجو در منابع، یافتن مترادفات، دسته بندی، بازبینی، نمره دهی و اولویت بندی، تنظیم و توضیح داده شده است. پس از اولویت بندی مفردات بر مبنای جست وجو در متون، توجه به مواردی مانند در دسترس بودن، ارزان بودن، بومی بودن، عارضه کمتر، مزه بهتر، قابلیت تهیه آسان و نگهداری طولانی مدت در توصیه مفردات برای انجام کار بالینی، مهم است.

حرارت در علم نوین کیفیتی است که باعث افزایش حرکت مولکول ها می شود. بقای انسان وابسته به نگهداری حرارت درونی تا حدی است که افعال بدنی در آن به درستی انجام گیرد. از دیدگاه طب سنتی، حرارت دو نوع است: غریزی و اسطقسی. حرارت غریزی، حرارت ذاتی است که گرمی آن سوزندگی، تعفین و فساد ندارد. در طب سنتی، طبیب برای تعیین گرمی و سردی ملمس بیمار از دست خود استفاده می کند، اما ملمس بیمار برای تعیین حرارت غریزی بیمار کافی نیست. علاوه بر ملمس، افعال اندام های رئیسه یعنی قلب، مغز و کبد نیز باید بررسی شوند. حفظ حرارت غریزی و رطوبت، نقش حیاتی در تندرستی و طول عمر دارد. هوا، غذا و نوشیدنی، خواب و بیداری، حرکت و سکون، احتباس و استفراغ و درنهایت، اعراض نفسانی یا حالات روحی شش اصل اساسی حفظ حرارت غریزی هستند. تغییر کیفیات مانند حرارت منجر به ایجاد سوء مزاج در اندام ها و بیماری می شود. باوجود تفاوت میان تعاریف و اصطلاحات دو دیدگاه سنتی و نوین درباره حرارت، در هر دو مکتب به اهمیت حفظ حرارت درونی بدن و نقش آن در سوخت وساز و سلامت اذعان شده است. این تحقیق بر آن است زمینه ای برای توجه بیشتر پژوهشگران به مفاهیم پایه ای طب سنتی فراهم آورد.

یکی از روش های درمانی در طب سنتی ایران حقنه است. حقنه به معنی فرستادن مایعات به بدن از راه مقعد و یا واژن است. این روش، قدمتی چند هزارساله دارد و از زمان بقراط و جالینوس از آن استفاده می شده ‫است. در طب نوین نیز حقنه تحت عنوان انما در تشخیص و درمان شماری از بیماری ها کاربرد دارد. هدف از این مقاله بررسی حقنه از دیدگاه طب سنتی، روش ها و اندیکاسیون‫های آن و مقایسه کاربردهای حقنه در طب سنتی و طب جدید است.
این تحقیق، مطالعه ای مروری است که با استفاده از کتاب های مرجع طب سنتی ایران مانند قانون، خلاصه‫الحکمه، طب اکبری، اکسیر اعظم و... و جست وجوی کلمات vasti و basti و enema در پایگاه های اطلاعاتی مطالب جمع آوری و دسته بندی شد.
بعد از بررسی های انجام گرفته مشخص شد که حقنه موارد استفاده وسیعی در طب سنتی دارد و در بیماری های اندام های گوناگون مانند سردرد، سرگیجه، سکته، صرع، دردهای کلیه و مثانه، دردهای مفاصل، سیاتیک، یبوست، زخم های روده ای، دفع مواد زاید به سمت پایین، درمان تب، مسمومیت و غیره کاربرد دارد. هم چنین در طب سنتی هند و چین از حقنه در درمان بیماری های گوناگون مانند بیماری های اسکلتی، بیماری های کلیوی، تناسلی و متابولیک استفاده می شود. در طب جدید نیز انما در موارد گوناگون تشخیصی مانند انواژیناسیون و سرطان های گوارشی به کار می رود.
با مقایسه کاربردهای حقنه در طب جدید و طب سنتی درمی یابیم که این روش در طب سنتی کاربردهای وسیع تری دارد و در درمان بسیاری از بیماری ها اعم از موضعی و سیستمیک نقش مهمی را ایفا می کند. بخشی از آن با پژوهش های انجام شده مورد تایید قرار گرفته ‫است و به نظر می رسد سایر اندیکاسیون‫های مطرح شده در منابع طب سنتی نیز جای تحقیق و بررسی داشته ‫باشند. با توجه به عوارض بسیار کم این روش درمانی و میزان موفقیت بالای آن در موارد بررسی‫شده، می توان پیشنهاد داد که این روش جایگزین درمان های تهاجمی و با عارضه شود.

