نشریه مطالعات تاریخی جهان اسلام
پیاپی 3 (بهار و تابستان 1393)

سازمان همکاری اسلامی، تنها سازمان دولتی بین المللی است که تمام کشورهای اسلامی به آن پیوسته اند. این سازمان، از کشورهای ناهماهنگ، با تجربه تاریخی، سیاسی و فرهنگی نسبتا متفاوت تشکیل یافته که دین مشترک یعنی اسلام، تنها عامل پیوند دهنده میان آن هاست. این سازمان در واکنش به حریق مسجدالاقصی در سال 1969/1348 و با هدف جهت دهی به تلاش های کشورهای اسلامی در موضوعات بین المللی به ویژه مساله فلسطین ایجاد گردید، ولی هم چنان در دست یابی به اهداف خود ناتوان باقی مانده است؛ مساله ای که کم تر به آن در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و غیره پرداخته اند، حال چرا با گذشت بیش از چهار دهه از زمان تاسیس، سازمان نتوانسته به اهداف و آرمان های خود دست یابد؟(سوال) در بررسی های اولیه، ناتوانی سازمان را به دلایل متعدد خارجی اما اغلب بیرونی می توان نسبت داد. (فرضیه) این مقاله می کوشد تا در جهت نمایان ساختن تصویری روشن از دلایل ناکامی سازمان همکاری اسلامی، راه های نیل به مقاصد سازمان را نیز به صورت ضمنی بیان نماید. (هدف) دست یابی به این هدف در گرو بهره گیری از شیوه توصیفی-تحلیلی است. (روش) این نوشتار، دلیل اصلی ناکامی سازمان همکاری اسلامی را حل نکردن مساله ای می داند که عمدتا برای آن (فلسطین) تاسیس شده است. (یافته)

مطالعات شیعی شرق شناسان پس از انقلاب اسلامی، با وجود پیشینه کم، رشد چشم گیری داشته است. با این وصف، همه پیامدها و بازتاب های آن، شناخته نشده است، موضوعی که توجه چندانی بدان توسط پژوهش گران صورت نگرفته است، بنابراین با این سوال مواجهیم که شیعه پژوهی در مطالعات شیعه شناسی از چه پیامدها و بازتاب هایی برخوردار است؟(سوال) به نظر می رسد فضای فکری و روشی حاکم بر پژوهش های خاورشناسان در پژوهش گران شیعی آشنا با آثار غربیان، تاثیر مهم و قابل توجهی گذارده است. (فرضیه) با تفکیک فضای رسانه ای و مطالعات علمی درباره شیعه در جهان غرب و صرف نظر از بررسی انگیزه ها، اهداف و آسیب هایی که این مطالعات به لحاظ محتوایی و روشی ممکن است از آن برخوردار باشد، بررسی پیامدهای شیعه پژوهی خاورشناسان ضروری است (هدف). ماخذشناسی، گونه شناسی، روش شناسی و آسیب شناسی از نمونه مطالعاتی است که در بررسی شیعه پژوهی خاورشناسان باید مدنظر قرار داد که با رویکرد توصیفی مبتنی بر تبیین آثار شیعه پژوهان غربی میسر است. (روش) این نوشتار، بازتاب های علمی، معرفتی، روشی، ساختاری، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شیعه پژوهی را شناسایی کرده است. هم چنین نباید از بازشناسی هویت اسلامی و شیعی، گسترش مطالعات با رویکرد فرهنگی اجتماعی و به ویژه از رویکردهای جدید استعماری در آثار خاورشناسان فرا استعماری که از پیامدهای اجتماعی سیاسی این مطالعات می باشد، غافل بود (یافته).

شبه قاره هند همواره از موقعیت ژئوپولیتیک و نیز از منابع فراوان برخوردار بوده و ازاین رو، مورد طمع و تجاوز انگلیس قرار گرفت. انگلیس از سال 1009/1600 با ورود به شبه قاره، بر آن تسلط یافت؛ اما سرانجام با مخالفت شدید هندی ها، مجبور به اعطای استقلال به آنان شد. نقش مسلمانان و هندوها در کسب استقلال هند و پاکستان، مساله ای است که به روشنی بررسی نشده است! در نتیجه، نقش مسلمانان و هندوها و مقایسه نقش آن دو در آزادی شبه قاره، پرسشی است که این مقاله در پی پاسخ به آن است. (سوال) به نظر می رسد سهم مسلمانان و نهضت عدم همکاری، در آزادی شبه قاره از سلطه انگلیس، کم تر از هندوها نیست. (فرضیه) اثبات نقش برجسته مسلمانان در این راه، می تواند موید سهمی باشد که باید به مسلمانان در آزادی و کسب استقلال شبه قاره داد. (هدف) دست یابی به این موضوع، با مطالعات کتابخانه ای و به شیوه توصیفی - تحلیلی دنبال شده است (روش) که حاصل آن، تصویرسازی از توانایی اسلام در هم گرایی با غیرمسلمانان (هندوها) برای دست رسی به خلع ید بیگانگان و نیز نمایش قدرت مسلمانان در تاثیرگذاری بر دیگران به منظور نیل به هدف های کلان و ملی است. (یافته)