در دیدگاه طب کلاسیک، کبد محل متابولیسم بسیاری از مواد، ذخیره سازی گلیکوژن، خونسازی و تولید نمک های صفراوی می باشد. در دیدگاه طب سنتی ایران نیز کبد محل خونسازی و یا به عبارتی تولید خون می باشد. در هر دو مکتب، این وظایف بسیار مهم بوده و اختلال هر یک از آن ها منجر به ایجاد اختلالات اساسی در عملکرد کل بدن می شود.
هدف از این مطالعه، بررسی دیدگاه های حکمای طب سنتی ایران درباره تغذیه اختصاصی و مناسب کبد در سلامتی و بیماری آن و در نهایت مقایسه اجمالی آن با دیدگاه طب کلاسیک در این زمینه بوده است.
این مطالعه مروری بوده و با بررسی کتب معتبر و اصلی طب سنتی ایران در بخش های تغذیه اختصاصی کبد و نیز دو مرجع معتبر از طب کلاسیک یکی در زمینه بیماری های گوارش و کبد و دیگری در زمینه تغذیه و مشخص کردن اشتراکات، اختلافات و افتراقات و سپس تجزیه و تحلیل محتوایی این مطالب انجام گرفته است.
هر دو مکتب با توجه به مبانی خود دارای دستوراتی در زمینه تغذیه مناسب کبد می باشند؛ اما به دلیل افتراق در مبانی این دستورات کاملا با هم متفاوت هستند اما به هیچ عنوان یکدیگر را نقض نمی کنند.
دستورات تغذیه اختصاصی کبد مرتبط با سلامت و بیماری در مکتب طب سنتی ایران بسیار گسترده تر از طب کلاسیک بوده و خوشبختانه این دستورات چندان پیچیده نبوده و استفاده و به کارگیری آن ها، در صورت اثباتشان با تحقیقات و مطالعات کافی، نیاز به تسلط به مبانی طب سنتی ایران ندارد؛ لذا برای تمامی پزشکان قابل استفاده می باشند.

بیماری نقرس یک بیماری شایع است. پزشکان ایرانی و در راس آنها ابن سینا درباره جنبه های گوناگون بیماری نقرس صحبت کرده اند. از دیدگاه ابن سینا یکی از شایع ترین علت درد مفاصل، نقرس است و علت آن سوء مزاج است. او نقرس را بر اساس عامل به وجود آورنده، به نوع گرم (دموی و صفراوی) و سرد (بلغمی و سودایی) تقسیم می کند. تشخیص بیماری با توجه به وضعیت بیمار و هم چنین نوع و طرح درد، ورم مفصل و عادات و رژیم غذایی است و بر اساس سوء مزاج تشخیص داده شده و با اتخاذ تدابیر مناسب، درمان انجام می شود. بسیاری از شیوه های پیش گیری و درمان ابن سینا با طب مدرن مطابقت دارد. برای مثال، درخصوص رعایت رژیم غذایی و پرهیز از گوشت قرمز و الکل آرای ابن سینا و توصیه های طب مدرن با یکدیگر مطابقت دارد.

توجه به تب و ویژگی های آن از گذشته نیز در تشخیص بیماری ها مورد توجه بوده است. هدف از مطالعه حاضر بررسی نظرات اندیشمندان ایران اسلامی شامل ابن سینا، اخوینی و تفلیسی در زمینه پدیده تب و تطابق آن با علوم جدید می باشد.
در این مقاله سعی شده است از طریق دسترسی به منابع معتبر در قالب یک مقاله توصیفی نظرات اندیشمندان ایران اسلامی در زمینه تب و تشخیص بیماری ها مورد بررسی و با علم پزشکی امروز مقایسه گردد. جهت این کار با استفاده از کلید واژه های مناسب و جستجوی الکترونیکی و دستی در منابع معتبر اطلاعات گرداوری و به هدف محوری پژوهش پرداخته شده است.
بر اساس بررسی متون انجام شده در نگاه مکتب طب سنتی ایران تب می تواند ریشه در اختلالات دیگر اعضای بدن داشته باشد که در تشخیص بیماری ها کمک کننده است. همچنین انواع تب در طب سنتی ایران عبارت بودند از تب سودایی، تب دموی، تب روزانه، تب خلطی و انواع دیگر بودند. همچنین طب سنتی به معاینه دقیق بیمار و هر آنچه مربوط به بروز قبل از تب بوده توجه خاص داشته و بسیاری از درمان های غذایی تجویزی با موازین پزشکی نوین همخوانی داشته است.
با توجه به اینکه در طب نوین بسیاری از موارد تب به صورت ناشناخته باقی مانده و در اقدامات تشخیصی جوابی حاصل نمی گردد توجهی جدید به دیدگاه تشخیصی و درمانی اطبا سنتی می تواند بخشی از نارسایی طب نوین را ترمیم و قابلیت پاسخگویی آن را ارتقا داد.

صرع، بیماری مزمنی است و میزان بروز آن در کل جمعیت 5/0 تا 1 درصد است. در طب نوین، با وجود فراوانی درمان ها و داروهای ضد صرع، هم چنان 30 درصد مبتلایان به صرع از حملات کنترل نشده این بیماری رنج می برند. در پزشکی امروز بیماری صرع با توجه به نوع علائم و میزان درگیری مغز به دو دسته کلی generalized (ژنرالیزه) و موضعی تقسیم می شود. طب سنتی ایران که منبعی غنی است، دسته بندی و درمان های گوناگونی در این بیماری دارد. در این مطالعه ما به بررسی دیدگاه دانشمندان طب سنتی ایران درباره صرع مشارکت معدی پرداخته ایم. این نوع صرع به علت مشکلات معده بروز می کند و با درمان آن می توان به کنترل تشنج پرداخت. در طب سنتی در صرع مشارکت معدی، درمان بر روی معده متمرکز است و به تقویت مغز نیز توجه شده است. بر اساس این مطالعه درمان مشکلات گوارشی در شماری از بیماران صرعی ممکن است بر روند درمان بیماری تاثیر به سزایی داشته باشد.
atfHBNazanin«;color:black''> با توجه به اینکه در طب نوین بسیاری از موارد تب به صورت ناشناخته باقی مانده و در اقدامات تشخیصی جوابی حاصل نمی گردد توجهی جدید به دیدگاه تشخیصی و درمانی اطبا سنتی می تواند بخشی از نارسایی طب نوین را ترمیم و قابلیت پاسخگویی آن را ارتقا داد.

زایمان به معنی خروج کامل جفت و جنین از داخل رحم به محیط خارج از بدن مادر می باشد. روند زایمان طبیعی معمولا بسیار سخت و دردناک است و همین امر موجب تمایل مادران باردار و تیم اجرای زایمان به اجتناب از این روند و رو آوردن به زایمان سزارین می شود. عوارض سزارین دو برابر زایمان طبیعی می باشد و علاوه بر این، هزینه بسیاری به بخش درمان تحمیل می کند. چنانچه بتوان روشی برای آسان تر و مقبول کردن زایمان طبیعی یافت، می توان اقبال به آن را افزایش داد. متاسفانه به دلیل معلوم نبودن دقیق فیزیولوژی زایمان و عوامل موثر آن، روش های تسهیل و تسریع آن نیز محدود هستند. در طب سنتی ایران، مفردات دارویی موثر بر زایمان بسیاری ذکر شده است که این مطالعه برخی از آن ها را معرفی می کند. این تحقیق، یک مطالعه کتابخانه ای و براساس بررسی متون است.
در این مطالعه مفردات دارویی موثر در تسهیل زایمان، در چهار کتاب مرجع داروشناسی طب سنتی(القانون فی الطب، الاختیارات بدیعی، تحفه المومنین و مخزن الادویه) جستجو شد. این کار در 7 مرحله (یافتن کلیدواژه ها، جستجو در منابع، تهیه لیست واحد، یافتن مترادفات، جمع بندی و نمره دهی و مرتب سازی برحسب نمره کسب شده) انجام و19 مفرده دارویی تک دارو مطرح در تسهیل زایمان یافت شد. تمامی مفردات کسب شده از منشا گیاهی است. بالاترین نمره های کسب شده متعلق به زراوند، شربین، بابونه قنه و قسوس هستند. لیست مفردات دارویی حاصل شده در این مطالعه می تواند مبنای انجام مطالعات بالینی برای ساخت داروهای جدید موثر در تسهیل زایمان قرار گیرد.