از اوایل قرن هشتم هجری، با گسترش اسلام در شبه قاره هند، زبان و ادب فارسی به عنوان زبان دینی، علمی و ادبی در کشمیر رواج یافت. آثار مختلفی، از جمله تاریخ های محلی به فارسی نگاشته شد؛ اما این آثار در جامعه ایرانی شناخته شده نیست و تلاش موشکافانه برای معرفی برگزیده ترین این آثار در ایران صورت نگرفته است. بنابراین، سوال اصلی این پژوهش این است که تاریخ نگاری فارسی در کشمیر چه آثار مهمی را تولید کرده است. (سوال) به نظر می رسد کتاب هایی چون: راج ترنگینی (کهن ترین تاریخ کشمیر)، بهارستان شاهی (نامه شاهان کشمیر) و تاریخ کشمیر (معروف به تاریخ حیدر ملک کشمیری) مهم ترین آثار به شمار می رود. (فرضیه) غرض، نشان دادن شباهت های فرهنگی کشمیر با اندیشه های ایرانی و اسلامی، مولفه های متعددی، چون تعالیم عرفانی، ادبی و صوفیانه در رشد و شکوفایی تاریخ نگاری فارسی است. (هدف) مقاله به شیوه توصیفی و تحلیلی (روش) به این نکته دست یافته که: تاریخ محلی کشمیر بیش تر به اساطیر، مذهب و شخصیت های مقتدر و نافذ از جمله سلاطین و عرفا توجه کرده است تا مسائل اجتماعی و مردمی. (یافته)

معماری اسلامی، یکی از جلوه های زیبای تمدن اسلامی است که از افکار، عقاید و ارزش های مسلمانان حکایت دارد. غربیان به این جلوه، از دیرباز توجه داشته اند. خاورشناسانی که با اغراض گوناگون به سرزمین های اسلامی سفر کرده اند، به مطالعه معماری اسلامی پرداخته و نتایج این مطالعه را در سفرنامه های خویش آورده اند؛ اما زوایای مطالعه آنان از معماری اسلامی هم چنان بر ما پنهان است. بنابراین باید پرسید که خاورشناسان چه تصویری از معماری اسلامی ارائه کرده اند. (سوال) آنان ضمن نشان دادن برجستگی های معماری اسلامی، به کاستی های آن پرداخته و نقش برخی از اقوام را در آن مشخص کرده اند. (فرضیه) بررسی گزارش های این خاورشناسان درباره معماری اسلامی در خراسان بزرگ، به خوبی می تواند وضعیت این آثار را در قرن نوزده میلادی هویدا سازد. از سوی دیگر، مقایسه گزارش هایی که در طول این قرن آمده، می تواند به تغییراتی که طی این قرن از ابتدا تا انتها در معماری آثار، اعم از، تخریب، مرمت و ساخت بناهای جدید انجام شده، کمک شایانی بنماید. (هدف) مطالعه تاریخی و تحلیل برخی از آثار خاورشناسان قرن نوزده میلادی، قادر است به هدف پیش گفته دست یابد. (روش) تاکید بر بررسی های غیرتخصصی معماری اسلامی از سوی خاورشناسان و رابطه معنادار بقا و فنای معماری اسلامی با حملات نظامی و حکومت های سیاسی، از دستاوردهای این مقاله است. (یافته)

میل بشر و ادیان به جهانی شدن، عمری به درازای انسان دارد اما هم اینک، جهانی شدن، متفاوت از گذشته از غرب به شرق جریان دارد و تاثیراتی که چندان شفاف نیست را دامن زده است. موضوعی که از دریچه روش تحلیل گفتمان، مورد بررسی قرار نگرفته و گفتمان اسلام سیاسی در اثر بی قراری در مواجهه با جهانی شدن در حوزه مصر و تونس، چه تاثیراتی پذیرفته است؟(سوال) گمان زنی این مقاله بر آن است که صورت بندی جدیدی در گفتمان اسلام سیاسی در این کشورها صورت گرفته و حتی در آن، از نشانه ها و دال هایی استفاده می گردد که در ضدیت و غیریت مفصل بندی گفتمان اسلام سیاسی است. (فرضیه) هدف، دست یابی به علل اصلی تغییر صورت بندی اسلام سیاسی در دو شخصیت (قرضاوی و غنوشی) و دو حزب (اخوان المسلمین و النهضه) است. (هدف) تلاش بر این است که با استفاده از مجموعه وسیعی از داده های زبانی و غیرزبانی از جمله گزارش ها، حوادث تاریخی، مصاحبه ها، سیاست گذاری ها و اعلامیه ها، اندیشه های رهبران و نمایندگان اسلام سیاسی مصر و تونس به روش تحلیل گفتمان موردمطالعه قرار گیرد. (روش) صورت بندی پسااسلام سیاسی در منازعه و مفاهمه جهانی شدن و اسلام سیاسی، در دو عرصه نظری و عملی، دستاورد این مقاله است. (یافته)