علامه قطب الدین شیرازی (634-710 ه.ق) حکیم، طبیب، فیلسوف، منجم، ریاضی دان، ادیب و موسیقی دان قرن هفتم و هشتم هجری قمری است. او از شاگردان نامی خواجه نصیرالدین طوسی و معروف ترین شارح قانون ابن سینا است. وی در علوم گوناگون صاحب نظریه هایی است که مشروح و مبسوط نظریه های پیشینیان اوست. از میان این موارد، نظریه او درباره مفهوم «مرگ» است.
وی ضمن بحثی تشریحی درخصوص مرگ، در ابتدا به تعریف مرگ می پردازد و سپس فیزیوپاتولوژی آن را از دیدگاه طب قدیم بیان می کند. علامه هم چنین درخصوص طول عمر، میزان معمول آن و حداکثر طول عمر از نظر تجربه سخن گفته است و در انتها به بحث حفظ الصحه از منظر ارتباط با موت پرداخته و هدف این علم را تاخیر موت تا اجل طبیعی دانسته است.
تبیین طبی علامه از مرگ، به شدت متاثر از نوع نگاه فلسفی مشایی به مفهوم حیات و مرگ است. تبیین فیزیولوژیک مرگ بیشتر به شکل سلبی و بر اساس مفاهیمی است که حیات موجود زنده بر آن اساس تعریف می شود. مفاهیمی مانند نفس، حرارت و رطوبت غریزی، اعضای رئیسه، ارواح طبی، قوا، نبض و تنفس، نمونه هایی از این مفاهیم هستند.

بی خوابی از شایع ترین اختلالات خواب است که بر کیفیت زندگی تاثیر به سزایی دارد. این بیماری در متون طب سنتی ایران «سهر» نامیده می شود. با توجه به میزان شیوع بالای این بیماری و عوارض جانبی داروهای خواب آور و افزایش تمایل مردم برای استفاده از داروهای گیاهی، مطالعه حاضر با هدف بررسی انواع درمان های بی خوابی از دیدگاه طب سنتی ایران و مقایسه آن با درمان های رایج در طب نوین طراحی شد.
در این تحقیق، متون به روش کتابخانه ای بررسی می شوند. حاصل کار بر روی متون معتبر طب سنتی ایران است که مطالب مربوط به بی خوابی و درمان های آن به تفکیک بیان شده است. از طرفی مقالات و تحقیقات جدید نیز بررسی شده اند.
پزشکان طب سنتی ایران برای درمان بی خوابی، رعایت حفظ الصحه خواب را ضروری می دانند و سپس تدابیر غذایی، استفاده از داروهای مفرد و مرکب و اعمال یداوی را تجویز می کنند. آنان انواع روش های استنشاقی و موضعی مصرف دارو مانند روغن مالی پیشانی، ملاج سر و کف پا، استعمال انواع آبزن ها، پاشویه و ماساژ کف پا مانند داروهای خوراکی برای درمان بی خوابی را تجویز می کنند، درحالی که در طب نوین اغلب، روش های خوراکی و شناختی- رفتاری در درمان بی خوابی استفاده می شوند و درمان های موضعی کمتر به کار می روند.
استفاده از انواع روش های موضعی مصرف دارو در درمان بی خوابی در طب سنتی موجب کاهش عوارض جانبی در مقایسه با روش خوراکی می شود و این امر می تواند راهگشای درمان در بسیاری از بیماران گرفتار عوارض جانبی داروهای طب نوین باشد.